ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ កាលបើពួកមនុស្ស មានអាយុ ៨ ម៉ឺនឆ្នាំ ពួកនាងកុមារិកា មានអាយុ ៥០០ ឆ្នាំ ទើបល្មមឲ្យមានប្តី ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ កាលបើពួកមនុស្សមានអាយុ ៨ ម៉ឺនឆ្នាំ នឹងមានអាពាធតែ ៣ យ៉ាង គឺចំណង់ក្នុងអាហារ ១ បរិភោគអាហារមិនបាន ១ សេចក្តីគ្រាំគ្រារាងកាយ ១ ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ កាលដែលពួកមនុស្សមានអាយុ ៨ ម៉ឺនឆ្នាំ ជម្ពូទ្វីបនេះ នឹងជាទ្វីបស្តុកស្តម្ភធំទូលាយ មានស្រុក និគម រាជធានី (តៗគ្នា) មួយរយៈមាន់ហើរធ្លាក់ ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ កាលបើ ពួកមនុស្សមានអាយុ ៨ ម៉ឺនឆ្នាំ ជម្ពូទ្វីបនេះនឹងពេញដោយមនុស្ស (រកចន្លោះគ្មាន) ដូចអវីចិនរក ពុំនោះសោត ដូចព្រៃបបុរ ឬព្រៃរាំងភ្នំ ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ កាលបើ ពួកមនុស្សមានអាយុ ៨ ម៉ឺនឆ្នាំ ក្រុងពារាណសីនេះ នឹងប្រែឈ្មោះ ជាកេតុមតីរាជធានីវិញ ជារាជធានីស្តុកស្តម្ភ ធំទូលាយ មានជនក៏ច្រើន មានមនុស្សកុះករ និងមានភិក្ខាហារ ដ៏សម្បូណ៍ ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ កាលបើពួកមនុស្ស មានអាយុ ៨ ម៉ឺនឆ្នាំ ក្នុងជម្ពូទ្វីបនេះ នឹងមាននគរ ៨ ម៉ឺន ៤ ពាន់ មានកេតុមតីរាជធានីឯង ជាប្រធាន ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ កាលបើពួកមនុស្ស មានអាយុ ៨ ម៉ឺនឆ្នាំ នឹងមានព្រះរាជា (១ព្រះអង្គ) ព្រះនាម សង្ខៈ ទ្រង់កើតឡើង ក្នុងកេតុមតីរាធានី ជាស្តេចចក្រពត្តិ ទ្រង់ជា ធម្មិកធម្មរាជ ជាឥស្សរៈលើផែនដី មានសមុទ្រទាំង ៤ ជាទីបំផុត ជាស្តេចឈ្នះសង្រ្គាម ទ្រង់មានជនបទដល់នូវថិរភាព ទ្រង់បរិបូណ៌ ដោយរ័តន៍ ៧ ប្រការ ។ ឯរ័តន៍ទាំង ៧ ប្រការរបស់ព្រះបាទសង្ខៈនោះ គឺ ចក្ករ័តន៍ ១ ហត្ថិរ័តន៍ ១ អស្សរ័តន៍ ១ មណិរ័តន៍ ១ ឥត្ថីរ័តន៍ ១ គហបតិរ័តន៍ ១ រាប់បរិនាយករ័តន៍ ១ ផង ជាគម្រប់ ៧ ។ ឯព្រះបាទសង្ខៈនោះ នឹងមានព្រះរាជបុត្រ ច្រើនជាងពាន់ សុទ្ធសឹងក្លៀវក្លា អង់អាច សង្កត់សង្កិននូវពួកសេនារបស់ស្តេចដទៃបាន ។ ព្រះបាទសង្ខៈនោះ ទ្រង់ត្រួតត្រា គ្រប់គ្រង នូវផែនដី ដែលមានសាគរជាទីបំផុត ដោយធម៌ មិនបាច់ប្រើអាជ្ញា មិនបាច់ប្រើគ្រឿងសស្រ្តាវុធទេ ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ កាលបើពួកមនុស្សមានអាយុ ៨ ម៉ឺនឆ្នាំ ព្រះមានព្រះភាគ ទ្រង់ព្រះនាមមេត្តេយ្យៈ នឹងកើតឡើងក្នុងលោក ទ្រង់ឆ្ងាយចាកកិលេស ទ្រង់ត្រាស់ដឹងញេយ្យធម៌ទាំងពួង ដោយប្រពៃចំពោះព្រះអង្គ ទ្រង់បរិបូណ៌ដោយវិជ្ជានិងចរណៈ ទ្រង់មានព្រះដំណើរល្អ ទ្រង់ជ្រាបច្បាស់នូវត្រៃលោក ទ្រង់ប្រសើរដោយសីលាទិគុណ ឥតមានបុគ្គលណាសើ្ម ទ្រង់ទូន្មាននូវបុរសដែលគួរទូន្មាន ទ្រង់ជាសាស្តានៃទេវតា និងមនុស្សទាំងឡាយ ទ្រង់ជ្រាបច្បាស់នូវចតុរារិយសច្ច ទ្រង់មានដំណើរទៅកាន់ត្រៃភពខ្ជាក់ចោលហើយ ដូចជាតថាគត ដែលឆ្ងាយចាកកិសេស ត្រាស់ដឹងញេយ្យធម៌ទាំងពួង ដោយប្រពៃចំពោះខ្លួនឯង បរិបូណ៌ដោយវិជ្ជា និងចរណៈ មានដំណើរល្អ ជ្រាបច្បាស់នូវត្រៃលោក ប្រសើរដោយ សីលាទិគុណ ឥតមានបុគ្គលណាស្មើ ទូន្មាននូវបុរសដែលគួរទូន្មាន ជាសាស្តានៃ ទេវតា និងមនុស្សទាំងឡាយ ជ្រាបច្បាស់នូវចតុរារិយសច្ច មានដំណើរទៅ កាន់ត្រៃភព ខ្ជាក់ចោលហើយ ដែលកើតឡើងក្នុងលោក ក្នុងកាលឥឡូវ នេះដែរ ។ ព្រះមេត្តេយ្យៈមានព្រះភាគអង្គនោះ ទ្រង់បានត្រាស់ដឹង បាន ធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់នូវព្រះនិញ្វនចំពោះព្រះអង្គ ហើយញុំាងលោកនេះ ព្រម ទាំងទេវលោក មារលោក ព្រហ្មលោក ញុំាងពពួកសត្វព្រមទាំងសមណៈ និងព្រាហ្មណ៍ ទាំងមនុស្សជាសម្មតិទេពនិងមនុស្សដ៏សេស ឲ្យត្រាស់ដឹងផង ដូចតថាគត ដែលបានត្រាស់ដឹងហើយ ធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់នូវព្រះនិញ្វន ចំពោះខ្លួនឯង ហើយញុំាងលោកនេះព្រមទាំងទេវលោក មារលោក ព្រហ្មលោក ញុំាងពពួកសត្វព្រមទាំងសមណៈ និងព្រាហ្មណ៍ ទាំងមនុស្ស ជាសម្មតិទេព និងមនុស្សដ៏សេសឲ្យត្រាស់ដឹងផង ក្នុងកាលឥឡូវនេះដែរ ។ ព្រះមេត្តេយ្យៈមានព្រះភាគអង្គនោះ នឹងទ្រង់សម្តែងធម៌ ពីរោះបទដើម ពីរោះបទកណ្តាល ពីរោះបទចុង ទាំងទ្រង់ប្រកាសព្រហ្មចរិយធម៌ ព្រមទាំង អត្ថ និងព្យព្ជានៈ ដ៏ពេញបរិបូណ៌ បរិសុទ្ធទាំងអស់ ដូចតថាគតដែលសម្តែងធម៌ ពីរោះបទដើម ពីរោះបទកណ្តាល ពីរោះបទចុង ប្រកាសព្រហ្មចរិយធម៌ ព្រមទាំងអត្ថនិងព្យញ្ជនៈ ដ៏ពេញបរិបូណ៌ បរិសុទ្ធទាំងអស់ ក្នុងកាលឥឡូវ នេះដែរ ។ ព្រះមេត្តេយ្យៈមានព្រះភាគអង្គនោះ នឹងគ្រប់គ្រងនូវភិក្ខុសង្ឃ ច្រើនពាន់ ដូចតថាគតដែលគ្រប់គ្រងនូវភិក្ខុសង្ឃច្រើនរយ ក្នុងកាលឥឡូវ នេះដែរ ។ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ លំដាប់នោះឯង ព្រះបាទសង្ខៈ ទ្រង់ត្រាស់ បង្គាប់ឲ្យលើកប្រាសាទ ដែលព្រះបាទមហាបនាទៈឲ្យកសាង ហើយទ្រង់ ប្រថាប់នៅ (ក្នុងប្រាសាទនោះ) ទ្រង់លះបង់ (ប្រាសាទនោះ) ឲ្យជាទាន ដល់ពួកសមណព្រាហ្មណ៍ កបណៈ (មនុស្សកំព្រា) អទ្ធិកៈ (អ្នកដំណើរ) វណិព្វកៈ (អ្នកនិយាយសរសើរហើយសូម) និងពួកយាចក (ស្មូម) រួចទ្រង់ ដាក់ព្រះកេសានិងព្រះមស្សុ ទ្រង់ស្លៀកដណ្តប់កាសាវព័ស្រ្ត ចេញចាក រាជាគារស្ថាន ចូលទៅកាន់ផ្នួស ក្នុងសម្នាក់នៃព្រះមេត្តេយ្យៈមានព្រះភាគ អរហន្តសម្មាសម្ពុទ្ធ ។ កាលព្រះបាទសង្ខៈនោះ ទ្រង់ព្រះផ្នួសយ៉ាងនេះ ហើយ ទ្រង់គេចចេញទៅតែមួយព្រះអង្គឯង ឥតមានសេចក្តីប្រមាទឡើយ មានសេចក្តីព្យាយាម ជាគ្រឿងដុតនូវកិលេស មានព្រះហឫទ័យបែរ ឆ្ពោះ ទៅរកព្រះនិញ្វន ពួកកុលបុត្រ ដែលចេញចាកផ្ទះ ទៅបួសក្នុងភាពជា បុគ្គលមិនមានផ្ទះដោយប្រពៃ ដើម្បីប្រយោជន៍ដល់អនុត្តរធម៌ណា ពុំយូរ ប៉ន្មាន ក៏ព្រះសង្ខត្ថេរ បានត្រាស់ដឹង បានធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់នូវអនុត្តរធម៌នោះ ដែលជាទីបំផុតនៃព្រហ្មចារ្យ ដោយខ្លួនឯង ក្នុងបច្ចុប្បន្ននេះ ក៏សម្រាក សម្រាន្តនៅដោយឥរិយាបថទាំង ៤ ។ (សុត្តន្តបិដក ទីឃនិកាយ បាដិកវគ្គ ចក្កវត្តិសូត្រ បិដកលេខ ១៨ ទំព័រ ១៥២-១៥៦) ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ​

សម័យមួយ ព្រះដ៏មានព្រះភាគ ទ្រង់គង់នៅនានិគ្រោធារាម ជិតក្រុងកបិលវត្ថុ ។ ក្នុងសម័យនោះ ភិក្ខុទាំងឡាយ មានព្រះអានន្ទ-ដ៏មានអាយុជាដើម កំពុងតែធ្វើនូវចីវរ ក្នុងវិហាររបស់ឃដាយសក្កៈ ជិតនិគ្រោធារាមនោះឯង ។ ព្រះដ៏មានព្រះភាគ ទ្រង់ត្រាស់ថា ម្នាលអានន្ទ ភិក្ខុដែលត្រេកអរនឹងពួក ចូលចិត្តនឹងពួក ប្រកបរឿយៗក្នុងសេចក្ដីត្រេកអរនឹងពួក ត្រេកអរនឹងគ្នីគ្នា ចូលចិត្តនឹងមានគ្នីគ្នា រីករាយនឹងគ្នីគ្នា មិនល្អឡើយ ។ ចំពោះភិក្ខុដែលត្រេកអរនឹងពួក នឹងគ្នីគ្នាយ៉ាងនេះ ព្រះអង្គទ្រង់ត្រាស់ថា បានមិនបាច់ប្រាថ្នា បានមិនលំបាក បានដោយស្រួល នូវនេក្ខម្មសុខ វិវេកសុខ ឧបសមសុខ សម្ពោធិសុខ ពាក្យដូច្នេះនេះ មិនសមហេតុឡើយ ។ ម្យ៉ាងទៀត ការដែលត្រេកអរនឹងពួក ត្រេកអរនឹងគ្នីគ្នាដូច្នេះ ហើយបានដោយមិនបាច់ប្រាថ្នា បានដោយមិនលំបាក បានដោយស្រួលនូវចេតោវិមុត្តិ តាមកាល តាមសម័យ គឺរូបជ្ឈាន៤ អរូបជ្ឈាន៤ ជាទីត្រេកអរក្ដី បានដោយស្រួលនូវ ចេតោវិមុត្តិ មិនតាមកាល មិនតាមសម័យ គឺលោកុត្តរមគ្គផល ដែលមិនកម្រើកក្ដី ពាក្យនេះក៏មិនសមហេតុដែរ ។ ជាបន្ត ព្រះអង្គទ្រង់ត្រាស់សម្ដែងអំពីរូបដែលបុគ្គលត្រេកអរក្រៃលែងហើយ មិននាំឱ្យកើតទុក្ខសោក នៅពេលរូបនោះប្រែប្រួលទៅជាប្រការដទៃ គឺមិនមានឡើយ សូម្បីតែរូបមួយ ។ ព្រះអង្គត្រាស់សម្ដែង អំពីសុញ្ញតផលសមាបត្តិរបស់ព្រះអង្គ ទាំងដាស់តឿនឱ្យភិក្ខុទាំងឡាយ ធ្វើទុកក្នុងចិត្តនូវសុញ្ញតផល-សមាបត្តិក្នុងខ្លួនផងដែរ ។ ព្រះអង្គសម្ដែងអំពីកាមគុណ៥ សម្ដែងអំពីឧបាទានក្ខន្ធ៥ កថាវត្ថុ១០ ឧបទ្រពអាចារ្យ ឧបទ្រពកូនសិស្ស និងឧបទ្រពព្រហ្មចារ្យ ។ ជាចុងក្រោយនៃព្រះសូត្រ ព្រះដ៏មានព្រះភាគទ្រង់ត្រាស់ថា ម្នាលអានន្ទ ព្រោះហេតុនោះ អ្នកទាំងឡាយ គួររាប់អានតថាគត ដោយសេចក្ដីប្រតិបត្តិជាមិត្ត កុំរាប់អានតថាគតដោយសេចក្ដីប្រតិបត្តិជាសត្រូវឡើយ ការប្រតិបត្តិជាមិត្តនោះ នឹងប្រព្រឹត្តទៅដើម្បីប្រយោជន៍ ដើម្បីសេចក្ដីសុខ ដល់អ្នកទាំងឡាយ អស់កាលជាអង្វែង។...ម្នាលអានន្ទ តថាគតបន្សាត់បង់ បំផ្លាញបង់នូវទោសចេញហើយ ប្រៀនប្រដៅថែមទៀត ដោយគិតថា នឹងឱ្យអ្នកទាំងឡាយ មានសារៈគឺមគ្គផលតាំងនៅក្នុងសន្ដាន ។ ជំនួយសតិ២៣ ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ​

ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ តថាគតផ្គងទុកនូវសេចកី្តព្យាយាម មិនរួញរាថា ១,២,៣-‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច អដ្ឋិ ច អវសិស្សតុ, ស្បែក សរសៃ ឆ្អឹង សូមឲ្យសល់នៅចុះ ៤-សរីរេ ឧបសុស្សតុ មំសលោហិតំ, សាច់ និងឈាម ក្នុងសរីរៈ ចូរហួតហែងទៅចុះ -យំ តំ បុរិសថាមេន បុរិសវីរិយេន បុរិសបរក្កមេន បត្តព្ពំ ន តំ អបាបុណិត្វា វីរិយស្ស សណ្ឋានំ ភវិស្សតី’តិ គុណវិសេសណាដែលបុគ្គលគួរបានដល់ ដោយកម្លាំងរបស់បុរស, ដោយព្យាយាមរបស់បុរស, ដោយសេចកី្តប្រឹងប្រែង របស់បុរស, (បើ) មិនទាន់បានដល់ នូវគុណវិសេសនោះទេ នឹងមិនបញ្ឈប់នូវសេចកី្តព្យាយាមទៅវិញឡើយ។ តស្ស មយ្ហំ, ភិក្ខវេ, អប្បមាទាធិគតា សម្ពោធិ, អប្បមាទាធិគតោ អនុត្តរោ យោគក្ខេមោ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ពោធិញ្ញាណនៃតថាគត បានសម្រេចហើយដោយសេចកី្តមិនប្រមាទ ធម៌ជាគ្រឿងក្សេមចាកយោគៈដ៏ប្រសើរ ក៏តថាគតបានសម្រេច ដោយសេចកី្តមិនប្រមាទដែរ ។ (សុត្តន្តបិដក » អង្គុត្តរនិកាយ » ទុកនិបាតបាឡិ » កម្មករណវគ្គ ឧបញ្ញាតសូត្រ) «ក្នុងពេលនេះ រាងកាយរបស់យើងមានសេចក្ដីឈឺចាប់ ព្រោះមានរបួសស្លាកស្នាម ក៏ពិតមែនហើយ តែយើងមិនបណ្ដែតបណ្ដោយឲ្យចិត្តកម្រើកញាប់ញ័រទេ ព្រោះយើងដឹងថា អ្នកដែលទន់ខ្សោយ គ្មានខន្តី មិនចេះអត់ធន់ មុខជានឹងធ្លាក់ទៅរងទុក្ខក្នុងនរកពុំខាន, តើអ្នកណានឹងចង់ធ្លាក់ចុះទៅរងទុក្ខវេទនាក្នុងនរកដែលឥតមានទីបំផុតនុ៎ះ? មួយវិញទៀត បើយើងបានបំពេញមេត្តាចិត្តចំពោះសត្វលោកបរិបូណ៌ហើយ, យើងត្រូវរួសរាន់ ឲ្យឆាប់បានដល់សម្មាសម្ពោធិញ្ញាណកុំបង្អង់, យើងនឹងបានស្រោចស្រង់ចម្លងសត្វ ដែលប្រកបដោយទុក្ខលំបាកយ៉ាងនេះ យកទៅដាក់ដល់ឋានបរមសុខគឺព្រះនិព្វានដូចបំណង» ។ «នែចិត្ត ! ហេតុអ្វីក៏ឯងញាប់ញ័ររន្ធត់ ? ចូរឯងមានខន្តីប្រឹងអត់សង្កត់ចំពោះការឈឺចាប់យ៉ាងតិចតួចស្ដួចស្ដើងនេះឲ្យបាន ! សត្វលោកទាំងអស់សុទ្ធសឹងតែជាអ្នកព្យាធិទុក្ខ មានចំនួនរាប់រយពាន់និន្ទាយាយីជានិច្ច, ចូរឯងសម្លឹងមើលចុះ ! សត្វទាំងនោះមិនមានទីពឹង ពំនាក់ពាក់អាស្រ័យទេ សុទ្ធសឹងតែរស់នៅក្នុងអំណាចនៃតណ្ហាទាំងអស់ ។ ឱអាត្មាអញអើយ ! មានតែឯងនេះហើយតើ ដែលត្រូវជួយស្រោចស្រង់ចម្លងសត្វទាំងអស់នោះ, បើឯងបណ្ដែតបណ្ដោយខ្លួនឲ្យលុះក្នុងអំណាចនៃការឈឺចាប់បន្តិចបន្តួចយ៉ាងនេះ, តើឯងមិនអៀនខ្មាសទេឬ?» (សិពិរាជវចន) « បណ្ដាពពួកត្រីតូច ៗ ច្រើនមីរដេដាស, ត្រីដែលអាចធាត់ធំឡើងបាននោះ, មានតិចពេកណាស់ យ៉ាងណាមិញ, មួយវិញទៀត, បណ្ដាផ្លែស្វាយទាំងឡាយ ផ្លែដែលជាប់នៅមិនជ្រុះ លុះដល់ពេញចំណាស់បាននោះ កម្រមានណាស់ យ៉ាងណាមិញ ចំណែកខាងការបានសម្រេចរបស់ព្រះពោធិសត្វទាំងឡាយក៏យ៉ាងនោះដែរ ។ អ្នកដែលតាំងផ្ដើមសេចក្ដីប្រាថ្នាជាពោធិសត្វនោះ មានចំនួនច្រើនពិតមែនហើយ ប៉ុន្តែកម្រមានអ្នកណាបានដល់ទីបំផុតណាស់, ត្រាតែអ្នកដែលមានព្យាយាមមិនដាក់ធុរៈចុះ ខំប្រឹងប្រព្រឹត្តទុក្ករចរិយាយ៉ាងម៉ឺងម៉ាត់ ឥតរួញរាថយក្រោយវិញនោះ ទើបសន្មតថាជាព្រះពោធិសត្វក្នុងអនាគតកាលបាន ។ ហេតុនោះ អ្នកដែលត្រូវការចង់ឲ្យបានដល់ភាពជាព្រះពោធិសត្វពិត ៗ ត្រូវបញ្ចេញទឹកចិត្តខ្ជាប់ខ្ជួនមាំមួនឥតរួញរារំភើបញាប់ញ័រឃ្លេងឃ្លោង បង្ហាញដល់អ្នកដទៃឲ្យឃើញផង » ។ (ឥន្ទ្រាវចន) ដោយសន្តិទេវ ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ​

ភិក្ខុទៅកាន់ទីស្មសាន បានឃើញ​សាកសពស្ត្រី​ដែលគេលះ​បង់ចោល​ក្នុងព្រៃ​ស្មសាន ត្រូវពួកដង្កូវ​រុកជញ្ជែង​ស៊ីធ្លុះធ្លាយ។ ពួកជនខ្លះ​ដែលឃើញ​សាកសព​ស្លាប់ដ៏លាមក​ក៏ខ្ពើម​រអើម តែកាមរាគៈ​កើតឡើង​ប្រាកដ (ក្នុង​សាកសព​នោះ) ដូចជា​បុគ្គលខ្វាក់ អសុចិ​ហូរហៀរ (តាមទ្វារទាំង៩)។ តែអាត្មាអញ​ចៀសចេញ​អំពីទីនោះ ថយជាង​មួយចំអិនបាយ ជាអ្នកមាន​ស្មារតី​ដឹងខ្លួន ចូលទៅកាន់​ទីសមគួរ។ លំដាប់នោះ ការធ្វើទុក​ក្នុងចិត្តដោយ​ឧបាយ​ប្រាជ្ញា ក៏កើតឡើង​ដល់អាត្មាអញ ទោស​ក៏កើតប្រាកដ (ដល់​អាត្មាអញ) សេចក្ដី​នឿយណាយ ក៏តាំង​នៅព្រម (ក្នុងហ្ឫទ័យ​នៃអាត្មាអញ) លំដាប់នោះ ចិត្តរបស់​អាត្មាអញ​ក៏រួច​ស្រឡះ (ចាកកិលេស) អ្នកចូរ​មើលនូវភាព​នៃធម៌ ជាធម៌ល្អ វិជ្ជាទាំង ៣ អាត្មាអញ​បាន​ដល់​ដោយលំដាប់​ហើយ សាសនានៃ​ព្រះពុទ្ធ អាត្មាអញ ក៏បានធ្វើ​ហើយ។ — រាជទត្តត្ថេរ។ បុរសអ្នកប្រាថ្នានូវកិច្ច ប្រកបខ្លួនក្នុង​អំពើដែល​មិនគួរប្រកប ប្រសិនបើ​ត្រាច់​ទៅ មិន​គប្បីបាន (នូវប្រយោជន៍​នោះទេ) នោះឯង ជាលក្ខណៈ​នៃចំណែក​ខាងអាក្រក់។ការដែល​រស់នៅ​ដោយលំបាក អាត្មាអញបានដកចោល​ហើយ បើបុគ្គលណា លះបង់​ធម៌​យ៉ាងឯក គឺ​អប្បមាទ បុគ្គលនោះ ទុកដូចជា​មនុស្សចង្រៃ ម្យ៉ាងទៀត បើបុគ្គលណា លះ​បង់​នូវឥន្ទ្រិយ​ទាំង​អស់ (សទ្ធា វីរិយៈ សតិ សមាធិ បញ្ញា) បុគ្គលនោះ ទុកដូច​ជា​មនុស្សខ្វាក់ ព្រោះ​មិន​ឃើញ​នូវ​របស់ដែល​ស្មើគ្នា និងមិនស្មើគ្នា។ពិតណាស់ បុគ្គលធ្វើអំពើណា ត្រូវនិយាយ​ចំពោះ​តែអំពើនោះ មិន​ធ្វើនូវ​អំពើណា មិនត្រូវ​និយាយ​ចំពោះ​អំពើនោះទេ បណ្ឌិត​ទាំងឡាយ តែងកំណត់​ដឹងនូវ​បុគ្គល​អ្នកមិនធ្វើ បានតែ​និយាយ។ ផ្កាដ៏រុងរឿង មានពណ៌ល្អ តែមិនមាន​ក្លិនក្រអូប​យ៉ាងណា​វាចាជា​សុភាសិត រមែងឥតផល ដល់បុគ្គល​អ្នកមិនធ្វើ​តាម ក៏យ៉ាងនោះដែរ។ ផ្កាដ៏​រុងរឿង មាន​ពណ៌ល្អ ប្រកប​ដោយក្លិន​ក្រអូប យ៉ាងណា វាចា​ជាសុភាសិត រមែង​មានផល​ដល់បុគ្គល​អ្នក​ធ្វើតាម ក៏យ៉ាង​នោះដែរ។ — សុភូតត្ថេរ។ ភ្លៀងបង្អុរចុះតាមសមគួរដល់ការគ្រហឹមនៃមេឃ​ដ៏ពីរោះ កុដិ​អាត្មា​ប្រក់​ស្រួល​ហើយ ឥតមានខ្យល់​ចេញចូល​បានទេ អាត្មា​មានចិត្ត​ស្ងប់រម្ងាប់ នៅក្នុង​កុដិនោះ ម្នាល​មេឃ ម្ដេចហ៎ បើអ្នក​ប្រាថ្នា ចូរបង្អុរ​ភ្លៀងមក​ចុះ។ភ្លៀងបង្អុរចុះតាមសមគួរដល់ការគ្រហឹម​នៃមេឃ​ដ៏ពីរោះ កុដិអាត្មា​ប្រក់ស្រួល​ហើយ ឥតមាន​ខ្យល់ចេញ​ចូល​បានទេ អាត្មាមាន​ចិត្តស្ងប់រម្ងាប់ នៅក្នុង​កុដិនោះ ម្នាលមេឃ ម្ដេចហ៎ បើអ្នក​ប្រាថ្នា ចូរបង្អុរ​ភ្លៀងមក​ចុះ។បេ។ អាត្មាជាអ្នក​ប្រាសចាក​រាគៈ នៅក្នុង​កុដិនោះ។បេ។ អាត្មា​ជាអ្នកប្រាស​ចាកទោសៈ នៅក្នុង​កុដិនោះ។បេ។ អាត្មាជា​អ្នកប្រាស​ចាកមោហៈ នៅក្នុង​កុដិនោះ ម្នាលមេឃ ម្ដេចហ៎ បើអ្នក​ប្រាថ្នា ចូរបង្អុរ​ភ្លៀងមក​ចុះ។ — គិរិមានន្ទត្ថេរ។ បណ្ដាធម៌ទាំងឡាយ ព្រះឧបជ្ឈាយ៍​ប្រាថ្នាចំពោះ​ធម៌ណា អនុគ្រោះខ្ញុំ អ្នក​ប្រាថ្នា​ព្រះនិព្វាន​ឈ្មោះ​អមតៈ សោឡសកិច្ច​ដែលគួរធ្វើ ខ្ញុំក៏បាន​ធ្វើហើយ។ មគ្គធម៌ ជាធម៌​មិនមាន​អន្ដរាយ ខ្ញុំបាន​ដល់ដោយ​លំដាប់ហើយ បានធ្វើឲ្យ​ជាក់ច្បាស់​ហើយដោយ​ខ្លួនឯង ខ្ញុំ​មានញាណ​ដ៏បរិសុទ្ធ​ឥតសង្ស័យ បានធ្វើឲ្យ​ជាក់ច្បាស់​ក្នុងសំណាក់​នៃលោក។ ខ្ញុំដឹង​នូវ​បុព្វេនិវាស ទិព្វចក្ខុ ខ្ញុំបានជំរះស្អាតហើយ ប្រយោជន៍​របស់ខ្លួន គឺព្រះអរហត្ដ ខ្ញុំបាន​ដល់​ដោយ​លំដាប់​ហើយ សាសនារបស់ព្រះពុទ្ធ ខ្ញុំបាន​ធ្វើហើយ។ ខ្ញុំជាអ្នក​មិនប្រមាទ បានស្ដាប់ បាន​រៀន​ល្អ​នូវសិក្ខា​ក្នុងពាក្យ​ប្រៀនប្រដៅ​របស់លោក អាសវៈ​ទាំងពួង​របស់ខ្ញុំ​អស់ហើយ ឥឡូវ​ភពថ្មី​មិនមានទេ។ លោកប្រៀន​ប្រដៅខ្ញុំដោយ​វ័តដ៏ប្រសើរ ជា​អ្នក​អនុគ្រោះ ទំនុក​បម្រុង (នូវខ្ញុំ) ឱវាទ​របស់លោក​មិនឥត​អំពើឡើយ ខ្ញុំជាសិស្ស​បានរៀន​សូត្រហើយ។ — សុមនត្ថេរ។ មានសេចក្ដីដំណាលថា ឱហ្ន៎ មាតាបានបង្ហាញ​នូវជន្លួន (ឱវាទ) ដល់​អាត្មាអញ​អាត្មាអញ​ដែលមាតា​ប្រៀនប្រដៅ​បានស្ដាប់​ពាក្យរបស់​លោកហើយ ជាអ្នក​មាន​ព្យាយាម​មុតមាំហើយ មានចិត្ត​បញ្ជូនទៅកាន់​ព្រះនិព្វាន បានដល់​នូវសម្ពោធិ​ដ៏ឧត្ដម។ អាត្មាអញ​ជា​អរហន្ដ ទក្ខិណេយ្យបុគ្គល មានត្រៃវិជ្ជា ឃើញ​ព្រះនិព្វាន​ឈ្មោះ​អមតៈ ​អាត្មាអញ​ឈ្នះ​សេនានៃមារ ជាអ្នក​មិនមាន​អាសវៈ។ អាសវៈ​ទាំងឡាយ​ណា​របស់អាត្មាអញ ខាង​ក្នុងក្ដី ខាងក្រៅក្ដី អាសវៈ​ទាំងអស់​នោះ អាត្មាអញ​កាត់ផ្ដាច់​ហើយ ឥតមាន​សេសសល់ ទាំង​មិន​កើតទៀត​ទេ។ បងស្រី​មានសេចក្ដី​ក្លៀវក្លា បានពោល​នូវសេចក្ដី​នេះ នាងទំនង​ជា​មិនមាន​​សេចក្ដី​ស្រឡាញ់​ចំពោះ​អាត្មាដោយ​ពិត ព្រៃ (មាន​អវិជ្ជា​ជាដើម) មិនមាន (ក្នុង​សន្ដាន​​របស់នាង) ទេ។ សេចក្ដី​ទុក្ខ មានទីបំផុត​ជុំវិញ អាត្មាបាន​ធ្វើហើយ រាងកាយ​នេះ ជាទីបំផុត (របស់អាត្មា) សង្សារ គឺជាតិ និងមរណៈ​មិនមាន ឥឡូវនេះ ភពថ្មី​មិនមានទេ។ — វឌ្ឍត្ថេរ។ អាត្មាអញបានស្ដាប់ធម៌របស់​ព្រះពុទ្ធណា ហើយវៀរបង់​មិច្ឆាទិដ្ឋិ ព្រះពុទ្ធ​នោះ យាងមកហើយ​កាន់ស្ទឹង​នេរញ្ជរា ដើម្បី​ប្រយោជន៍​ដល់អញ​មែនពិត។ អាត្មាអញ បាន​បូជាយ័ញ្ញ​ទាំងឡាយ​ខ្ពស់ និងទាប បានបូជាភ្លើង កាលនៅ​ជាបុថុជ្ជន ងងឹត​ងងល់ សំគាល់​ថា ការបូជា​នេះឯង​ជាសេចក្ដី​បរិសុទ្ធិ។ អាត្មាអញ ស្ទុះទៅកាន់​ព្រៃស្បាត គឺទិដ្ឋិ ត្រូវសេចក្ដី​ស្ទាប​អង្អែល (ខុស) ឲ្យដល់នូវ​សេចក្ដី​វង្វេង ងងឹត​មិនដឹង សំគាល់​ផ្លូវមិនបរិសុទ្ធ ថាជាផ្លូវ​បរិសុទ្ធ។ មិច្ឆាទិដ្ឋិ អាត្មាអញ​បានលះបង់​ហើយ ភពទាំង​ពួង អាត្មាអញ​បានទំលុះ​ទំលាយ​ហើយ អាត្មាអញ​បូជា​ភ្លើង គឺ​ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ជា​ទក្ខិណេយ្យបុគ្គល ថ្វាយបង្គំ​នូវ​ព្រះតថាគត។ មោហៈ​ទាំងពួង អាត្មាអញ​បានលះបង់​ហើយ ភវតណ្ហា អាត្មាអញ​បាន​ទំលុះទំលាយ​ចេញ​ហើយ ជាតិសង្សារ​អស់រលីង​ហើយ ឥឡូវនេះ ភពថ្មីទៀត​នៃអាត្មាអញ​មិនមាន​ទេ។ — នទីកស្សបត្ថេរ។ អាត្មាអញចុះទឹកក្នុងកំពង់ឈ្មោះគយា ក្នុងមួយថ្ងៃ ៣ ដង គឺពេលព្រឹក ថ្ងៃត្រង់ ល្ងាច ក្នុងកាល​មហោស្រពឈ្មោះ​គយផគ្គុ បាបណា ដែលអាត្មាអញ​ធ្វើហើយ ក្នុង​ជាតិ​ទាំងឡាយ​ដទៃ អំពីកាលមុន ឥឡូវនេះ អាត្មាអញ​បណ្ដែត​ចោលនូវ​បាបនោះ ​ក្នុងកំពង់​ឈ្មោះ​គយានេះ ទិដ្ឋិយ៉ាងនេះ មានហើយ​ក្នុងកាលមុន។ អាត្មាអញ ស្ដាប់វាចា​ជា​សុភាសិត ជាបទ​ប្រកបដោយ​ធម៌ និងអត្ថ ហើយពិចារណា​នូវសេចក្ដី​តាមគួរ​ដល់ការពិត ដោយ​ឧបាយ​នៃប្រាជ្ញា។ អាត្មាអញ មានបាប​ទាំងពួង​លាងចេញ​ហើយ មិនមាន​មន្ទិល មាន​កិលេស​លាងចេញ​ហើយ ជាអ្នកស្អាត​បរិសុទ្ធ ជា​ពុទ្ធទាយាទ (អ្នកគួរ​ទទួលនូវ​មត៌ក​នៃ​ព្រះពុទ្ធ) ជា​កូនកើតអំពី​ព្រះឧរៈ​នៃព្រះពុទ្ធ។ អាត្មាអញ ចុះកាន់ខ្សែ​នៃមគ្គ ប្រកប​ដោយអង្គ ៨ ហើយ បណ្ដែត​ចោលនូវ​បាបទាំងពួង ដល់នូវ​វិជ្ជា ៣ ហើយ សាសនា​របស់ព្រះពុទ្ធ អាត្មាអញ បានធ្វើ​ហើយ។ — គយាកស្សបត្ថេរ។ (ព្រះមានព្រះភាគ ត្រាស់សួរថា) ម្នាលភិក្ខុ អ្នកត្រូវរោគ​ដែលកើត​អំពីខ្យល់​គ្របសង្កត់​ហើយ នៅក្នុងព្រៃធំ មានគោចរ​លះបង់​ហើយ (ក្រចតុប្បច្ច័យ) ជាទី​សៅហ្មង​តើនឹងធ្វើ​ដូចម្ដេច។(ព្រះវក្កលិត្ថេរ ក្រាបបង្គំទូលថា) ខ្ញុំព្រះអង្គ ផ្សាយចិត្តទៅ​កាន់កាយ​ទាំង​មូល ដោយ​សុខៈ ដែលកើត​អំពីបីតិ​ដ៏លើសលុប អត់ទ្រាំនូវ​បច្ច័យ​ដ៏សៅហ្មង​នៅក្នុង​ព្រៃធំ។ ខ្ញុំព្រះអង្គ​ចំរើន​សតិប្បដ្ឋាន​ទាំងឡាយ​ផង សម្មប្បធានផង ឥទ្ធិបាទផង ឥន្ទ្រិយផង ពលៈផង ចំរើន​ពោជ្ឈង្គផង អដ្ឋង្គិកមគ្គ​ផង នៅក្នុង​ព្រៃធំ។ ខ្ញុំព្រះអង្គ​ឃើញ (នូវសព្រហ្មចារី​បុគ្គល​ទាំងឡាយ) អ្នកមានព្យាយាម​តឹងតែងហើយ មានចិត្ត​បញ្ជូនទៅ​កាន់​ព្រះនិព្វាន មាន​ព្យាយាម​​ប្រឹងប្រែង​ដ៏មាំអស់​កាលជានិច្ច មានសេចក្ដី​ព្រមព្រៀង​គ្នា ប្រកប​ដោយភាព​ជាសមណៈ​នៅក្នុង​ព្រៃធំ។ ខ្ញុំព្រះអង្គ​នឹករឿយ ៗ នូវ​ព្រះសម្ពុទ្ធ ព្រះអង្គ​មានខ្លួន​ទូន្មាន​បាន​ហើយ មានព្រះ​ទ័យតាំង​មាំហើយ មិនខ្ជិល​ច្រអូស​អស់យប់ និងថ្ងៃ នៅក្នុង​ព្រៃធំ។ — វក្កលិត្ថេរ។ ម្នាលចិត្ត អញនឹងហាមឃាត់​ឯង ដូចជា​គេបង្ខាំង​ដំរីទុក​ក្នុងក្រោល មានទ្វារ​ប្រកប​ដោយ​រនុក ទាំងមិន​បណ្ដោយ​ឯង ដែលជា​បណ្ដាញ​នៃកាម​ដែលកើត​អំពី​សរីរៈ​ឲ្យទៅក្នុង​បាបធម៌​ទេ។ ឯង អញហាមឃាត់​ហើយ នឹងទៅណា​មិនបានទេ ដូចជា​ដំរីដែល​មិនបាន​នូវ​ចន្លោះទ្វារ (ដើម្បីចេញ) ម្នាលចិត្ត​ខិលខូច ឯងនឹង​ប្រព្រឹត្ត​ឈ្លានពាន ត្រេកអរ​ក្នុងបាបធម៌​រឿយ ៗ ទៀត​មិនបានទេ។ ហ្មដំរី អ្នកមានកំឡាំង ធ្វើដំរី​ដែលមិនទាន់​ពង្រាប​ទើបចាប់​បានថ្មី ជាសត្វមិន​ប្រាថ្នាឲ្យ​ត្រឡប់វិល​បាន​យ៉ាងណា អញនឹង​ឲ្យឯងវិល​ត្រឡប់​យ៉ាងនោះ​ដែរ។ នាយសារថី​ដ៏ប្រសើរ ជាអ្នកឈ្លាស​ក្នុងការ​បង្ហាត់សេះ​ដ៏ប្រសើរ បង្ហាត់សេះ​អាជានេយ្យ​យ៉ាងណា អញនឹងតាំង​នៅក្នុង​ពលធម៌ ៥ ហើយទូន្មានឯង​យ៉ាងនោះដែរ។ អញ​នឹងចងឯង​ដោយសតិ អញមាន​ខ្លួនប្រុង​ប្រយ័ត្នហើយ នឹង​ទូន្មានឯង ម្នាលចិត្ត ឯង អញ​សង្កត់សង្កិន​ក្នុង​ធុរៈ គឺព្យាយាម​កុំទៅឆ្ងាយ​អំពីទី​នេះឡើយ។ — វិជិតសេនត្ថេរ។ បុគ្គលអ័ប្បឥតប្រាជ្ញា មានចិត្តប្រកួត​ប្រណាំង ទុកជាស្ដាប់​ពាក្យប្រៀន​ប្រដៅ​របស់​ព្រះជិនស្រី គង់ជាអ្នក​ឆ្ងាយអំពី​ព្រះសទ្ធម្ម ដូចផែនដី​ឆ្ងាយអំពី​មេឃ។ បុគ្គលអ័ប្បឥត​ប្រាជ្ញា មានចិត្ត​ប្រកួតប្រណាំង ទុកជាស្ដាប់​ពាក្យប្រៀន​ប្រដៅរបស់​ព្រះជិនស្រី ក៏គង់សាប​សូន្យចាក​ព្រះសទ្ធម្ម ដូចព្រះចន្ទ្រ​ក្នុង​កាឡប័ក្ខ (រនោច)។ បុគ្គល​អ័ប្បឥតប្រាជ្ញា មានចិត្ត​ប្រកួត​ប្រណាំង ទុកជាស្ដាប់​ពាក្យប្រៀន​ប្រដៅរបស់​ព្រះជិនស្រី ក៏គង់រីង​ស្ងួតក្នុង​ព្រះសទ្ធម្ម ដូចជា​ត្រីរីងស្ងួត​ក្នុងទី​មានទឹក​តិច។ បុគ្គលអ័ប្ប​ឥតប្រាជ្ញា មានចិត្ត​ប្រកួតប្រណាំង ទុកជា​ស្ដាប់ពាក្យ​ប្រៀនប្រដៅ​របស់ព្រះជិនស្រី គង់មិន​លូតលាស់​ក្នុង​ព្រះសទ្ធម្ម ដូចជា​ពូជស្អុយ​មិនដុះ​ក្នុងស្រែ។ លុះតែ​បុគ្គលណា មានចិត្ត​គ្រប់គ្រងហើយ ស្ដាប់ពាក្យ​ប្រៀនប្រដៅ​របស់​ព្រះជិនស្រី បុគ្គលនោះ ទើបញ៉ាំង​អាសវៈ​ទាំងពួង​ឲ្យអស់ទៅ ធ្វើឲ្យជាក់​ច្បាស់នូវ​ធម៌ មិន​កំរើក (អរហត្តផល) ដល់នូវសេចក្ដី​ស្ងប់ដ៏ឧត្តម គឺ​អនុបាទិសេសនិព្វាន ជាអ្នក​មិនមាន​អាសវៈ រមែង​បរិនិព្វាន។ — យសទត្តត្ថេរ។ ខ្ញុំបានឧបសម្បទាផង បានផុតស្រឡះ ជាអ្នកមិន​មានអាសវៈ​ផង ខ្ញុំបាន​ឃើញ​ព្រះមានព្រះភាគ​អង្គនោះ​ផង ទាំងបាន​នៅជាមួយ​ក្នុងកុដិ​ផង។ ព្រះមានព្រះភាគ ទ្រង់ធ្វើ​រាត្រីជា​ច្រើន (យប់ជ្រៅ) ឲ្យកន្លងទៅ​ក្នុងទីវាល ព្រះសាស្ដា​ឈ្លាសក្នុង​ការនៅ បានស្ដេច​ចូលទៅ​កាន់កុដិ​ក្នុងពេលនោះ។ ព្រះគោតម​ទ្រង់ក្រាល​សង្ឃាដិ ហើយសម្រេច​សីហសេយ្យា ដូចជា​សត្វសីហៈ ដែលលះបង់​សេចក្ដីភ័យ​ស្ញប់ស្ញែង ដេកក្នុង​គុហាថ្មកែវ។ លំដាប់នោះ ព្រះសោណៈ ជាសាវ័កនៃ​ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ អ្នកពោល​ពាក្យពីរោះ បានពោល​នូវ​ព្រះសទ្ធម្ម​ចំពោះព្រះភក្ដ្រ​ព្រះពុទ្ធ​ដ៏ប្រសើរ។ បានកំណត់ដឹង​នូវ​បញ្ចក្ខន្ធ បានចំរើន​នូវមគ្គដ៏​ប្រសើរ ហើយដល់នូវ​ទីស្ងប់ដ៏​ឧត្តម ជាបុគ្គល​មិនមាន​អាសវៈ នឹង​បរិនិព្វាន។ — សោណកុដិកណ្ណត្ថេរ។ បុគ្គលណាជាអ្នកប្រាជ្ញ អ្នកដឹងឱវាទ​របស់គ្រូ​ទាំងឡាយ គប្បីនៅ​ក្នុងឱវាទ​របស់​គ្រូនោះផង គប្បីញ៉ាំង​សេចក្ដី​ស្រឡាញ់​ឲ្យកើតផង បុគ្គលនោះ ឈ្មោះថា​ជាអ្នកមាន​ភក្ដី​ផង ឈ្មោះថា​ជាអ្នក​ប្រាជ្ញផង ទាំងបុគ្គល​នោះ មុខជានឹង​មានសេចក្ដី​វិសេស​ក្នុងធម៌ទាំង​ឡាយ ព្រោះដឹង (នូវ​សច្ចធម៌)។ អន្ដរាយ​ទាំងឡាយ​ដ៏ខ្លាំងក្លា កើតឡើង​ហើយ តែមិនបាន​គ្របសង្កត់​នូវបុគ្គល​ណា ជាអ្នក​ពិចារណា បុគ្គលនោះ ឈ្មោះថាជា​អ្នកមាន​កំឡាំង​ផង ឈ្មោះថា​ជាអ្នកមាន​ប្រាជ្ញាផង ទាំងជា​អ្នកវិសេស​ក្នុងធម៌​ទាំងឡាយ ព្រោះដឹង (នូវ​សច្ចធម៌)។ បុគ្គលណា នឹងធឹង​មិនញាប់ញ័រ ជាអ្នក​មានបញ្ញា​ជ្រៅដូច​សមុទ្រ ឃើញ​នូវសេចក្ដី​ដ៏​ល្អិត បុគ្គលនោះ ឈ្មោះថា​ជាអ្នកដែល​កិលេស​ដឹកនាំមិន​បានផង ​ជាអ្នក​ប្រាជ្ញ​ផង ទាំង​ជាអ្នកវិសេស​ក្នុងធម៌​ទាំងឡាយ ព្រោះដឹង (នូវសច្ចធម៌)។បុគ្គលណា ជាអ្នក​ចេះដឹង​ច្រើន ជា​អ្នកចងចាំ​នូវធម៌ ទាំងជា​អ្នកប្រព្រឹត្ត​នូវធម៌ដ៏​សមគួរ​ដល់ធម៌ បុគ្គលនោះ ឈ្មោះថា​ជាអ្នក​ប្រាកដស្មើ​ដោយគ្រូ​នោះផង ជាអ្នក​ប្រាជ្ញ​ផង ទាំង​​ជាអ្នក​វិសេសក្នុង​ធម៌​ទាំងឡាយ ព្រោះដឹង (នូវសច្ចធម៌)។បុគ្គលណា ដឹងនូវ​សេចក្ដីនៃ​ភាសិតផង លុះដឹង​នូវសេចក្តី​នៃភាសិតហើយ ធ្វើតាម​ផង បុគ្គល​នោះ ឈ្មោះថា​ជាអ្នកឆ្លង​ផុតនូវ​សេចក្ដី​សង្ស័យ​ផង ជាអ្នក​ប្រាជ្ញផង ទាំងជា​អ្នកវិសេស​ក្នុងធម៌​ទាំងឡាយ ព្រោះដឹង (នូវសច្ចធម៌)។ — កោសិយត្ថេរ។ ឧទ្ទាន គាថា ៦៥ ក្នុងគាថាទាំងនោះ ព្រះថេរៈ ១២ អង្គ សំដែង គឺ រាជទត្តត្ថេរ ១ សុភូតត្ថេរ ១ គិរិមានន្ទត្ថេរ ១ សុមនត្ថេរ ១ វឌ្ឍត្ថេរ ១ នទីកស្សបត្ថេរ ១ គយាកស្សបត្ថេរ ១ វក្កលិត្ថេរ ១ វិជិតសេនត្ថេរ ១ យសទត្តត្ថេរ ១ សោណកុដិកណ្ណត្ថេរ ១ កោសិយត្ថេរ ១។ ចប់ បញ្ចកនិបាត។ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

សមថភាវនាមិនមែនការធ្វើសមាធិ ។ សមាធិជាសភាវធម៌ដែលតាំងមាំ ក្នុងអារម្មណ៍ ដែលបានដល់ឯកគ្គតាចេតសិក ដែលកេីតព្រមនឹងចិត្តគ្រប់ៗ ដួង ។ កាលណាចិត្តស្លុងមានអារម្មណ៍ណាមួយតាំងយូរៗ លក្ខណៈនៃឯកគ្គតាចេតសិក ក៏ប្រាកដជាសមាធិ គឺតាំង​មាំ​ណែន​ត្រង់អារម្មណ៍ណាមួយត្រឹមតែមួយប៉ុណ្ណេាះ ។ ឯកគ្គតាចេតសិកដែលកេីតព្រមនឹងអកុសលចិត្តជា មិច្ឆាសមាធិ ឯកគ្គតាចេតសិកដែលកេីតព្រមនឹងកុសលចិត្តជា សម្មាសមាធិ។ ការធ្វេីសមាធិឲ្យចិត្តផ្តេាតចំត្រង់អារម្មណ៍ណាមួយយូរៗ នេាះ កាលណាមិនប្រកបដេាយបញ្ញាទេក៏ជាមិច្ឆាសមាធិ ព្រេាះខណៈនេាះជាសេចក្តីពេញចិត្ត ដែលនឹងឲ្យចិត្តតាំងមាំណែនត្រង់អារម្មណ៍តែមួយ ។ កាលណាប្រាសចាកនូវបញ្ញាហេីយក៏មិនអាចដឹងសេចក្តីផ្សេងគ្នានៃលេាភមូលចិត្តនិងកុសលចិត្ត ព្រេាះលេាភមូលចិត្តនិងកាមាវចរកុសលចិត្តមានវេទនាប្រភេទដូចគ្នាកេីតជាមួយ គឺ៖ លេាភមូលចិត្ត ៨ ដួង មានឧបេក្ខាវេទនាកេីតរួមជាមួយ ៤ ដួង មានសេាមនស្សវេទនាកេីតរួមជាមួយ ៤ ដួង ។ កាមាវចរកុសលចិត្ត ៨ ដួង មានឧបេក្ខាវេទនាកេីតរួមជាមួយ ៤ ដួង មានសេាមស្សវេទនាកេីតរួមជាមួយ ៤ ដួង ។ ដូច្នេាះ ខណៈណាដែលឧបេក្ខាវេទនាកេីតឡេីង ឬសេាមនស្សវេទនាកេីត ឡេីង ទេីបលំបាកនឹងដឹងថា ចិត្តដែលមិនសុខមិនទុក្ខ មិនក្តៅក្រហាយ ឬខណៈដែលសេាមនស្សរីករាយជាសុខនេាះ តេីជាលេាភមូលចិត្ត ឬជាមហាកុសលចិត្ត។ សេចក្តីផ្សេងគ្នានៃលេាភមូលចិត្ត ៨ ដួង និងមហាកុសលចិត្ត ៨ ដួង គឺ៖ លេាកភមូលចិត្តមានអកុសលចេតសិកកេីតរួមជាមួយ មហាកុសលចិត្តមាន សេាភណចេតសិកកេីតរួមជាមួយ ។ អកុសលចេតសិកដែលបពា្ជាក់សេចក្តីផ្សេងគ្នានៃលេាភមូលចិត្តនិងមហាកុសលចិត្ត គឺ មិច្ឆាទិដ្ឋិ សេចក្តីឃេីញខុស និងសេាភណចេតសិកដែលបពា្ជាក់សេចក្តីផ្សេងគ្នានៃកុសលចិត្ត និងលេាកភមូលចិត្តគឺសម្មាទិដ្ឋិ ដែលជាបញ្ញាចេតសិក ។ ដូច្នេាះ សេចក្តីផ្សេងគ្នានៃលេាភមូលចិត្ត ៨ ដួង និងមហាកុសល ៨ ដួង គឺ៖លេាភមូលចិត្ត ៨ ដួង កេីតរួមជាមួយនឹងទិដ្ឋិចេតសិក ៤ ដួង , មិនកេីតរួមនឹងទិដ្ឋិចេតសិក ៤ ដួង ។ មហាកុសលចិត្ត ៨ ដួង កេីតរួមជាមួយនឹងបញ្ញាចេតសិក ៤ ដួង, មិនកេីតរួមនឹងបញ្ញាចេតសិក ៤ ដួង ។ ដូច្នេាះ អ្នកដែលនឹងចម្រេីនសមថភាវនា ទេីបត្រូវដឹងសេចក្តីផ្សេងគ្នា នៃលេាភមូលចិត្ត និងកុសលចិត្ត មិនដូច្នេាះទេ ក៏នឹងធ្វេីសមាធិដេាយលេាភមូលចិត្ត ជាមិច្ឆាសមាធិដែលមិនប្រកបដេាយ បញ្ញា ។ ភាគច្រេីន អ្នកដែលធ្វេីសមាធិមិនត្រូវការចង់ឲ្យចិត្តរវេីរវាយ ក្តៅក្រហាយកង្វល់ទៅនឹងរឿងរ៉ាវផ្សេងៗទេ ពេញចិត្តនឹងឲ្យចិត្តតាំងនៅមាំត្រង់អារម្មណ៍ណាមួយដេាយមិនដឹងថា ខណៈដែលកំពុងត្រូវការចង់ឲ្យចិត្តផ្តេាតត្រង់អារម្មណ៍ដែលត្រូវការនេាះ មិនមែនមហាកុសលញាណសម្បយុត្ត។ ការចម្រេីនសមថភាវនា ជាការចម្រេីនមហាកុសលញាណសម្បយុត្ត អ្នកដែលនឹងចម្រេីន​សមថភាវនា ត្រូវជាអ្នកមានបញ្ញាឃេីញទេាសរបស់អកុសលទាំង លេាភៈ និងទាំង ទេាសៈ មិនមែនឃេីញតែទេាសរបស់ទេាសមូលចិត្ត ដែលជាការកង្វល់ចិត្ត ក្តៅក្រហាយចិត្តផ្សេងៗ ប៉ុណ្ណេាះទេ ។ អ្នកដែលមិនស្គាល់នូវកិលេស និងមិនឃេីញទេាសរបស់លេាភៈ រមែងមិនចម្រេីនសមថភាវនា ដូច្នេាះអ្នកដែលចម្រេីនសមថភាវនា ទេីបជាអ្នកត្រង់មានបញ្ញាឃេីញទេាសរបស់​លេាភៈ ​និងមានសតិសម្បជញ្ញៈ ដឹងខណៈដែលផ្សេងគ្នា នៃលេាភមូលចិត្ត និងមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ទេីបនឹងចម្រេីនមហាកុសលញាណសម្បយុត្ត​កេីន​ឡេីង​ៗ រហូតអកុសលចិត្តមិនកេីតជ្រែកខ័ណ្ឌបាន រហូតដល់នឹងជាឧបចារសមាធិ ហេីយបន្លះនូវអប្បនាសមាធិ គឺបឋមជ្ឈាន កុសលចិត្តប្រកបដេាយអង្គឈាន ៥ គឺ វិតក្កៈ វិចារៈ បីតិ សុខៈ ឯកគ្គតា។ ការចម្រេីនសមថភាវនា ដែលនឹងឲ្យមហាកុសលញាណសម្បយុត្តចិត្តចម្រេីនឡេីងៗ រហូតដល់ជាបាទឲ្យកេីតបឋមជ្ឈានកុសលចិត្តដែលជារូបាវចរកុសលនេាះ ជាសភាវៈដែលធ្វេីបានដេាយលំបាក ព្រេាះនឹងត្រូវជាអភ័ព្វបុគ្គល ។ អភ័ព្វបុគ្គលគឺ អ្នកដែលសូម្បីចម្រេីនសមថៈ ឬវិបស្សនាក៏ដេាយ ក៏មិនអាចបន្លុះនូវឈានចិត្ត ឬ លេាកុត្តរចិត្តបានដែរ ។ អ្នកដែលជាអភ័ព្វបុគ្គល គឺអ្នកដែលកាលចម្រេីនសមថភាវនា ឬ វិបស្សនាភាវនា ក៏នឹងអាចបន្លុះឈានចិត្ត ឬ លេាកុត្តរចិត្ត នេាះ ត្រូវជាអ្នកដែល៖ ១. មិនមានវិបាកជាគ្រឿងរារាំង “១” គឺបដិសន្ធិជា តិហេតុកៈមានបញ្ញាចេតសិកកេីតរួមជាមួយ។ ២. មិនមានកម្មជាគ្រឿងរារាំង គឺមិនបានធ្វេីនូវអនន្តរិយកម្មយ៉ាងណាមួយក្នុងអនន្តរិយកម្មទាំង ៥ ដែលជាគ្រឿងរារាំង សួគ៌ មគ្គ ផល ឡេីយ។ អនន្តរិយកម្ម សម្លាប់មាតា ១ សម្លាប់បិតា ១ សម្លាប់ព្រះអរហន្ត ១ ធ្វេី្របទូស្តនឹងព្រះមានព្រះភាគឲ្យពុះពេារពងនូវព្រះលេាហិត ១ ធ្វេីសង្ឃភេទ គឺ បំបែកសង្ឃឲ្យបែកគ្នាដេាយមិនធ្វេីសង្ឃកម្មរួមជាមួយគ្នា ១។ ៣. មិនមានកិលេសជាគ្រឿងរារាំង គឺមិនមាននិយតមិច្ឆាទិដ្ឋិ ៣ បានដល់ នត្ថិកទិដ្ឋិ ១ អហេតុកទិដ្ឋិ ១ អកិរិយទិដ្ឋិ ១ ។ សូម្បីថា បដិសន្ធិជា តិហេតុកៈ ប្រកបដេាយបញ្ញា តែបេីត្រេកអរ ភ្លេីតភ្លេីនក្នុងរូប សំឡេង ក្លិន រស ផេាដ្ឋព្វៈ ដេាយមិនឃេីញទេាស ក៏រមែងនឹងមិនគិតបន្ថយបន្សាត់បង់សេចក្តីភ្លេីតភ្លេីនក្នុងរូប សំឡេងក្លិន រស ផេាដ្ឋព្វៈ ដេាយការរក្សាសីល ឬ ចម្រេីនភាវនា ឡេីយ។ ដូច្នេាះ ការអប់រំសមថភាវនាឲ្យដល់ឧបចារសមាធិ និងអប្បនាសមាធិ ទេីបមិនងាយឡេីយ មិនមែនត្រឹមតែការផ្តេាតចិត្តត្រង់​អារម្មណ៍ណាមួយដែលត្រូវការ ក៏នឹងជាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តដែលនឹងធ្វេីឲ្យ​បន្លុះដល់ឧបចារសមាធិបាននេាះទេ ។ បេីយល់ខុសថាលេាភមូលចិត្តខណៈនេាះជាមហាកុសល ក៏នឹងធ្វេីឲ្យគិតថា និមិត្តផ្សេងទាំងឡាយដែលចិត្តតាក់តែងឲ្យកេីតឡេីងឃេីញជា នរក ជាសួគ៌ ជាទីស្ថាន ជារឿងរ៉ាវ ហេតុការណ៍ផ្សេងៗនេាះ ជាឧបចារសមាធិ និងអប្បនាសមាធិ ដែលជាឈានចិត្តថ្នាក់ផ្សេងៗ ។ ដូច្នេាះ សមថភាវនា ទេីបជារឿងល្អិតដែលនឹងត្រូវសិក្សាឲ្យយល់ត្រឹមត្រូវពិតៗ។ ក្នុងមួយថ្ងៃៗ ក្នុងខណៈដែលឃេីញ ឮ ធុំក្លិន ដឹងរស ដឹងផេាដ្ឋព្វៈ និងនឹកគិត អកុសលចិត្តរមែងកេីតច្រេីនជាង កុសលចិត្ត ។ កុសលចិត្តដែលកេីតក្នុងមួយថ្ងៃៗ នេាះតែងជាទានខ្លះ សីលខ្លះ ត្រឹមបន្តិចបន្តួចប៉ុណ្ណេាះក្នុងមួយថ្ងៃៗ មួយខែៗ អ្នកដែលឃេីញទេាសរបស់អកុសលទេីបអប់រំចិត្ត ឲ្យជាកុសលកេីនឡេីងជាមួយផង ក្នុងខណៈដែលមិនមែនជាទាន និងសីល ។ ការអប់រំចិត្តឲ្យស្ងប់ចាកអកុសលទាំងឡាយក្នុងមួយថ្ងៃៗ នេាះ ជាកុសលថ្នាក់សមថភាវនាក្នុងជីវិតប្រចាំថ្ងៃ សូម្បីថាមិនអាចនឹងដល់ថ្នាក់ឧបចារសមាធិ និងអប្បនាសមាធិក៏ដេាយ ក៏ជាវត្ថុដែលគួរចម្រេីន ។ តែការនឹងរំងាប់ចិត្តឲ្យស្ងប់ចាកអកុសលនេាះ ត្រូវជាបញ្ញាដែលដឹងថា ចិត្តនឹងស្ងប់ក្នុងខណៈដែលឃេីញ ឮធុំក្លិន ដឹងរស ដឹងផេាដ្ឋព្វៈ និងនឹកគិតបានយ៉ាងណាៗ នេាះ បេីមិនដូច្នេាះទេកុសលចិត្តក៏កេីតមិនបានឡេីយ។ ចិត្តដែលស្ងប់ចាកអកុសលជាសមថភាវនានេាះ ត្រូវជាកុសលចិត្តក្នុងអារម្មណ៍ ៤០ គឺ កសិណ ១០ អសុភ ១០ អនុស្សតិ ១០ អាហារេបដិកូល សញ្ញា ១ ចតុធាតុវវដ្ឋាន ១ ព្រហ្មវិហារ ៤ អរូបជ្ឈានអារម្មណ៍ ៤។ » កសិណ ១០ ឈ្មេាះថាកសិណ ព្រេាះអត្ថថា ធ្វេីអារម្មណ៍ទាំងអស់ ។ កសិណ ១០ បានដល់៖ ១. បឋវីកសិណ រលឹកដល់តែ ដី ប៉ុណ្ណេាះ ២. អបេាកសិណ រលឹកដល់តែ ទឹក ប៉ុណ្ណេាះ ៣. តេជេាកសិណ រលឹកដល់តែ ភ្លេីង ប៉ុណ្ណេាះ ៤. វាយេាកសិណ រលឹកដល់តែខ្យល់ ប៉ុណ្ណេាះ ៥. នីលកសិណ រលឹកដល់តែ ពណ៌ខៀវ ប៉ុណ្ណេាះ ៦. បីតកសិណ រលឹកដល់តែ ពណ៌លឿង ប៉ុណ្ណេាះ ៧. លេាហិតកសិណ រលឹកដល់តែ ក្រហម ប៉ុណ្ណេាះ ៨. ឱទាតកសិណ រលឹកដល់តែ ពណ៌ស ប៉ុណ្ណេាះ ៩. អាលេាកកសិណ រលឹកដល់តែ ពន្លឺ ប៉ុណ្ណេាះ ១០. អាកាសកសិណ រលឹកដល់តែ អាកាស ប៉ុណ្ណេាះ ចិត្តរលឹកដល់តែ ដី ជាកុសល ឬជាអកុសល ? កាលណាបញ្ញាមិនកេីត ខណៈដែលគិតដល់ដីទេ ក៏ជាអកុសលដែលនឹងត្រូវការគិតដល់ដី ឬត្រូវការតម្កល់ផ្តេាតត្រង់ដី ។ កាលណាបញ្ញាកេីត ចិត្តដែលរលឹកដល់ដី ក៏ជាកុសល កាលដឹងថា រូបគ្រប់យ៉ាងដែលប្រាកដប្រាសចាកធាតុដីមិនបាន វត្ថុដែលធ្លាប់ពេញចិត្ត ប្រាថ្នាត្រូវការទាំងអស់នេាះ សុទ្ធត្រឹមតែជាដីប៉ុណ្ណេាះ ។ កាលណាដឹងដល់ខ្លឹមពិតៗ នៃវត្ថុទាំងពួងក្នុងលេាកដែលធ្លាប់ពេញចិត្ត ប្រាថ្នាថា ត្រឹមតែជាដីហេីយ ក៏ធ្វេីឲ្យលះបង់នូវសេចក្តីពេញចិត្តក្នុងវត្ថុទាំងឡាយ ក្នុងខណៈដែលរលឹកដឹងថា ត្រឹមតែជាដីប៉ុណ្ណេាះ។ ការដែលចិត្តនឹងជាកុសលរលឹកដល់តែដីនេាះ ប្រព្រឹត្តទៅបានដេាយលំបាក ព្រេាះពេលដែលអារម្មណ៍ខ្ទប់ភ្នែកត្រចៀក ច្រមុះ អណ្តាត កាយ ចិត្តក៏ទេារទៅតាមអារម្មណ៍នេាះៗ ទាន់ពេលភ្លាម ។ ដេាយហេតុនេះ ការចម្រេីនសមថភាវនា ដែលនឹងឲ្យចិត្តស្ងប់ចាកអកុសល តាំងមាំឡេីងនេាះ ទេីបត្រូវអាស្រ័យទីកន្លែងដែលស្ងាត់ប្រាសចាកសម្លេង អ្នករំខានរុកគួន ហេីយធ្វេីដីជាវង់មូលរាបស្មេី (បឋវីកសិណ) ប្រាសចាកទេាសមន្ទិលដែលធ្វេីឲ្យចិត្តបង្អេានទៅនឹកពេញចិត្តក្នុងរូបរាងសណ្ឋានផ្សេងៗ បាន (សេចក្តីល្អិតមានក្នុងគម្ពីរវិសុទ្ធិមគ្គសមាធិ និទេ្ទស បឋវីកសិណ) ។ ខណៈដែលមេីល បឋវីកសិណនេាះ កាលណាចិត្តរលឹកដល់ដី ្របកបដេាយបញ្ញា ជាមហាកុសលញាណសម្បយុត្ត ទេីបចិត្តនឹងស្ងប់បាន ហេីយនឹងត្រូវមេីលបឋវីកសិណដេីម្បីដាស់តឿនឲ្យរលឹកដល់ដីប៉ុណ្ណេាះជារឿយៗ ទៅ ដេីម្បីមិនឲ្យចិត្តដឹងអារម្មណ៍ដទៃ។ តេីលំបាកប៉ុណ្ណាទៅដែលនឹកដល់តែដីដេាយចិត្តដែលស្ងប់ចាកពីអកុសល ទាំងឡាយតាំងនៅជារឿយៗ ដេាយមេីលបឋវីកសិណដែលមិនតូចពេក មិនធំពេក មិនឆ្ងាយពេក មិនជិតពេក មិនខ្ពស់ពេក មិនទាបពេក នេាះ ។ ដូច្នេាះវិតក្កចេតសិកទេីបជាអង្គឈានដែលដាច់បាត់មិនបានឡេីយ វិតក្កចេតសិកដែលកេីតព្រមនឹងមហាកុសលញាណសម្បយុត្ត ចិត្តនឹងត្រូវច្រត់ទល់ត្រង់បឋវីកសិណ ដេាយចិត្តដែលស្ងប់ចាកពីអកុសលទាំងឡាយ ទាំងក្នុងខណៈបិទភ្នែកក្តី ឬ បេីកភ្នែកក្តី រហូតទំរាំដល់ឧគ្គហនិមិត្ត គឺនិមិត្តរបស់បឋវីកសិណដែលប្រាកដតាមផ្លូវមនេាទ្វារ ស្មេីដូចជានឹងក្នុង​ខណៈ​ដែលបេីកភ្នែក ដែលលេាកអ្នកខ្លះសូម្បីបដិសន្ធិចិត្ត និងជា, តិហេតុកៈក្តី តែឧគ្គហ​និមិត្តក៏​មិនប្រាកដឡេីយ ។ ឧគ្គហនិមិត្តនឹងប្រាកដកាលណាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តបន្ថែមសេចក្តីស្ងប់ តាំងមាំទាំងក្នុងបឋវីកសិណរួចហេីយ តែខណៈដែលឧគ្គហនិមិត្តប្រាកដនេាះក៏នៅមិនទាន់ដល់ឧបចារសមាធិ។ ការរវ័ងរក្សាទុកឲ្យមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត តាំងមាំក្នុងឧគ្គហនិមិត្តតទៅ និងមាំ​ទាំ​ឡេីងនេាះមិនងាយឡេីយ ។ តាមសេចក្តីក្នុង វិសុទ្ធិមគ្គបឋវីកសិណនិទ្ទេស កាល​នីវរណៈ​ទាំងឡាយ (អកុសលដែលគ្របសង្កត់ចិត្ត) រំងាប់ទ្រេាមចុះដេាយលំដាប់ហេីយ ចិត្តរមែងស្ងប់មាំទាំជាឧបចារសមាធិ ពេលដែលមានបដិភាគនិមិត្តប្រាកដ ហាក់បីដូចជាជ្រែកឧគ្គហនិមិត្តចេញមក ។ បដិភាគនិមិត្តជានិមិត្តដែលថ្លាផូរផង់ជាងឧគ្គហនិមិត្ត ។ ខណៈដែលបដិភាគនិមិត្តប្រាកដនេាះ មហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ស្ងប់មាំទាំមិន​កំរេីក​ដល់ថ្នាក់ឧបចារសមាធិ គឺសមាធិដែលជិតដល់ការស្ងប់តាំងណែនក្នុងអារម្មណ៍ថ្នាក់ អប្បនាសមាធិ ដែលជាបឋមជ្ឈានចិត្ត។ ការរវាំងរក្សាទុកឲ្យមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ដែលស្ងប់ដល់ថ្នាក់ឧបចារសមាធិ បានស្ងប់តទៅទៀតជារឿយៗ ហេីយបន្ថែមនូវសេចក្តីស្ងប់មាំទាំឡេីងរហូតដល់ថ្នាក់អប្បនាសមាធិដែលជាចិត្តថ្នាក់រូបាវចរៈ ជាបឋមជ្ឈានចិត្តកេីតឡេីងបាននេាះ ត្រូវរក្សាឧបចារសមាធិដែលបានហេីយ ដូចត្រូវវៀរហេតុ ដែលមិនមែនជាសប្បាយៈ (ធម៌ដែលស្រួលសប្បាយឧបត្ថម្ភគាំទ្រដល់ការចម្រេីន ភាវនា) ៧ យ៉ាងនេះគឺ៖ ១. វៀរអាវាស គឺទីអាស្រ័យនៅ ដែលកាលណានៅហេីយ និមិត្តដែលមិនទាន់កេីតក៏មិនកេីត និមិត្តដែលកេីតហេីយក៏បាត់បង់ទៅវិញ។ ២. វៀរគេាចរ គឺផ្លូវទៅ ដែលឆ្ងាយដាច់ពីអាវាសឬ ដែលជិតនឹងអាវាសពេក ដែលរកសុំអាហារមិនបានងាយស្រួល និងមិនសំបូណ៌។ ៣. វៀរគន្លងនៃពាក្យដែលមិនសប្បាយ ដែលទាក់ទិននឹងតិរច្ឆានកថា គឺ កថាដែលមិនឧបការៈដល់បញ្ញា ដែលធ្វេីឲ្យនិមិត្តកេីតឡេីងហេីយបាត់បង់ទៅវិញ។ ៤. វៀរបុគ្គលដែលបរិបូណ៌ទៅដេាយកិេលស ដែលខ្វល់ខ្វាយរវល់តែក្នុងកិលេស ព្រេាះធ្វេីឲ្យចិត្តកេីតសេចក្តីសៅហ្មង។ ៥.៦. វៀរភេាជន និងអាកាសដែលមិនសម មិនត្រូវនឹងរាងកាយដែលនឹងធ្វេីឲ្យឈឺចាប់គ្រុនរងារ។ ៧. វៀរឥរិយាបថដែលមិនធ្វេីឲ្យចិត្តតាំងមាំ។ កាលណាវៀរនូវវត្ថុដែលគួរវៀរ និង សេពនូវវត្ថុដែលគួរសេពហេីយ អប្បនាសមាធិក៏នៅមិនទាន់កេីត ក៏នឹងត្រូវបំពេញអប្បនាកេាសល្យឲ្យពេញលេញ គឺត្រូវប្រកបដេាយអប្បនាកេាសល្យ ចំណេះចេះដឹងឈ្លាសវៃក្នុងធម៌ដែលឧបត្ថម្ភឲ្យឈានចិត្តកេីតឡេីងបាន ១០ ប្រការ គឺ “១”៖ ១- ដេាយការធ្វេីវត្ថុឲ្យជារបស់ស្អាត គឺទាំងរាងកាយ និងគ្រឿងស្លៀកដណ្តប់ និងទីអាស្រ័យនៅឲ្យស្អាត បេីមិនដូច្នេាះ ចិត្តក៏មិនភ្លឺថ្លា។ ២- ដេាយការញុាំងសេចក្តីស្មេីគ្នានៃឥន្ទ្រីយ៍ ៥ គឺ សទ្ធា និងបញ្ញា វីរិយៈ និងសមាធិ ឲ្យស្មេីគ្នាដេាយសតិ។ ៣- ដេាយការឈ្លាសវៃដេាយនិមិត្ត។ ៤- រមែងផ្គងចិត្តដេាយសម័យដែលគួរផ្គង។ ៥- រមែងសង្កត់ចិត្តដេាយសម័យដែលសង្កត់។ ៦- រមែងញាុំងចិត្តឲ្យរីករាយក្នុងសម័យដែលគួរឲ្យរីករាយ។ ៧- រមែងព្រងេីយចិត្តក្នុងសម័យដែលគួរព្រងេីយ ។ ៨- ដេាយការវៀរបុគ្គល អ្នកដែលមិនតាំងមាំ។ ៩- ដេាយសេពនឹងបុគ្គលអ្នកដែលតាំងមាំ។ ១០- ដេាយសេចក្តីជាអ្នកមានអធ្យាស្រ័យបង្អេានទៅក្នុងគុណនេាះៗ។ បេីមិនជាអ្នកឈ្លាសវៃក្នុងអប្បនាកេាសល ១០ នេះទេ មហាកុសល ញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ក៏មិនអាចបន្ថែមសេចក្តីស្ងប់មាំទាំឡេីងទៀត រហូតជាបាទឲ្យអប្បនាសមាធិគឺរូបាវចរបឋមជ្ឈានចិត្តកេីតបានឡេីយ ។ ខណៈរូបាវចរបឋមជ្ឈានចិត្ត ដែលជាចិត្តលំដាប់ថ្នាក់មួយទៀតគឺជាចិត្តភូមិមួយទៀតកេីតឡេីង ផុតចាកអំពីសភាពចិត្តដែលជាកាមាវចរនេាះ វិថីចិត្តនឹងកេីតបន្តគ្នាតាមលំដាប់ តាមផ្លូវមនេាទ្វារជា ឈានវិថី ដូចនេះ។ ភវង្គចិត្ត ជា មហាវិបាកញ្ញាណសម្បយុត្ត ភវង្គចលនៈ ជា មហាវិបាកញ្ញាណសម្បយុត្ត ភវង្គុបច្ឆេទ ជា មហាវិបាកញ្ញាណសម្បយុត្ត មនេាទ្វារាវជ្ជនៈ ជា អហេតុកកិរិយា បរិកម្ម ជាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត ឧបចារ ជា មហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត (ប្រភេទដូចនឹងបរិកម្ម) អនុលេាម ជា មហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត (ប្រភេទដូចនឹងបរិកម្ម) គេាត្រភូ ជា មហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត (ប្រភេទដូចនឹងបរិកម្ម) បឋមជ្ឈានកុសលចិត្ត ជា រូបាវចរកុសលចិត្ត ភវង្គចិត្ត ជា មហាវិបាកញ្ញាណសម្បយុត្ត រូបាវចរបឋមជ្ឈានកុសលចិត្តដែលកេីតជាគ្រាដំបូងនេាះ កេីតត្រឹមតែមួយខណៈប៉ុណ្ណេាះ ។ ដល់ពេលជាខាងក្រេាយស្ទាត់ជំនាញឡេីងហេីយ ឈានចិត្តទេីបអាចកេីតរលត់បន្ត​ថែម​ឡេីង​ៗបាន ដេាយមិនមានភវង្គចិត្តកេីតជ្រែកខ័ណ្ឌឡេីយ តាមកំណត់វេលាដែលតាំងចិត្តទុកបាន ។ ឈានវិថីចិត្តដែលកេីតរលត់បន្តគ្នាដេាយមិនមានភវង្គចិត្តកេីតជ្រែកខ័ណ្ឌ​សេាះ​នេាះ ជា ឈានសមាបត្តិ គឺជាការបន្លុះដល់សភាពចិត្តដែល ស្ងប់តាំងណែនក្នុងអារម្មណ៍របស់ឈានបានតាមកំណត់វេលាដែលតាំងចិត្តទុក ។ មុនដែលឈានវិថីចិត្តដែល​កេីត​ឡេីង​នេាះ ត្រូវមានមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្តកេីតមុនគ្រប់ៗគ្រា។ មហាកុសលជវន ខណៈទី ១ ជាបរិកម្ម គឺជាបរិកម្មនៃអប្បនាសមាធិ ព្រេាះតាក់តែងអប្បនា គឺ បេីមហាកុសលដែលជាបរិកម្មមិនកេីត ចិត្តខណៈបន្ទាប់តទៅ និង អប្បនាសមាធិ គឺឈានចិត្ត ក៏កេីតមិនបាន។ មហាកុសលជវន ខណៈទី ២ ជាឧបចារ ព្រេាះចូលទៅជិតអប្បនាសមាធិ។ មហាកុសលជវន ខណៈទី ៣ ជាអនុលេាម ព្រេាះឧបការៈដល់អប្បនាសមាធិ។ មហាកុសលជវន ខណៈទី ៤ ជាគេាត្រភូ ព្រេាះឆ្លងផុតកាមាវចរភូមិ ដេីម្បីឡេីងដល់ រូបាវចរភូមិ ។ កាលដែលមហាកុសលជវន ខណៈទី ៤ រលត់ហេីយជវនវិថីចិត្តខណៈបន្ទាប់តទៅ ទេីបជារូបាវចរបឋមជ្ឈានកុសលចិត្ត។ រូបាវចរឈានកុសលចិត្ត ប្រកបដេាយអង្គ ៥ គឺ៖ វិតក្ក វិចារ បីតិ សុខ ឯកគ្គតា។ សូម្បីថាមានសេាភណចេតសិកកេីតរួមជាមួយក៏ដេាយ តែអង្គប្រកបដែលធ្វេីឲ្យរូបាវចរបឋមជ្ឈានចិត្តកេីតនេាះ បានដល់ ចេតសិក ៥ ដួងនេះសឹងជាបដិបក្ខដល់នីវរណធម៌ គឺ អកុសលធម៌ដែលគ្របសង្កត់រារាំងចិត្តមិនឲ្យដំណេីរទៅក្នុងផ្លូវស្ងប់ ។ នីវរណធម៌ ៥ គឺ៖ - កាមច្ឆន្ទនីវរណៈ បានដល់សេចក្តីត្រេកអរ ពេញចិត្តក្នុងរូបសំឡេង ក្លិន រស ផេាដ្ឋព្វៈ។ - ព្យាបាទនីវរណៈ បានដល់សេចក្តីមួរម៉ៅចិត្ត - ថីនមិទ្ធនីវរណៈ បានដល់សេចក្តីរួញរា ក្រៀមក្រំ និងការងងុយងេាកងក់។ - ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចនីវរណៈ បានដល់សេចក្តីរាយមាយ និង ការរំខានចិត្ត។ - វិចិកិច្ចានីវរណៈ បានដល់សេចក្តីសង្ស័យ មិនប្រាកដជាក់ច្បាស់ក្នុងសភាវធម៌ និងក្នុងហេតុក្នុងផលនៃសភាវធម៌។ អង្គឈាន ៥ ជាបដិបក្ខដល់នីវរណធម៌ ៥ ដេាយវិតក្កចេតសិក ច្រត់ទល់ត្រង់អារម្មណ៍ដែលធ្វេីឲ្យចិត្តស្ងប់បាន ហេីយវិចារចេតសិកតាមរវ័ងផ្គងអារម្មណ៍ដែលវិតក្កចេតសិកចុះច្រត់ទល់នេាះ ធ្វេីឲ្យចិត្តមិនរាយមាយទៅកាន់អារម្មណ៍ដទៃឡេីយ ។ បីតិចេតសិក ជាសភាពដែលឆ្អែត សុខវេទនាបន្ថែមក្រៃលែងឡេីងៗ តាមសេចក្តីឆ្អែតយ៉ាងស្ងប់នេាះ ហេីយឯកគ្គតា ដែលអង្គឈាន ៤ ឧបការៈទំនុកបំរុងហេីយ ក៏តាំងយ៉ាងមាំទាំក្នុងអារម្មណ៍ដេាយអាការនៃ បឋមជ្ឈាន ដែលប្រកបដេាយអង្គ ៥។ អង្គឈាន ៥ ជាបដិបក្ខដល់នីវរណៈ ៥ ដូចនេះគឺ “១”៖ ១- វិតក្កចេតសិក ជាបដិបក្ខដល់ថីនមិទ្ធនីវរណៈ ព្រេាះពេលវិតក្កចេតសិកត្រិះរិះដល់អារម្មណ៍នៃសមថភាវនាច្រេីនឡេីងជារឿយៗ សេចក្តីរួញរាក្រៀមក្រំ និង ការងងុយងេាកងក់ ក៏រមែងកេីតមិនបាន។ ២- វិចារចេតសិក ជាបដិបក្ខដល់វិចិកិច្ចានីវរណៈ ពេលវិចារចេតសិករវ័ង្គផ្គងអារម្មណ៍តាមវិតក្កចេតសិក ដែលច្រត់ទល់ចុះទៅក្នុងអារម្មណ៍នៃសមថភាវនា ជារឿយៗនេាះ សេចក្តីសង្ស័យ សេចក្តីមិនជាក់ច្បាស់ក្នុងចិត្ត ក្នុងសភាវធម៌ និង ក្នុងហេតុផលនៃសភាវធម៌ ក៏កេីតមិនបាន។ ៣- បីតិចេតសិក ជាបដិបក្ខដល់ព្យាបាទនីវរណៈ កាលសេចក្តីស្ងប់ក្នុងអារម្មណ៍នៃសមថភាវនាកេីតឡេីង បីតិក៏ឆ្អែតស្កប់ក្នុងសេចក្តីស្ងប់នេាះក្រៃលែងឡេីង ធ្វេីឲ្យសេចក្តីព្យាបាទមួរម៉ៅចិត្ត េកីតមិនបានក្នុងរវាងនេាះ។ ៤- សុខ (សេាមនស្សវេទនា) ជាបដិបក្ខដល់ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចនីវរណៈ ពេលកំពុងនៅជាសុខក្នុងអារម្មណ៍របស់សមថភាវនា សេចក្តីក្តៅក្រហាយចិត្ត ការកង្វល់ចិត្ត និងសេចក្តីរាយមាយក្នុងអារម្មណ៍ដទៃ ក៏កេីតមិនបាន ព្រេាះកំពុងនៅជាសុខក្នុងសមថអារម្មណ៍ក្នុងខណៈនេាះ។ ៥- ឯកគ្គតាចេតសិក ជាបដិបក្ខដល់កាមច្ឆន្ទនីវរណៈ ព្រេាះពេលសមាធិតាំងមាំក្នុងអារម្មណ៍នៃសមថភាវនាហេីយ ក៏មិនត្រេអរក្នុងកាមអារម្មណ៍ណាៗឡេីយ។ រូបាវចរបឋមជ្ឈានកុសលចិត្ត ជាអប្បនាសមាធិដែលចុះស៊ប់ែណនក្នុងអារម្មណ៍ដេាយអង្គ​ឈាន​ ៥ ។ ដូច្នេាះ សូម្បីដល់ទៅថារូបាវចរឈានកុសលនឹងកេីតឡេីង គ្រាដំបូងត្រឹមតែ​មួយ​ខណៈក៏ដេាយ កាលណាភវង្គចិត្តកេីតខ័ណ្ឌច្រេីនខណៈរលត់ទៅហេីយ មនេាទ្វារវិថីចិត្តក៏​កេីត​បន្ត ដេាយមនេាទ្វារាវជ្ជនចិត្តកេីតឡេីងរំពឹងដល់អង្គនៃឈាន ១ ខណៈ ហេីយរលត់​ទៅ រួច​ហេីយមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត កេីតឡេីងពិចារណាអង្គឈាននេាះ ៧ ខណៈ ហេីយ​ភវង្គចិត្តក៏កេីតខ័ណ្ឌ ។ មនេាទ្វារវិថីចិត្តកេីតឡេីង ពិចារណាអង្គឈានមួយក្នុង ១ វារៈ​ខណៈដែលមនេាទ្វារវិថីចិត្ត កេីតឡេីងពិចារណាអង្គនៃឈាននិមួយៗនៃវារៈនីមួយ​ៗ​នេាះ​ ជាបច្ចវេក្ខណវិថី ដែលត្រូវកេីតចាកអំពីឈានវិថីគ្រប់ៗគ្រា។ បញ្ញានៃអ្នកដែលបន្លុះរូបាវចរឈានកុសលចិត្ត ទេីបដឹងសេចក្តីខុសគ្នានៃអង្គឈានទាំង ៥ គឺ ដឹងសេចក្តីផ្សេងៗគ្នានៃវិតក្កចេតសិក និង វិចារចេតសិក ដឹងសេចក្តីផ្សេងគ្នានៃបីតិចេតសិក និងសុខ (សេាមនស្សវេទនាចេតសិក) និងដឹងនូវលក្ខណៈនៃឯកគ្គតាចេតសិក ដែលជាអប្បនាសមាធិ។ អ្នកចម្រេីនសមថភាវនាត្រូវមានសតិសម្បជញ្ញៈជាប្រក្រតី និងដឹងលក្ខណៈនៃចិត្ត ដែលជាកុសលនិងអកុសលដែលកេីតផ្លាស់ប្តូរគ្នា និង ជ្រែកខ័ណ្ឌគ្នាយ៉ាងរហ័សឲ្យបានត្រឹមត្រូវ ។ បេីមិនដូចយ៉ាងនេាះទេ ក៏នឹងយល់ខុសថាលេាភមូលចិត្តដែលរួមនឹងសេាមនស្សវេទនា ជាសេចក្តីស្ងប់ និងជាកុសល ។ អ្នកចម្រេីនសមថភាវនាមិនមានអាការខុសប្រក្រតី​ណា​ៗ​ឡេីយ​ ព្រេាះការចម្រេីនសមថភាវនា ជាការចម្រេីនកុសលតាមផ្លូវចិត្ត ដែលកាលណាចិត្តស្ងប់​ហេីយ ក៏នឹងប្រាកដតែនិមិត្តនៃអារម្មណ៍ ដែលធ្វេីឲ្យចិត្តបង្អេានទៅជាកុសល តាំងមាំក្រៃលែង​ឡេីងៗ ដូចអ្នកដែលចម្រេីនអាបេាកសិណ ក៏មាននិមិត្តនៃអាបេាកសិណជាអារម្មណ៍ប៉ុណ្ណេាះ គឺគ្មាននឹងទៅឃេីញនរក សួគ៌ ទេវតា ហេតុការណ៍រឿងរ៉ាវផ្សេងៗឡេីយ។ ខណៈដែលធ្វេីសមាធិហេីយឃេីញនូវភាពផ្សេងៗ ខណៈនេាះក៏មិនមែនសមថភាវនា ។ ការចម្រេីនសមថភាវនា ត្រូវជាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ដែលស្ងប់ព្រេាះរលឹកនូវអារម្មណ៍ណាមួយនៃសមថភាវនាក្នុង ៤០ អារម្មណ៍ ។ សូម្បីលេាភមូលចិត្ត ឬមហាកុសល​ញ្ញាណ​វិប្បយុត្តចិត្តនឹងមានអារម្មណ៍ណាមួយក្នុង ៤០ អារម្មណ៍ ក៏មិនមែនជាសមថភាវនាដែរ ដូចក្មេងៗ ឬមនុស្សចាស់ ដែលទន្ទេញថា ពុទ្ធេា ៗ ដេាយមិនបានរំលឹកដល់ព្រះពុទ្ធ​គុណប្រការផ្សេងៗ ក៏មិនមែនជាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ។ អ្នកដែល​ឃេីញ​សាកសព ហេីយភ័យខ្លាចក៏ជាទេាសមូលចិត្ត មិនមែនមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត ។ អ្នកដែលព្យាយាមធ្វេីទាំងមិនជាក់ប្រាកដក្នុងចិត្តត្រង់ខ្យល់ដកដង្ហេីម ដេាយមិនទាំងដឹងថា ព្រេាះហេតុអ្វីចិត្តទេីបនឹងស្ងប់បាន ក៏មិនមែនជាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត ។ កសិណដទៃៗ និងអារម្មណ៍ដទៃៗនៃសមថភាវនានេាះ មហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តិចិត្ត ត្រូវពិចារណា​ដេាយត្រឹមត្រូវទេីបចិត្តស្ងប់បាន ដេាយន័យតែមួយដូចនឹងការចម្រេីនបឋវី​កសិណ​។ កាលអ្នកបន្លុះបឋមជ្ឈានកុសល ឃេីញទេាសនៃវិតក្កចេតសិក ដែលជាចេតសិកច្រត់ទល់ចុះក្នុងអារម្មណ៍ថា ប្រក្រតីរមែងច្រត់ទល់ចុះក្នុងអារម្មណ៍ដែលជាកាមារម្មណ៍ គឺ រូប សំឡេង ក្លិន រស ផេាដ្ឋព្វៈ ទេីបនៅជិតបង្កេីយនឹងអកុសលធម៌ទាំងឡាយ បេីអាចឲ្យឈានចិត្តនេាះប្រាសចាកវិតក្កចេតសិកឲ្យមានតែវិចារចេតសិក បីតិ សុខ ឯកគ្គតា ក៏រមែងស្ងប់ប្រណីតជាង ហេីយទេីបព្យាយាមរលឹកដល់អារម្មណ៍នៃបឋមជ្ឈានកុសល ដែលបានបន្លុះហេីយ រួចព្យាយាមរវ័ងផ្គងឲ្យចិត្តស្ងប់តាំងមាំត្រង់អារម្មណ៍នៃបឋមជ្ឈាន ដេាយមិនឲ្យវិតក្ក ចេតសិក ត្រូវច្រត់ទល់ក្នុងអារម្មណ៍នេាះឡេីយ សឹងនឹងសំរេចបានកាលណាដល់ព្រមដេាយ វសី ៥ គឺសេចក្តីជំនាញ វៀងវៃក្នុងឈាន ៥ ប្រការសិន។ វសី ៥ គឺ “១”៖ ១- អាវជ្ជនវសី ជំនាញក្នុងការនឹកដល់បឋមជ្ឈាន ក្នុងស្ថានទី និង ខណៈ តាមដែលប្រាថ្នា។ ២- សមាបជ្ជនវសី ជំនាញក្នុងការចូលឈាន គឺឲ្យឈានចិត្តកេីតបាន ក្នុងស្ថានទី និង ខណៈតាមដែលប្រាថ្នា។ ៣- អធិដ្ឋានវសី ជំនាញក្នុងការឲ្យឈានចិត្តកេីតរលត់បន្តយូរឆាប់ តិចច្រេីន ក្នុងស្ថានទី និង ខណៈតាមដែលប្រាថ្នា។ ៤- វុដ្ឋានវសី ជំនាញក្នុងការចេញចាកឈានបាន ក្នុងស្ថានទី និង ខណៈតាមដែលប្រាថ្នា។ ៥- បច្ចវេក្ខណវសី ជំនាញក្នុងការនឹកដល់អង្គឈាននិមួយៗបាន ក្នុងស្ថានទី និង ខណៈតាមដែលប្រាថ្នា។ ការដែលបន្លុះឈានចិត្តថ្នាក់ខ្ពស់ឡេីងទៅបាននេាះ ត្រូវឃេីញទេាសរបស់អង្គឈានថ្នាក់​ដេីម​ៗ ហេីយលះអង្គឈានបានតាមលំដាប់ គឺ៖ ទុតិយជ្ឈាន លះវិតក្កៈ ទេីបប្រកបជាមួយអង្គឈាន ៤ គឺ វិចារ បីតិ សុខៈ ឯកគ្គតា។ តតិយជ្ឈាន លះវិចារៈ ទេីបប្រកបជាមួយអង្គឈាន ៣ គឺ បីតិ សុខៈ ឯកគ្គតា។ ចតុត្ថជ្ឈាន លះបីតិ ទេីបប្រកបជាមួយអង្គឈាន ២ គឺ សុខៈ ឯកគ្គតា។ បពា្ចមជ្ឈាន លះសុខៈ ទេីបប្រកបជាមួយអង្គឈាន ២ គឺ ឧបេក្ខា ឯកគ្គតា។ ការលះអង្គឈានទៅនិមួយៗនេាះ ជាឈានដេាយបពា្ចកន័យ គឺដេាយន័យនៃឈាន ៥។ ចំពេាះអ្នកដែលបញ្ញាអាចលះវិតក្ក និង វិចារបាន ព្រមគ្នានេាះ ជាឈានដេាយចតុត្ថន័យ គឺដេាយន័យនៃឈាន ៤ ដូចនេះ៖ ទុតិយជ្ឈាន លះវិតក្ក វិចារ ទេីបប្រកបដេាយអង្គឈាន ៣ គឺ បីតិ សុខៈ ឯកគ្គតា។ តតិយជ្ឈាន លះបីតិ ទេីបប្រកបដេាយអង្គឈាន ២ គឺ សុខៈ ឯកគ្គតា។ ចតុត្ថជ្ឈាន លះសុខៈ ទេីបប្រកបដេាយអង្គឈាន ២ គឺ ឧបេក្ខា ឯកគ្គតា។ ទុតិយជ្ឈានដេាយចតុត្ថន័យ ក៏គឺ តតិយជ្ឈានដេាយបពា្ចកន័យ។ តតិយជ្ឈានដេាយចតុត្ថន័យ ក៏គឺ ចតុត្ថជ្ឈានដេាយបពា្ចកន័យ។ ចតុត្ថជ្ឈានដេាយចតុត្ថន័យ ក៏គឺ បពា្ចមជ្ឈានដេាយបពា្ចកន័យ។ បេីដាច់នៅវសីហេីយ ការលះអង្គឈានថ្នាក់ដេីមៗ ដេីម្បីបន្លុះឈានថ្នាក់ខ្ពស់ឡេីងជារឿយៗនេាះ ក៏ប្រព្រឹត្តទៅមិនបានឡេីយ ។ កាលណាឈានវិថីចិត្តរលត់ហេីយ បច្ចវេក្ខណវិថីត្រូវកេីតតគ្រប់លេីក ។ ការរំងាប់កិលេសដេាយការចម្រេីនសមថភាវនា មិនមែនរំលត់កិលេសជាសមុច្ឆេទ ដូច្នេះទេីបឈានចិត្តអាចទ្រុឌទ្រេាមអន់ថយ គឺកេីតយឺតមិនជំនាញវៀងវៃដូចពីដេីមក៏មាន ឬក៏រហូតអាចនឹងមិនកេីតទាល់តែសេាះក៏មាន ។ ដូច្នេះដែលឈានចិត្តនឹងកេីតបានជំនាញវៀងវៃនេាះ ទេីបត្រូវមានវសីគ្រប់ៗឈាននៅជាដរាប (សេចក្តីល្អិតមាននៅក្នុងវិសុទ្ធិមគ្គ) អារម្មណ៍នៃសមថភាវនា ៤០ នេាះ អារម្មណ៍ខ្លះចិត្តក៏ស្ងប់បាន មិនដល់ឧបចារសមាធិទេ អារម្មណ៍ខ្លះចិត្តក៏ស្ងប់បានដល់ឧបចារសមាធិ អារម្មណ៍ខ្លះចិត្តក៏ស្ងប់ បានដល់បឋមជ្ឈានប៉ុណ្ណេាះ អារម្មណ៍ខ្លះចិត្តក៏ស្ងប់ បានដល់ ចតុត្ថជ្ឈានបពា្ចកន័យ អារម្មណ៍ខ្លះក៏ស្ងប់បានដល់បពា្ចមជ្ឈាន ហេីយអារម្មណ៍ខ្លះក៏ជាអារម្មណ៍ចំពេាះតែបពា្ចមជ្ឈានប៉ុណ្ណេាះដូចយ៉ាងនេះគឺ៖ អនុស្សតិ ៦ បានដល់ ពុទ្ធានុស្សតិ ១ ធម្មានុស្សតិ ១ សង្ឃានុស្សតិ ១ ចាគានុស្សតិ ១ សីលានុស្សតិ ១ ទេវតានុស្សតិ ១ ។ អ្នកដែលមិនមែនព្រះអរិយបុគ្គលរលឹកដល់អនុស្សតិ ៦ នេះ ចិត្តស្ងប់បានមិនដល់ឧបចារសមាធិទេ ចំពេាះព្រះអរិយបុគ្គលនេាះអាចស្ងប់បានដល់ ឧបចារសមាធិប៉ុណ្ណេាះ មិនដល់អប្បនាសមាធិឡេីយ ។ អនុស្សតិ ២ គឺ ឧបសមា​នុស្សតិ​ ការរលឹកដល់ព្រះនិព្វាន និងមរណានុស្សតិ ការរលឹកដល់សេចក្តីស្លាប់នេាះ មរណានុស្សតិស្ងប់បានដល់ ឧបចារសមាធិប៉ុណ្ណេាះ តែឧបសមានុស្សតិស្ងប់ បានដល់ឧបចារសមាធិចំពេាះតែអ្នកដែលជាព្រះអរិយបុគ្គលប៉ុណ្ណេាះ។ អាហាេរបដិកូលសញ្ញា ១ គឺ ការរលឹកដល់សេចក្តីបដិកូលនៃអាហារ ចិត្តស្ងប់បានដល់ឧបចារសមាធិ ។ ចតុធាតុវវដ្ឋាន ១ គឺ ការរលឹកដល់ ធាតុដី ទឹក ភ្លេីង ខ្យល់ ត្រង់កាយ ចិត្តស្ងប់បានដល់ឧបចារសមាធិ ។ អសុភ ១០ គឺ ការរលឹកដល់សភាពនៃសាកសព ១០ យ៉ាង ចិត្តស្ងប់បានដល់បឋមជ្ឈាន ។ កាយគតាសតិ (អនុស្សតិ) ១ គឺការនឹកដល់សេចក្តីមិនគួរប្រាថ្នានៃចំណែកផ្សេងៗ គឺ អាការ ៣២ នៃកាយមួយចំណែក ដូចសក់ រេាម ក្រចក ធ្មេញ ស្បែក ជាដេីម ចិត្តអាចស្ងប់បានដល់បឋមជ្ឈាន ។ អានាបាណស្សតិ (អនុស្សតិ) ១ ការរលឹកដល់ខ្យល់ដកដង្ហេីម ចិត្តស្ងប់ ដល់ បពា្ចមជ្ឈាន, កសិណ ១០ ចិត្តស្ងប់បានដល់បពា្ចមជ្ឈាន ព្រហ្មវិហារ ៣ គឺ មេត្តា ១ ករុណា ១ មុទិតា ១ ចិត្តស្ងប់បានចតុត្ថជ្ឈាន​ដេាយ​បពា្ចកន័យ (តតិយជ្ឈានដេាយចតុត្ថន័យ)។ ព្រហ្មវិហារ ១ គឺ ឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារ កាលណាចិត្តស្ងប់ចាកពីព្រហ្មវិហារ ៣ ដល់​ចតុត្ថជ្ឈាន​ហេីយ​ ទេីបចម្រេីនឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារធម៌តទៅទៀតបាន ។ ក្នុងបណ្តាព្រហ្មវិហារធម៌ ៤ ឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារ ទេីបមានអារម្មណ៍ចំពេាះតែបពា្ចមជ្ឈានតែមួយឈានប៉ុណ្ណេាះ ។ អរូបជ្ឈាន ៤ គឺ បពា្ចមជ្ឈានដែលមិនមានរូបជាអារម្មណ៍ ។ អ្នកដែលនឹងចម្រេីនអរូបជ្ឈានបាននេាះ ត្រូវបន្លុះរូបបពា្ចមជ្ឈានសិនពេលឃេីញទេាសនៃរូបបពា្ចមជ្ឈានថា សូម្បីនឹងដល់ជារូបជ្ឈានថ្នាក់ខ្ពស់បំផុតគឺថ្នាក់រូបបពា្ចមជ្ឈានក៏ពិតមែនក៏ដេាយ តែកាលណានៅមានរូបជាអារម្មណ៍ ក៏នៅជិតបង្កេីយញាប់ញ័រដល់ការដែលនឹងបង្អេានទៅដល់រូបដែលជាកាមារម្មណ៍បានដេាយងាយ គួរនឹងលេីករូបដែលជាអារម្មណ៍ចេញ ហេីយបង្អេានចិត្តទៅដល់អារម្មណ៍ដែលមិនមែនរូប សឹងស្ងប់ប្រណីតជាងរូបទៅទៀត។ អានបន្ត

១. ចូឡសីល ១. បាណាតិបាតា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកបាណាតិបាត ២. អទិន្នាទានា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកអទិន្នាទាន ៣. អារាចារី វិរតោ មេថុនា វៀរចាកមេថុនធម្ម ជាធម៌របស់អ្នកស្រុក ។ ៤. មុសាវាទា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកមុសាវាទ ។ ៥. បិសុណាយ វាចាយ បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកបិសុណាវាចា ។ ៦. ផរុសាយ វាចាយ បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកផរុសវាចា ។ ៧. សម្ផប្បលាបា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកសម្ផប្បលាបៈ ។ ៨. ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកការធ្វើពីជគាមនិងភូតគាម ៩. រត្តូបរតោ វិរតោ វិកាលភោជនា វៀរលែងបរិភោគក្នុងរាត្រី វៀរលែងបរិភោគក្នុង កាលខុស ។ ១០. នច្ចគីតវាទិតវិសូកទស្សនា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាមើលនូវរបាំ និងការ ស្តាប់នូវចម្រៀង និងភ្លេងប្រគំ ដែលជាសត្រូវដល់កុសលធម៌ ១១. មាលាគន្ធវិលេបនធារណមណ្ឌនវិភូសនដ្ឋានា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយា ទ្រទ្រង់ប្រដាប់ស្អិតស្អាងរាងកាយដោយផ្កាកម្រង និងគ្រឿងក្រអូបនិងគ្រឿងលាបផ្សេងៗ ។ ១២. ឧច្ចាសយនមហាសយនា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកទីដេកទីអង្គុយដ៏ខ្ពស់ និងទី ដេកទីអង្គុយដ៏ប្រសើរ ។ ១៣. ជាតរូបរជតបដិគ្គហណា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាទទួលមាសនិងប្រាក់ ។ ១៤. អាមកធញ្ញបដិគ្គហណា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាទទួលធញ្ញជាតឆៅ ១៥. អាមកមំសបដិគ្គហណា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាទទួលសាច់ឆៅ ។ ១៦. ឥត្ថិកុមារិកបដិគ្គហណា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាទទួលស្រីនិងក្មេងស្រី ។ ១៧. ទាសិទាសបដិគ្គហណា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាទទួលខ្ញុំស្រីនិងខ្ញុំប្រុស ។ ១៨. អជេឡកបដិគ្គហណា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាទទួលពពែនិងចៀម ។ ១៩. កុក្កុដសូករបដិគ្គហណា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាទទួលមាន់និងជ្រូក ។ ២០. ហត្ថិគវស្សវឡវបដិគ្គហណា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាទទួលដំរី គោ សេះ ឈ្មោលញី ។ ២១. ខេត្តវត្ថុបដិគ្គហណា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាទទួលស្រែនិងចំការ ។ ២២. ទូតេយ្យបហិណគមនានុយោគា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាប្រកបនូវទូតកម្ម គឺនាំសំបុត្រឬពាក្យបណ្តាំដល់គ្រហស្ថ និងទៅដោយគេបញ្ជូនអំពីផ្ទះ ១ ទៅផ្ទះ ១ ។ ២៣. កយវិក្កយា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកការទិញនិងការលក់ ។ ២៤. តុលាកូដកំសកូដមានកូដា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកការឆបោកឬបន្លំដោយ ជញ្ជីង និងឆបោកដោយភាជន៍មាស ឆបោក ដោយរង្វាស់រង្វាល់ ។ ២៥. ឧក្កោដនវញ្ចននិកតិសាចិយោគា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាប្រកបនូវអំពើ វៀច គឺការបង្ខុសបំភាន់ បញ្ឆោតបោកប្រាស បន្លំដោយរបស់ប្លម ។ ២៦. ឆេទនវធពន្ធនវិបរាមោសអាលោបសហសាការា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយា កាត់ (នូវអវយវៈមានដៃជាដើម) និងការសម្លាប់ ចង ធ្វើមនុស្សឲ្យវង្វេងផ្លូវ ប្លន់អ្នកស្រុក កំហែងយកទ្រព្យ ។ (សុត្តន្តបិដក ទីឃនិកាយ សីលក្ខន្ធវគ្គ ព្រហ្មជាលសូត្រ) ២. មជ្ឈិមសីល ១. ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាធ្វើពីជគាម និងភូតគាមឲ្យវិនាស ។ ២. សន្និធិការបរិភោគា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកការបរិភោគវត្ថុដែលសន្សំទុក ។ ៣. វិសូកទស្សនា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាស្តាប់និងការមើលល្បែងដែលជា សត្រូវដល់កុសលធម៌ ។ ៤. ជូតប្បមាទដ្ឋានានុយោគា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកកិរិយាប្រកបរឿយៗ នូវល្បែងបាស្កាដែលជាហេតុជាទីតាំងនៃសេចក្តីប្រមាទ ។ ៥. ឧច្ចាសយនមហាសយនា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកឧច្ចាសយនមហាសយនៈ ។ ៦. មណ្ឌនវិភូសនដ្ឋានានុយោគា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកការប្រកបរឿយៗ នូវវត្ថុជាទីតាំងនៃការប្រដាប់ស្អិតស្អាងរាងកាយ ។ ៧. តិរច្ឆានកថាយ បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកតិរច្ឆានកថា ។ ៨. វិគ្គាហិកកថាយ បដិវិរតោ វៀរស្រឡះហើយ ចាកពាក្យពោលប្រណាំងប្រជែង ។ ៩. ទូតេយ្យបហិណគមនានុយោគា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះហើយចាកការប្រកបនូវ ទូតកម្មគឺនាំសំបុត្រ ឬពាក្យបណ្តាំនៃគ្រហស្ថ ឬទៅដោយគេបញ្ជូនអំពីផ្ទះមួយទៅផ្ទះមួយ ។ ១០. កុហនលបនា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះហើយ ចាកការកុហក និងពាក្យរាក់ទាក់ ។ (សុត្តន្តបិដក ទីឃនិកាយ សីលក្ខន្ធវគ្គ ព្រហ្មជាលសូត្រ) ៣. មហាសីល ១. តិរច្ឆានវិជ្ជាយ មិច្ឆាជីវា បដិវិរតោ វៀរស្រឡះចាកមិច្ឆាជីវៈព្រោះតិរច្ឆានវិជ្ជា (ទាំង១៥៣) ។ តិរច្ឆានវិជ្ជា អង្គាទិ ១. អង្គំ ការទាយអវយវៈខ្លះ ២. និមិត្តំ ទាយនិមិត្ត (ហេតុ) ខ្លះ ៣. ឧប្បាតំ ទាយឧត្បាត គឺធ្លាក់ចុះនៃហេតុធំៗ មានរន្ទះបាញ់ ជាដើមខ្លះ ៤. សុបិនំ ទាយយល់សបិ្តខ្លះ ៥. លក្ខណំ ទាយលក្ខណៈខ្លះ ៦. មូសិកច្ឆិន្នំ ទាយវត្ថុមានសំពត់ជាដើមដែលកណ្តុរកាត់ខ្លះ ៧. អគ្គិហោមំ និយាយអំពីការបូជាដោយភ្លើងខ្លះ ៨. ទព្ពិហោមំ និយាយអំពីការបូជាដោយវែកខ្លះ ៩. ថុសហោមំ និយាយអំពីការបូជាដោយអង្កាមខ្លះ ១០. កណហោមំ និយាយអំពីការបូជាដោយកុណ្ឌកខ្លះ ១១. តណ្ឌុលហោមំ និយាយអំពីការបូជាដោយអង្ករខ្លះ ១២. សប្បិហោមំ និយាយអំពីការបូជាដោយទឹកដោះរាវខ្លះ ១៣. តេលហោមំ និយាយអំពីការបូជាដោយប្រេងខ្លះ ១៤. មុខហោមំ និយាយអំពីការបូជាដោយមាត់ខ្លះ ១៥. លោហិតហោមំ និយាយអំពីការបូជាដោយឈាមខ្លះ ១៦. អង្គវិជ្ជា វិជ្ជាសម្រាប់ទាយអវយវៈខ្លះ ១៧. វត្ថុវិជ្ជា វិជ្ជាសម្រាប់ទាយទីភូមិឋាន (ថាឲ្យទុក្ខឲ្យសុខ) ខ្លះ ១៨. ខត្តវិជ្ជា វិជ្ជាសម្រាប់ទាយទីស្រែចម្ការខ្លះ ១៩. សិវវិជ្ជា វិជ្ជាស្គាល់ព្រៃខ្មោចខ្លះ ២០. ភូតវិជ្ជា វិជ្ជាចាប់ខ្មោចខ្លះ ២១. ភូរិវិជ្ជា វិជ្ជាសម្រាប់ការពាររក្សាភូមិផ្ទះខ្លះ ២២. អហិវិជ្ជា វិជ្ជាស្តោះពស់ខ្លះ ២៣. វិសវិជ្ជា វិជ្ជារក្សាពិសខ្លះ ២៤. វិច្ឆិកវិជ្ជា វិជ្ជាស្តោះខ្ទួយទិចខ្លះ ២៥. មូសិកវិជ្ជា វិជ្ជាស្តោះកណ្តុរខាំខ្លះ ២៦. សកុណវិជ្ជា វិជ្ជាសំរាប់ទាយសម្រែកសត្វស្លាបខ្លះ ២៧. វាយសវិជ្ជា វិជ្ជាសម្រាប់ទាយសម្រែកក្អែកខ្លះ ២៨. បក្កជ្ឈានំ វិជ្ជាសម្រាប់ទាយអាយុខ្លះ ២៩. សរបរិត្តាណំ វិជ្ជាសម្រាប់រារាំងសរខ្លះ ៣០. មិគចក្កំ វិជ្ជាសម្រាប់មើលនូវស្នាមជើងម្រឹគគឺសត្វជើង ៤ ទាំងអស់ខ្លះ ។ មណិលក្ខណាទិ ៣១. មណិលក្ខណំ ការទាយលក្ខណៈកែវមណីខ្លះ ៣២. វត្ថលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈសំពត់ខ្លះ ៣៣. ទណ្ឌលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈដំបងឬឈើច្រត់ខ្លះ ៣៤. សត្ថលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈសស្ត្រាខ្លះ ៣៥. អសិលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈដាវខ្លះ ៣៦. ឧសុលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈសរខ្លះ ៣៧. ធនុលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈធ្នូខ្លះ ៣៨. អាវុធលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈអាវុធខ្លះ ៣៩. ឥត្ថិលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈស្រីខ្លះ ៤០. បុរិសលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈប្រុសខ្លះ ៤១. កុមារលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈក្មេងប្រុសខ្លះ ៤២. កុមារិលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈក្មេងស្រីខ្លះ ៤៣. ទាសលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈខ្ញុំប្រុសខ្លះ ៤៤. ទាសិលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈខ្ញុំស្រីខ្លះ ៤៥. ហត្ថិលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈដំរីខ្លះ ៤៦. អស្សលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈសេះខ្លះ ៤៧. មហិំសលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈក្របីខ្លះ ៤៨. ឧសភលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈគោឧសភខ្លះ ៤៩. គោលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈគោខ្លះ ៥០. អជលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈពពែខ្លះ ៥១. មេណ្ឌលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈកែះខ្លះ ៥២. កុក្កុដលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈមាន់ខ្លះ ៥៣. វដ្ដកលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈចាបឬក្រួចខ្លះ ៥៤. គោធាលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈទន្សងខ្លះ ៥៥. កណ្ណិកាលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈគ្រឿងប្រដាប់ឬកំពូលផ្ទះខ្លះ ៥៦. កច្ឆបលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈអណ្តើកខ្លះ ៥៧. មិគលក្ខណំ ទាយលក្ខណៈម្រឹគខ្លះ ។ រញ្ញោទិ ៥៨. រញ្ញំ និយ្យានំ ភវិស្សតិ ទាយការលើកទ័ពថា ព្រះរាជាគួរស្តេចចេញទៅ (ក្នុងថ្ងៃនោះ) ៥៩. រញ្ញំ អនិយ្យានំ ភវិស្សតិ ព្រះរាជា គួរស្តេចចូលមកវិញ (ក្នុងថ្ងៃនោះ) ។ ៦០. អព្ភន្តរានំ រញ្ញំ ឧបយានំ ភវិស្សតិ ព្រះរាជាខាងក្នុងនឹងរុករានចូលទៅ ។ ៦១. ពាហិរានំ រញ្ញំ អបយានំ ភវិស្សតិ ព្រះរាជាខាងក្រៅនឹងថយចេញទៅ ។ ៦២. ពាហិរានំ រញ្ញំ ឧបយានំ ភវិស្សតិ ព្រះរាជាខាងក្រៅនឹងរុករានចូលមក ។ ៦៣. អព្ភន្តរានំ រញ្ញំ អបយានំ ភវិស្សតិ ព្រះរាជាខាងក្នុងនឹងថយចេញទៅ ។ ៦៤. អព្ភន្តរានំ រញ្ញំ ជយោ ភវិស្សតិ ព្រះរាជាខាងក្នុងនឹងមានជ័យជំនះ ។ ៦៥. ពាហិរានំ រញ្ញំ បរាជយោ ភវិស្សតិ ព្រះរាជាខាងក្រៅនឹងបរាជ័យ ។ ៦៦. ពាហិរានំ រញ្ញំ ជយោ ភវិស្សតិ ព្រះរាជាខាងក្រៅ នឹងមានជ័យជំនះ ។ ៦៧. អព្ភន្តរានំ រញ្ញំ បរាជយោ ភវិស្សតិ ព្រះរាជាខាងក្នុងនឹងបរាជ័យ ។ ៦៨. ឥតិ ឥមស្ស ជយោ ភវិស្សតិ ព្រះរាជាអង្គនេះនឹងមានជ័យជំនះ ៦៩. ឥមស្ស បរាជយោ ភវិស្សតិ ឯព្រះរាជាអង្គនេះនឹងបរាជ័យ ។ ចន្ទគ្គាហោទិ ៧០. ចន្ទគ្គាហោ ភវិស្សតិ ការទាយថា (ក្នុងថ្ងៃឯណោះ) នឹងមានចន្ទ្រគ្រាះ ។ ៧១. សូរិយគ្គាហោ ភវិស្សតិ ការទាយថា (ក្នុងថ្ងៃឯណោះ) នឹងមានសូរ្យគ្រាះ ។ ៧២. នក្ខត្តគ្គាហោ ភវិស្សតិ ការទាយថា (ក្នុងថ្ងៃឯណោះ) នឹងមាននក្សត្រគ្រាះ គឺផ្កាយព្រះគ្រោះដើររួមចូលគ្នា ឬដើររំលងព្រះអាទិត្យព្រះចន្ទ្រ ឬផ្កាយណាមួយ ។ ៧៣. ចន្ទិមសូរិយានំ បថគមនំ ភវិស្សតិ ព្រះចន្ទ្រព្រះអាទិត្យនឹងដើរតាមផ្លូវត្រូវគ្នា ៧៤. ចន្ទិមសូរិយានំ ឧប្បថគមនំ ភវិស្សតិ ព្រះចន្ទ្រព្រះអាទិត្យនឹងដើរខុសផ្លូវគ្នា ។ ៧៥. នក្ខត្តានំ បថគមនំ ភវិស្សតិ ផ្កាយទាំងឡាយនឹងដើរតាមផ្លូវត្រូវគ្នា ។ ៧៦. នក្ខត្តានំ ឧប្បថគមនំ ភវិស្សតិ ផ្កាយទាំងឡាយនឹងដើរខុសផ្លូវគ្នា ។ ៧៧. ឧក្កាបាតោ ភវិស្សតិ នឹងមានឧក្កាបាត ។ ៧៨. ទិសាឌាហោ ភវិស្សតិ នឹងកើតមានកម្ដៅក្នុងទិស ។ ៧៩. ភូមិចាលោ ភវិស្សតិ នឹងមានកម្រើកផែនដី ។ ៨០. ទេវទុទ្រភិ ភវិស្សតិ នឹងមានផ្គរលាន់ (ឥតមានភ្លៀង) ។ ៨១. ចន្ទិមសូរិយនក្ខត្តានំ ឧគ្គមនំ ឱគមនំ សំកិលេសំ វោទានំ ភវិស្សតិ ព្រះចន្ទ្រ ព្រះអាទិត្យ ផ្កាយនឹងរះឡើង ឬអស្តង្គតទៅវិញ នឹងសៅហ្មង ឬផូរផង់ ។ ៨២. ឯវំវិបាកោ ចន្ទគ្គាហោ ភវិស្សតិ ចន្ទ្រគ្រាះ នឹងបណ្តាលឲ្យបានសុខទុក្ខយ៉ាងនេះ (ដល់សត្វលោក) ។ ៨៣. ឯវំវិបាកោ សូរិយគ្គាហោ ភវិស្សតិ សូរ្យគ្រាះនឹងបណ្តាលឲ្យមានសុខទុក្ខយ៉ាងនេះ ។ ៨៤. ឯវំវិបាកោ នក្ខត្តគ្គាហោ ភវិស្សតិ នក្សត្រគ្រាះនឹងបណ្តាលឲ្យមានសុខទុក្ខយ៉ាងនេះ ។ ៨៥. ឯវំវិបាកំ ចន្ទិមសូរិយានំ បថគមនំ ភវិស្សតិ ព្រះចន្ទ្រនិងព្រះអាទិត្យ ដើរតាមផ្លូវត្រូវគ្នា នឹងបណ្តាលឲ្យមានសុខ ទុក្ខយ៉ាងនេះ ។ ៨៦. ឯវំវិបាកំ ចន្ទិមសូរិយានំ ឧប្បថគមនំ ភវិស្សតិ ព្រះចន្ទ្រនិងព្រះអាទិត្យ ដើរខុសផ្លូវគ្នា នឹងបណ្តាលឲ្យមានសុខទុក្ខ យ៉ាងនេះ ។ ៨៧. ឯវំវិបាកំ នក្ខត្តានំ បថគមនំ ភវិស្សតិ ពួកផ្កាយ ដើរតាមផ្លូវត្រូវគ្នា នឹងបណ្តាលឲ្យមានសុខទុក្ខយ៉ាងនេះ ។ ៨៨. ឯវំវិបាកំ នក្ខត្តានំ ឧប្បថគមនំ ភវិស្សតិ ពួកផ្កាយ ដើរខុសផ្លូវគ្នា នឹងបណ្តាលឲ្យមានសុខទុក្ខយ៉ាងនេះ ។ ៨៩. ឯវំវិបាកោ ឧក្កាបាតោ ភវិស្សតិ ឧក្កាបាត នឹងបណ្តាល ឲ្យមានទុក្ខសុខយ៉ាងនេះ ។ ៩០. ឯវំវិបាកោ ទិសាឌាហោ ភវិស្សតិ កម្ដៅក្នុងទិស នឹងបណ្តាលឲ្យមានសុខទុក្ខយ៉ាងនេះ ។ ៩១. ឯវំវិបាកោ ភូមិចាលោ ភវិស្សតិ ការកម្រើកផែនដី នឹងបណ្តាលឲ្យមានសុខទុក្ខយ៉ាងនេះ ។ ៩២. ឯវំវិបាកោ ទេវទុទ្រភិ ភវិស្សតិ ផ្គរលាន់ (ឥតមានភ្លៀង) នឹង បណ្តាលឲ្យមានសុខទុក្ខយ៉ាងនេះ ។ ៩៣. ឯវំវិបាកំ ចន្ទិមសូរិយនក្ខត្តានំ ឧគ្គមនំ ឱគមនំ សំកិលេសំ វោទានំ ភវិស្សតិ ព្រះចន្ទ្រព្រះអាទិត្យនិងផ្កាយរះឡើង ឬអស្តង្គត ទៅវិញ សៅហ្មងឬផូរផង់ នឹងបណ្តាលឲ្យមានសុខទុក្ខយ៉ាងនេះ ។ សុវុដ្ឋិកាទិ ៩៤. សុវុដ្ឋិកា ភវិស្សតិ ការទាយថា (ក្នុងឆ្នាំនេះ) ភ្លៀងស្រួល ។ ៩៥. ទុព្ពុដ្ឋិកា ភវិស្សតិ នឹងមានភ្លៀងធ្លាក់មិនស្រួល ។ ៩៦. សុភិក្ខំ ភវិស្សតិ នឹងមានបាយសម្បូណ៌ ។ ៩៧. ទុព្ភិក្ខំ ភវិស្សតិ នឹងមានបាយក្រ ។ ៩៨. ខេមំ ភវិស្សតិ នឹងមានសេចក្តីក្សេមក្សាន្ត ។ ៩៩. ភយំ ភវិស្សតិ នឹងមានភ័យ ។ ១០០. រោគោ ភវិស្សតិ នឹងមានរោគ ។ ១០១. អារោគ្យំ ភវិស្សតិ នឹងមិនមានរោគ ។ ១០២. មុទ្ទា ការរាប់ដោយដៃទទេ ១០៣. គណនា ការរាប់ដោយវិធីនព្វន្ត ១០៤. សង្ខានំ រាប់បូក ១០៥. កាវេយ្យំ កាព្យឃ្លោង ១០៦. លោកាយតំ គម្ពីរលោកាយតៈ ។ អាវាហនាទិ ១០៧. អាវាហនំ វិធីរៀបអាវាហមង្គលខ្លះ ១០៨. វិវាហនំ វិធីរៀបវិវាហមង្គលខ្លះ ១០៩. សំវរណំ វិធីធ្វើឲ្យព្រមព្រៀងគ្នា (ស្នេហ៍) ខ្លះ ១១០. វិវរណំ វិធីធ្វើឲ្យព្រាត់ប្រាសគ្នា (បង់ចំណែង) ខ្លះ ១១១. សំកិរណំ វិធីប្រមូលទ្រព្យខ្លះ ១១២. វិកិរណំ វិធីប្រកបជំនួញខ្លះ ១១៣. សុភគករណំ វិធីធ្វើឲ្យចូលចិត្តស្រឡាញ់គ្នា ឬធ្វើឲ្យមានសិរីខ្លះ ១១៤. ទុព្ភគករណំ វិធីធ្វើឲ្យស្អប់គ្នាខ្លះ ១១៥. វិរុទ្ធគព្ភករណំ វិធីធ្វើគភ៌ដែលបំរុងនឹងវិនាសមិនឲ្យវិនាសខ្លះ ១១៦. ជិវ្ហានិពន្ធនំ វិធីចងអណ្តាតឲ្យរឹងដោយមន្តខ្លះ ១១៧. ហនុសំហននំ វិធីចងចង្កាឲ្យរឹងខ្លះ ១១៨. ហត្ថាភិជប្បនំ វិធីសូត្ររបៀនដើម្បីមិនឲ្យឮសំឡេងដោយដៃខ្លះ ១១៩. ហនុជប្បនំ វិធីសូត្ររបៀនដើម្បីមិនឲ្យឮសំឡេងដោយចង្កាខ្លះ ១២០. កណ្ណជប្បនំ វិធីសូត្ររបៀនដើម្បីមិនឲ្យឮសំឡេងដោយត្រចៀកខ្លះ ១២១. អាទាសបញ្ហំ ប្រស្នាកញ្ចក់ គឺមន្តខាបយកទេវតាឲ្យមកនៅនឹងកញ្ចក់ ហើយសួរប្រស្នាខ្លះ ១២២. កុមារិកបញ្ហំ ប្រស្នាកុមារី គឺមន្តបញ្ចូលទេវតាក្នុងសរីរៈនៃកុមារីហើយសួរប្រស្នាខ្លះ ១២៣. ទេវបញ្ហំ ប្រស្នាទេវតា គឺមន្តបញ្ចូលទេវតាក្នុងសរីរៈនៃទាសី ហើយសួរប្រស្នាខ្លះ ១២៤. អាទិច្ចុបដ្ឋានំ វិធីបម្រើព្រះអាទិត្យខ្លះ ១២៥. មហតុបដ្ឋានំ វិធីបម្រើមហាព្រហ្មខ្លះ ១២៦. អព្ភុជ្ជលនំ វិធីបញ្ចេញភ្លើងអំពីមាត់ដោយមន្តខ្លះ ១២៧. សិរិវ្ហាយនំ វិធីហៅសិរីឲ្យមកឋិតក្នុងសរីរៈខ្លះ ។ សន្តិកម្មាទិ ១២៨. សន្តិកម្មំ ការបន់ស្រន់ខ្លះ ១២៩. បណិធិកម្មំ លាបំណន់ខ្លះ ១៣០. ភូតកម្មំ ធ្វើមន្តសម្រាប់ការពារបិសាចខ្លះ ១៣១. ភូរិកម្មំ ធ្វើមន្តសម្រាប់ការពារផ្ទះខ្លះ ១៣២. វស្សកម្មំ ធ្វើខ្ទើយឲ្យដូចជាប្រុសខ្លះ ១៣៣. វោស្សកម្មំ ធ្វើប្រុសឲ្យដូចជាខ្ទើយគឺក្រៀវខ្លះ ១៣៤. វត្ថុកម្មំ ធ្វើពិធីសង់ផ្ទះលើទីដី ដែលមិនធ្លាប់បានធ្វើខ្លះ ១៣៥. វត្ថុបរិកម្មំ ធ្វើពលិកម្មនៅទីដីសង់ផ្ទះខ្លះ ១៣៦. អាចមនំ ជម្រះមុខឲ្យស្អាតដោយទឹកឲ្យគេខ្លះ ១៣៧. ន្ហាបនំ ស្រោចទឹកបង្កក់ប្រសិទ្ធិ៍ឲ្យគេខ្លះ ១៣៨. ជុហនំ បូជាភ្លើងឲ្យគេខ្លះ ១៣៩. វមនំ ផ្សំថ្នាំសម្រាប់ឲ្យក្អួតខ្លះ ១៤០. វិរេចនំ ផ្សំថ្នាំបញ្ចុះខ្លះ ១៤១. ឧទ្ធំវិរេចនំ ផ្សំថ្នាំកម្ចាត់បង់នូវទោសខាងលើខ្លះ ១៤២. អធោវិរេចនំ ផ្សំថ្នាំកម្ចាត់បង់នូវទោសខាងក្រោមខ្លះ ១៤៣. សីសវិរេចនំ ផ្សំថ្នាំកម្ចាត់បង់នូវទោសក្នុងក្បាលខ្លះ ១៤៤. កណ្ណតេលំ ស្លប្រេងសម្រាប់បន្តក់ត្រចៀកខ្លះ ១៤៥. នេត្តតប្បនំ ស្លប្រេងសម្រាប់ស្អំភ្នែកខ្លះ ១៤៦. នត្ថុកម្មំ ផ្សំថ្នាំសម្រាប់ហិតខ្លះ ១៤៧. អញ្ជនំ ផ្សំថ្នាំសម្រាប់លាបបង្កាត់ខ្លះ ១៤៨. បច្ចញ្ជនំ ផ្សំថ្នាំត្រជាក់សម្រាប់លាបស្រលាបខ្លះ ១៤៩. សាលាកិយំ ធ្វើវេជ្ជកម្មរក្សាភ្នែកខ្លះ ១៥០. សល្លកត្តិយំ ធ្វើកម្មរបស់ពេទ្យខ្លះ ១៥១. ទារកតិកិច្ឆា ធ្វើពេទ្យរក្សាកូនក្មេងខ្លះ ១៥២. មូលភេសជ្ជានំ អនុប្បទានំ ដាក់ថ្នាំក្រោយឲ្យជួយកម្លាំងថ្នាំមុនខ្លះ ១៥៣. ឱសធីនំ បដិមោក្ខោ លាងថ្នាំដើមចេញខ្លះ ។ (សុត្តន្តបិដក ទីឃនិកាយ សីលក្ខន្ធវគ្គ ព្រហ្មជាលសូត្រ មហាសីល) យា បន ភិក្ខុនី តិរច្ឆានវិជ្ជំ បរិយាបុណេយ្យ បាចិត្តិយំ ភិក្ខុនីណាមួយរៀនតិរច្ឆានវិជ្ជា ភិក្ខុនីនោះ ត្រូវអាបត្តិបាចិត្តិយ ។ តិរច្ឆានវិជ្ជា នាម យង្កិញ្ចិ ពាហិរកំ អនត្ថសញ្ហិតំ ចំណេះណាមួយជាខាងក្រៅ ដែលមិនប្រកបដោយប្រយោជន៍ ចំណេះនោះឈ្មោះថា តិរច្ឆានវិជ្ជា ។ (បាចិត្តិយកណ្ឌ ចិត្តាគារវគ្គ តិរច្ឆានវិជ្ជាបរិយាបុណនសិក្ខាបទ) ន ភិក្ខវេ តិរច្ឆានវិជ្ជា បរិយាបុណិតព្វា យោ បរិយាបុណេយ្យ អាបត្តិ ទុក្កដស្ស ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ភិក្ខុមិនត្រូវរៀនតិរច្ឆានវិជ្ជាទេ ភិក្ខុណារៀន ត្រូវអាបត្តិទុក្កដ ។ (វិនយបិដក ចូឡវគ្គ ខុទ្ទកវត្ថុក្ខន្ធកៈ) ពាហិរកំ អនត្ថសំហិតន្តិ ហត្ថិអស្សរថធនុថរុសិប្បអាថព្ពណខីលនវសីករណសោសាបនមន្តាគទប្បយោគាទិភេទំ បរូបឃាតករំ។ ពីរបទថា ពាហិរកំ អនត្ថសំហិតំ (ចំណេះណាមួយជាខាងក្រៅ ដែលមិនប្រកបដោយប្រយោជន៍) បានដល់ សិប្បវិទ្យាការដែលចូលទៅសម្លាប់បៀតបៀនអ្នកដទៃ មានប្រភេទដូច វិជ្ជាដែលប្រកបដោយដំរី សេះ រថ ធ្នូ និងដាវ និងមន្តអាថព្វណ (អាថាន់) មន្តកប់រូបទីងមោង មន្តធ្វើឲ្យមានអំណាច មន្តធ្វើឲ្យស្គម និងវិជ្ជាប្រកបដោយថ្នាំពិសជាដើម ។ បរិត្តន្តិ យក្ខបរិត្តនាគមណ្ឌលាទិភេទំ សព្ពម្បិ វដ្ដតិ។ ពាក្យថា បរិត្តំ (វិជ្ជាការពារខ្លួន) បានដល់ សូម្បីវិជ្ជាការពារខ្លួនគ្រប់យ៉ាង មានប្រភេទវិជ្ជាការពារពួកយក្ស ការពារពួកនាគ (ពស់) ជាដើម រមែងគួរ (រៀបបានមិនត្រូវអាបត្តិ) ។ (សមន្តបាសាទិកា អដ្ឋកថា វិនយបិដក) ដោយខេមរ អភិធម្មាវតារ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

នែភ្លៀង ខ្ទមរបស់អាត្មា បានបិទបាំង​ហើយ ជាសុខ មិនមាន​ខ្យល់ អ្នកចូរ​បង្អោរ​តាម​សប្បាយ​ចុះ ចិត្តរបស់​អាត្មា ដម្កល់​ទុកល្អហើយ ជាចិត្ត​រួចស្រឡះ (ចាក​អាសវៈ) អាត្មា​មានព្យាយាម​ដុតកំដៅ​កិលេស​ជាប្រក្រតី ម្នាលភ្លៀង អ្នកចូរបង្អោរ​មកចុះ។ — ឮថា ព្រះសុភូតិត្ថេរ​មានអាយុ បានពោលគាថា​ដោយប្រការ​ដូច្នេះ។ បុគ្គលអ្នកស្ងប់រម្ងាប់ វៀរចាកបាប ពោលពាក្យ​ដោយឧបាយ​ប្រាជ្ញា ជាអ្នក​មិនរវើរ​រវាយ តែងកំចាត់​បង់នូវបាបធម៌ (ចាកខន្ធសន្តាន) ដូចខ្យល់​បក់ផ្តាច់​ស្លឹកឈើ។ — ឮថា មហាកោដ្ឋិតត្ថេរមានអាយុ បានពោល​គាថា ដោយប្រការ​ដូច្នេះ។ អ្នកចូរមើលបញ្ញានេះ របស់ព្រះតថាគតទាំងឡាយ ដូចជាភ្លើង​ដែលរុងរឿង​ក្នុងរាត្រី ព្រះតថាគត​ទាំងឡាយ ជាអ្នក​ប្រទាន​ពន្លឺចក្ខុ តែង​កំចាត់បង់​សេចក្តី​សង្ស័យ​របស់​វេនេយ្យជន ដែលមក​ហើយ។ — ឮថា កង្ខារេវតត្ថេរមានអាយុ បានពោលគាថា​ដោយប្រការ​ដូច្នេះ។ បុគ្គលគប្បីនៅរួមជាមួយនឹងពួកសប្បុរស​ជាបណ្ឌិត អ្នកឃើញ​ប្រយោជន៍ ព្រោះ​អ្នកប្រាជ្ញ​ទាំងឡាយ អ្នកមាន​ប្រាជ្ញា​ឈ្លាសវៃ មិនប្រមាទ តែងបាន​ប្រយោជន៍​ច្រើន ជ្រៅ ល្អិត​ម៉ត់ចត់ ដែលឃើញ​បានដោយក្រ។ — ឮថា បុណ្ណត្ថេរមានអាយុ ជាបុត្រ​នាងមន្តានី បានពោល​គាថាដោយ​ប្រការ​ដូច្នេះ។ ភិក្ខុណា ឈ្មោះទព្វ ដែលគេទូន្មាន​បានដោយក្រ បានទូន្មាន​ដោយការទូន្មាន (ឥន្ទ្រិយ) ជាព្រះថេរៈ​មានចិត្ត​សន្តោស ឆ្លងសេចក្តី​សង្ស័យ មានជ័យ​ជំនះ ប្រាសចាក​សេចក្តី​តក់ស្លុត ភិក្ខុទព្វមល្លបុត្ត​នោះ មានចិត្ត​ខ្ជាប់ខ្ជួន បរិនិព្វាន​ហើយ។ — ឮថា ទព្វត្ថេរមានអាយុ បាន​ពោលគាថា​ដោយប្រការ​ដូច្នេះ។ ភិក្ខុណា ជាបុគ្គលម្នាក់ឯង ចូលទៅកាន់​ព្រៃត្រជាក់ ជាអ្នក​សន្តោស មានចិត្តខ្ជាប់​ខ្ជួន មានជ័យ​ជំនះ ប្រាសចាក​សេចក្តី​ព្រឺរោម (ភិក្ខុនោះ ឈ្មោះថា) មានប្រាជ្ញា រក្សាកាយគតាសតិ។ — ឮថា សីតវនិយត្ថេរមានអាយុ (បានពោល) ដោយប្រការ​ដូច្នេះ។ បុគ្គលណា កំចាត់បង់​នូវសេនា​នៃមច្ចុរាជ ដូចជាជំនន់​ដ៏ធំ កំចាត់​បង់នូវ​ស្ពានបបុស ដែលមាន​កំឡាំង​ថយ ជាអ្នក​មានជ័យ​ជំនះ ប្រាសចាក​សេចក្តី​តក់ស្លុត បុគ្គលនោះ ឈ្មោះថា​មានឥន្ទ្រិយ​ទូន្មាន​ហើយ មានចិត្ត​ខ្ជាប់ខ្ជួន រំលត់ទុក្ខ​ហើយ។ — ឮថា ភល្លិយត្ថេរមានអាយុ (បានពោល) ដោយប្រការ​ដូច្នេះ។ ភិក្ខុណា ដែលគេទូន្មានបាន​ដោយក្រ តែបាន​ទូន្មានខ្លួន​ឯង ដោយការ​ទូន្មាន (ឥន្ទ្រិយ) ជាអ្នកប្រាជ្ញ មានចិត្ត​សន្តោស ឆ្លងផុត​សេចក្តីសង្ស័យ មានជ័យ​ជំនះ ប្រាសចាក​សេចក្តី​ព្រឺរោម ភិក្ខុនោះ ប្រាសចាក​រាគៈ មានចិត្ត​ខ្ជាប់ខ្ជួន រំលត់ទុក្ខ​ហើយ។ — វីរត្ថេរ។ ដំណើរនៃអាត្មាអញមកល្អហើយ មិនមែន​ប្រាសចាក (បញ្ញា) ទេ សេចក្តី​គិត​របស់​អាត្មាអញ​នោះ មិនមែន​ជាការ​គិតខុសទេ ព្រោះអាត្មាអញ បានសំរេច​គុណដ៏​ប្រសើរ​នោះ ក្នុងធម៌​ទាំងឡាយ ដែលព្រះមានព្រះភាគ ទ្រង់ចែកទុកហើយ។ — បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរ។ បុគ្គលដែលបានដល់នូវវេទ ជាអ្នកសន្តោស មានខ្លួន​សង្រួមហើយ មិនជាប់​ចំពាក់​ក្នុងធម៌​ទាំងពួង គឺតណ្ហា ទិដ្ឋិទេ រមែង​កំចាត់​ចេញនូវ​សេចក្តី​អាល័យ​ក្នុងលោក​នេះ និង​លោកខាង​មុខបាន ព្រោះដឹង​ច្បាស់នូវ​ទីកើត និងទី​រលត់នៃ​លោក។ — បុណ្ណមាសត្ថេរ។ ឧទាន និយាយអំពីសុភូតិត្ថេរ ១ មហាកោដ្ឋិតត្ថេរ ១ កង្ខារេវតត្ថេរ ១ បុណ្ណមន្តានីបុត្ត ១ ទព្វមល្លបុត្ត ១ សីតវនិយត្ថេរ ១ ភល្លិយត្ថេរ ១ វីរត្ថេរ ១ បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរ ១ បុណ្ណមាសត្ថេរ អ្នកកំចាត់​បង់​ងងឹត ១។ ចប់ បឋមវគ្គ។ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

នៅគម្ពីរសុត្តន្តបិដក ខុទ្ទកនិកាយ បដិសម្ភិទាមគ្គមហាវគ្គ ទុតិយភាគ លេខ ៧០​ ទំព័រ ១០៧ សម្ដែង​ថា ពាក្យថា "អានៈ" ប្រែថាខ្យល់ដង្ហើមចេញ មិន​មែន​ប្រែ​ថា​​ខ្យល់ដង្ហើមចូលទេ។ ពាក្យថា បានៈ ប្រែថា​ខ្យល់ដង្ហើមចូល មិន​មែន​ប្រែ​ថា​​ខ្យល់ដង្ហើម​ចេញទេ។ សតិស្មារតី​ជាទីតាំង​មាំរមែងតាំងមាំ ចំពោះភិក្ខុ​អ្នក​ដក​ដង្ហើម​​ចេញតាំងមាំដល់ភិក្ខុ​ដកដង្ហើមចូល ដោយអំណាច​នៃខ្យល់​ដកដង្ហើម​ចេញនិងដកដង្ហើម​ចូល។ ពាក្យ​ថា បាន បំពេញហើយ គឺបានបំពេញ​ហើយ​ដោយ​អត្ថថា ថែធួន​បានបំពេញ​ហើយ ដោយ​អត្ថថាជាបរិវារ បាន​បំពេញ​ហើយ ដោយ​អត្ថថា​គ្រប់គ្រាន់។កាយានុបស្សនាសតិប្បដ្ឋាន មានបែបបទពិចារណា ៦ វគ្គ​គឺ​ពិចារណា​ទៅតាមបព្វៈ ទាំង ៦។ នៅក្នុងសុត្តន្តបិដក ខុទ្ទកនិកាយ បដិសម្ភិទាមគ្គ​ទុតិយភាគ ៧០ ទំព័រ ១១៩ សម្ដែងថាពាក្យ​ថាមានសតិដកដង្ហើម​ចេញ អធិប្បាយថា បុគ្គលធ្វើសតិដោយ​អាការៈ ៣២ គឺកាល​បុគ្គល​ដឹង​ច្បាស់នូវ​ភាព​នៃចិត្ត​មានអារម្មណ៍ តែមួយ​មិនរាយមាយ ដោយអំណាច​នៃដង្ហើម​ចេញវែង សតិក៏តម្កល់មាំ បុគ្គល​ធ្វើ​សតិ​ដោយស្មារតីនោះ ដោយញាណ កាល​បុគ្គល​ដឹង​ច្បាស់​នូវ​សភាព​នៃចិត្ត​មានអារម្មណ៍តែមួយ មិនរាយមាយដោយអំណាច​ដង្ហើមចូលវែង សតិក៏តម្កល់មាំ​បុគ្គល​ធ្វើសតិដោយស្មារតី នោះ​ដោយ​ញាណ​នោះ​កាល​បុគ្គល​ដឹង​ច្បាស់​នូវភាព​នៃ ចិត្ត​មាន​អារម្មណ៍​តែមួយ ដោយអំនាច​នៃដង្ហើម​ចេញខ្លី សតិក៏តម្កល់​មាំបុគ្គល ធ្វើសតិ​ដោយស្មារតីនោះ​ដោយមានញាណ​នោះ កាល​បុគ្គល​ដឹង​ច្បាស់​ភាព​នៃ​ចិត្ត មានអារម្មណ៍​តែមួយ មិនរាយមាយ​ដោយអំណាច​នៃ​ដង្ហើម​ចូលខ្លី សតិក៏តម្កល់​មាំបុគ្គល​ធ្វើសតិ​ដោយស្មារតី​នោះដោយញាណនោះ។ កាល​បុគ្គល​ដឹងច្បាស់​ភាព​នៃ​ចិត្ត​មានអារម្មណ៍​តែ​មួយ មិនរាយមាយ​ដោយអំណាច​នៃ​ដង្ហើម​ចេញ សម្រាប់​អ្នកពិចារណា​ឃើញនូវធម៌​ជាគ្រឿង​រលាស់ ចេញចាក​កិលេស ដោយអំណាច​នៃដង្ហើម​ចូលសម្រាប់ អ្នកពិចារណា​ឃើញនូវ​ធម៌ជាគ្រឿងរលាស់ចេញ​ចាក​កិលេស សតិក៏​តម្កល់​មាំ​បុគ្គល​ធ្វើសតិ​ដោយស្មារតី​នោះ​ដោយញាណ​នោះ។ អនាបានស្សតិ យស្ស បរិបុណ្ណា សុភាវតា អនុបុព្វំ បរិចិតា យថា ពុទ្ធេន ទេសិតា សោមំ លោកំ បភាសេតិ អញ្តមុត្តោវ ចន្ទិមាតិ។ អនាបានស្សតិ បុគ្គល​ណា​បាន​បំពេញ​ហើយ​ចម្រើន​ហើយ​ដោយ​ប្រពៃ សន្សំ​ហើយ​ដោយ​លំដាប់​ឲ្យដូច​ព្រះពុទ្ធ​សម្ដែង​ទុក​ហើយ បុគ្គល​នោះ​រមែង​ញ៉ាំង​លោកនោះ​ឲ្យភ្លឺច្បាស់ ដូចព្រះចន្ទ័ដែលផុតស្រឡះចាកពពក។ ចំពោះ​អនាបានបព្វៈនេះ ចែកចេញ​ជាទីយ៉ាង​គឺៈ ១. អស្សាសៈ ខ្យល់ដង្ហើមចេញ ២. បស្សាសៈ ខ្យល់ដង្ហើមចូល។ ដើម្បីពិចារណា​នូវបព្វៈនេះ ត្រូវទៅរកទីដែល​គួរដល់​ការ​អប់រំចម្រើន​ភាវនា គឺទីស្ងាត់​មានក្នុងព្រៃស្ងាត់ៗ តាមម្លប់ឈើ ឬ ក្នុងផ្ទះ​ស្ងាត់ ហើយអង្គុយ​ពែនភ្នែន​យកជើងស្ដាំដាក់ឆ្វេង យកដៃ​ស្ដាំដាក់លើដៃឆ្វេង តាំងកាយ​ឲ្យត្រង់ ប្រុងស្មារតីកំណត់​ឲ្យដឹង​រយៈខ្យល់​ដង្ហើម​ចេញចូល បើដង្ហើមចេញ ឲ្យដឹងថា​ចេញ បើខ្យល់ចូល​ ឲ្យដឹងថាចូល​ថែមទៀត បើខ្យល់ចេញទៅវែងឲ្យដឹងថាវែង បើមកខ្លី​ឲ្យដឹងថាខ្លី ចូលមកវែង​ឲ្យដឹងថាវែង។ សេចក្ដីនេះ អ្នកអប់រំចម្រើន​សមថកម្មដ្ឋាន​ត្រង់អាណាបានស្សតិកម្មដ្ឋាន ត្រូវតែដឹង​ពួកខ្យល់ជាមុនសិន សឹមដកដង្ហើម​ចេញចូលជាខាងក្រោយ គឺមុន​ខ្យល់​ត្រូវដឹងថាខ្យល់នឹងចូល។ ហើយក្នុងសេចក្ដី​នេះដដែល​ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ព្រះអង្គទ្រង់សម្ដែង​ជាន័យ​ប្រៀបធៀប​ថា សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ ទក្ខោ ភមភារោ វា ភមភារន្តវាសី ទីឃំ វា អញ្ចន្តោ ទីឃំ អញ្ចមីតិ បជានាតិ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ជាងក្រឡឹង​ដែលប៉ិនប្រសប់​ក្ដី កូនសិស្សនៃកូនជាងក្រឡឹងក្ដី ទោះទាញខ្សែក្រឡឹង​វែង ទោះទាញ​ខ្សែក្រឡឹងខ្លី ដឹងច្បាស់​ថាទាញ​ខ្សែក្រឡឹងយ៉ាងណាមិញ។ ឯវមេវ ខោ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ ទីឃំ វា អស្សន្តោ ទីឃំ អស្សសាមីតិ បជានាតិ ទីឃំ វា បស្សន្ដោ ទីឃំ បស្សសាមីតិ បជានាតិ រស្សំ វា អស្សសន្ដោ រស្សំ បស្សសាមីតិ បជានាតិ រស្សំ វាបស្សសន្ដោ បស្សសាមីតិ បជានាតិ។ ម្នាលភិក្ខុ​ទាំងឡាយ ភិក្ខុ​ក្នុងសាសនា​នេះ ទោះ​ដកដង្ហើមចេញវែង ដឹងច្បាស់​ថាអញ​ដកដង្ហើម​ចេញវែង ទោះ​ដកដង្ហើម​ចេញខ្លី ដឹងច្បាស់ថា​អញ​ដកដង្ហើមចេញខ្លី ក៏យ៉ាងនេះ​ដែរ។ ការ​ដែល​ពិចារណា នូវខ្យល់​ដកដង្ហើមចេញ​ចូលនេះ ត្រូវផ្ចង់ស្មារតី​តម្កល់​ឲ្យខ្ជាប់ខ្ជួន​ថា ខ្យល់ដកដង្ហើម​ចេញចូល​នេះ គ្រាន់តែជាកាយ មិនមែនសត្វ មិនមែនបុគ្គលខ្លួនប្រាណ បុរស ស្ត្រី គ្រហស្ថ បព្វជិតឡើយ។ កំណត់​គ្រាន់តែឲ្យចម្រើនប្រាជ្ញាស្មារតី​ប៉ុណ្ណោះ ដើម្បីធ្វើចិត្តឲ្យឃ្លាតចាក​នូវ ទិដ្ឋិ កុំឲ្យ​ប្រកាន់អ្វីតិចតួចក្នុងលោក។ ខ្យល់ដកដង្ហើម​ចេញចូលនោះ ហៅថា កាយ អាការៈ​ដែលប្រព្រឹត្តទៅក្នុងពួកដង្ហើមចេញចូល គឺញ័រ​កាយ រំជួលកាយ កាយសង្ខារ។ នៅក្នុងគម្ពីរសុត្តន្តបិដក ខុទ្ទកនិកាយ ឥតិវុត្តក លេខ ៥៣ ទំព័រ ១០៨ ព្រះសម្ពុទ្ធទ្រង់សម្ដែង​ថា អសុភានុបស្សី កាយស្មឹ អនាបានេ បដិស្សតោ សព្វសង្ខារសមថំ បស្សំ អាតាបិ សព្វទា។ ស វេ សម្មទ្ទសោ ភិក្ខុ យតោ តត្ថ វិមុច្ចតិ អភិញ្ញា វោសិតោ សន្ដោ សវេ យោគាគីកោ មុនីតិ។ ភិក្ខុ​ជាអ្នកពិចារណា​ឃើញរឿយៗ ក្នុងកាយ​ថាមិន​ស្អាត មានសតិតម្កល់​ខ្ជាប់ ក្នុងអានាបានស្សតិកម្មដ្ឋាន​ពិចារណាឃើញនូវព្រះនិព្វាន ជាទីរម្ងាប់នូវសង្ខារទាំងឡាយទាំងពួង ជាអ្នកមានព្យាយាម​ជាគ្រឿងដុតកំដៅ កិលេស សព្វៗកាល។ ភិក្ខុនោះឯងឈ្មោះថា អ្នកឃើញដោយប្រពៃ ជាអ្នកសង្រួមរមែងចុះចិត្ត​ស៊ប់ក្នុងព្រះនិព្វាន ជាទីរម្ងាប់​សង្ខារទាំងពួងនោះ ភិក្ខុ​នោះឯង ជាអ្នកមានព្រហ្មចរិយធម៌​ប្រព្រឹត្ត​រួចហើយ ជាអ្នកស្ងប់ព្រោះ​ដឹង​ច្បាស់​ឈ្មោះ​ថា អ្នកប្រាជ្ញ​ប្រព្រឹត្ត​កន្លងយោគៈ។ អាណាបានស្សតិកម្មដ្ឋាននេះ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ​ជាម្ចាស់ទ្រង់ត្រាស់​សរសើរ​ថា ជាកំពូល​នៃកម្មដ្ឋាន ជាបទដ្ឋាន​នៃព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ព្រះបច្ចេកពុទ្ធ និងសាវ័ករបស់ព្រះអង្គ​ទាំងអស់ ដែលលះ​ដែលស្រុក ជាទីគឹកកងដោយសម្លេងនៃមនុស្សប្រុសស្រីដំរីសេះជាដើម ព្រះឈាម​មានសម្លេង​ជាទោស។ ព្រះយោគីត្រូវកំណត់កម្មដ្ឋាន​នេះ ទៅក្នុងព្រៃមិនមែនស្រុក មានខ្យល់ដង្ហើមចេញចូលជាអារម្មណ៍ឲ្យកើតហើយ​ធ្វើជាចំណែក ៤ ឲ្យជាជើង ឬ ជាបាទ​របស់វិបស្សនា ព្រោះហេតុនោះ ព្រះមានព្រះភាគ​ទ្រង់សម្ដែង​វត្តបីដល់ព្រះយោគី ពាក្យថាព្រៃ ឲ្យផុតសរសេរខឿនទៅ គឺចេញទៅប្រាំរយជួរធ្នូរ​ដល់គល់ឈើ ដែលជាឱកាស​ស្ងាត់។ ឥរិយាបថ​ដ៏​សមគួរ​ដល់ការចម្រើន អានាបានស្សតិ​តាមរដូវ៣ តាមធាតុ និងចរិយា យ៉ាងនេះ​ហើយទើប​ឥរិយាបថ ស្ងប់ដល់ព្រះយោគីនោះ។ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋាននេះ ជាកម្មដ្ឋាន​ដ៏ត្រង់មាន​វិធីចម្រើន​តិច ហើយអាច​ឲ្យបានលទ្ធផលយ៉ាងធំ ដូចកាល​ដំបូងដៃ គ្រាន់តែតម្កល់​សតិ​ឲ្យនឹងនៅត្រង់កន្លែង​ខ្យល់ដង្ហើម​ចេញចូលប៉ះត្រូវ សតិកំណត់​ខ្យល់ឲ្យ​ប្រាកដ​តាមត្រកូលខ្យល់​ចេញវែង ចូលវែង ចេញខ្លី ចូលខ្លី មានសតិនិមិត្ត​របស់កម្មដ្ឋាន​ក៏កើតឡើង ប្រាកដ​លុះត្រា​តែចម្រើនខ្យល់បានស្ងប់​ចូល អតិនិច្ចលាតិ សុខុមយ៉ាង ល្អិតដ៏ប្រណិត ហើយទើប អនុពន្ធនា បណ្ដោយសតិតាមខ្យល់​ទៅតម្កល់​ទុក នៅក្នុងអារម្មណ៍ដោយប្រពៃ​ដែលហៅថា អប្បនាឈាន អប្បនាឈាននេះ​ជា មហគ្គតៈ​អាចសង្កត់​នៅ​កាមាវចរគោត្រ ដែលជាកម្មធាតុខាងក្រោមបាន ហើយស្ទុះ​ចូលទៅ​កាន់មហគ្គតគោត្រ ដោយអំណាច​អង្គដែលកើតឡើង មានកម្លាំង​ក្លៀវក្លា​ដ៏វិសេស ចិត្តក៏អាច​កាត់ផ្ដាច់​នូវ​ភវវង្គអស់វារៈ​ត្រឹមតែ​ម្ដង ហើយ តាំងនៅ​បានអស់ថ្ងៃ ១ យប់ ១ ប្រព្រឹត្ត​ទៅតាមលំដាប់ កុសលជវន ប្រៀបដូចជាបុរសដែលមានកម្លាំងអាច ក្រោកឈរ នៅអស់កាលយូរបាន​លុះដល់​អស់វារៈចិត្ត ហើយទើបចេញចាក​មក​វិញ ក៏ត្រូវនឹករំពឹងពិចារណា​នូវវិបស្សនាតទៅទៀត។ ដកស្រង់ចេញពីសៀវភៅ ជំនួយសុខភាពផ្លូលចិត្ត១ រៀប​រៀង​ដោយ សាមណេរ ចាន់ សុជន ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ

ស្វាមី​គប្បី​សង្គ្រោះ​ភរិយា ដោយ​សង្គហធម៌ ៥ យ៉ាង​គឺ៖ ១- សម្មាននាយ ស្រឡាញ់​រាប់​អាន​ថា ជាភរិយា​របស់ខ្លួន។ យើងជាស្វាមីរបស់​ស្ត្រី​ណា គប្បី​សង្គ្រោះ​ស្ត្រី​នោះ ដោយ​ចិត្តស្មោះត្រង់ គឺ លើកតំកើង​ជាភរិយា​ពេញសិទ្ធិ។ ២- អវិមាននាយ មិនប្រមាថមើលងាយ ភរិយា​ដូចជា​ខ្ញុំកំដរ​បាវព្រាវ។ ខណៈពោលទៅកាន់​ភរិយា គប្បី​ពោល​ពាក្យ​សំដីផ្អែមល្ហែម ពិរោះពិសាមិន​ពោលពាក្យ​រោយរាយ ឥតប្រយោជន៍ បើភរិយា​មានកំហុងឆ្គងបន្តិចបន្តួច ក៏គួរអន់ឱនឲ្យ ហើយទូន្មាន​ប្រៀនប្រដៅស្ងាត់ៗ ដោយសេចក្ដីល្អ។ ៣- អនតិចរិយាយ មិនប្រព្រឹត្ត​កន្លងចិត្ត​ភរិយា គឺ​មិន​ប្រព្រឹត្តក្បត់​ព្រំដែន​ជាប្ដី យកបេះដូង​របស់​ខ្លួន​ដែលមានម្ចាស់​ហើយទៅបូជា​ដល់ស្ត្រី​ដទៃ សមដូចពាក្យចាស់បុរាណាចារ្យ​លោកបាន​ពោលថា "ត្រីងៀតឆ្លៀតពង" ។ ៤- ឥស្សរិយវោស្សគ្គេន ប្រគល់​អំណាចជាធំ ចំពោះ​ភរិយា​ជាស្ត្រី​មេផ្ទះ រៀបចំទុកដាក់​ទ្រព្យសម្បត្តិ រក្សា​ថែទាំ លំអគេហដ្ឋានឲ្យ​មានសេរីសួស្ដី។ ៥- អលង្ការានុប្បទាននេន ក្នុងនាម​ជាស្វាមី គប្បី​រៀបចំឲ្យ​មានគ្រឿងអលង្ការ​ដល់ភរិយាគ្រប់គ្រាន់ សម្រាប់​ប្រើប្រាស់តាម​កាលៈទេសៈ តាមសម័យនិយម និងតាមសមត្ថភាព។ ដកស្រង់ចេញពីសៀវភៅ អមិសទាននិងធម្មទាន រៀប​រៀង​ដោយ ឈុន គឹមអៀត ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ