អត្តិ​សុខ សុខ​កើត​អំ​ពី​ការ​មាន​ទ្រព្យ អត្តិ​សុខ បាន​សេចក្តី​ថា យើង​អ្នក​នៅ​គ្រប់​គ្រង​ផ្ទះ ការ​មាន​ទ្រព្យ​ចាត់​ថា​ជា​សេចក្តី​សុខ​មួយ​យ៉ាង​សំ​ខាន់ ដែល​មនុស្ស​គ្រប់​រូប​ប្រាថ្នា​ចង់​បាន គ្រប់​ពេល​វេ​លា បើ​មិន​មាន​ទ្រព្យ​ហើយ សេចក្តីសុខ​ក៏​គ្មាន​ដែរ តែ​ក៏​គប្បី​យល់​ដែរ​ថា ការ​បាន​ទ្រព្យ​នោះ​មិនមែន​បាន​មក​ដោយ​ងាយ ៗ ឬ ដោយ​លួច​ប្លន់ ឆក់​ ដណ្តើម កេង​ប្រ​វ័ញ្ជ​គេ​នោះ​ទេ ត្រូវ​តែ​ព្យាយាម​ពោល​គឺ​​សេចក្តី​ខ្នះ​ខ្នែង​

«សម្បត្ដិនៃឧបាសក ៥យ៉ាង» ធម្មជាតិ​ដែល​ញ៉ាំង​សីល​និង​អាជីវធម៌​នៃ​ឧបាសក​ឲ្យ​បរិបូណ៌​ឲ្យ​បរិសុទ្ធ​ប្រពៃ​ឈ្មោះ​ថា​ “ សម្បត្តិ” សម្បត្តិ​នោះ​មាន ៥​យ៉ាងគឺ៖​ ១-សទ្ធោ ហោតិ ឧបាសក​មាន​សេចក្តី​ជឿ​ជាក់​ច្បាស់​ក្នុង​គុណ​ព្រះរតន​ត្រ័យ។ ២-សីលវា ហោតិ ឧបាសកមានសីល។ ៣-ន កោតុហលមង្គលិកោ ហោតិ ឧបាសក​មិន​ប្រកប​ដោយ​មង្គល​ភ្ញាក់​ផ្អើល។ ៤-កម្មំ បច្ចេតិ នោ មង្គលំ ឧបាសក​ប្រកាន់​ជឿ​ថា កម្មជា​កុសល​និង​អកុសល​ឲ្យ​ផល មិន​ប្រកាន់​ជឿ​មង្គល​មាន​ឫក្ស​ពារ​វេលា​ជា​ដើម​ឲ្យ​ផល​ឡើយ។​ ៥-ន ឥតោ ពហិទ្ធា ទក្ខិណេយ្យំ គវេសតិ ឥធ ច បុព្វការំ ករោតិ ឧបាសក​មិន​សែ្វង​រក​ទក្ខិណេយ្យ​បុគ្គល គឺ​បដិគ្គាហកៈ អ្នក​ទទួល​ទាន​ខាង​ក្រៅ​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​ឡើយ ហើយ​ធ្វើ​ទាន​តែ​ក្នុង​ទក្ខិណេយ្យ​បុគ្គល​ក្នុង​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​នេះ។​ ឧបាសក​ឯណា​ប្រកប​ដោយ​សម្បត្តិ ៥​យ៉ាង​នេះ​ហើយ ឧបាសក​នោះឈ្មោះ​ថា “ ឧបាសករតនៈ “ គឺ​ឧបាសក​ដូច​ជា​រតនវត្ថុ​មាន​កែវ​ជា​ដើម​ផង ឈ្មោះថា “ ឧបាសកបទុមៈ” គឺ​ជា​ឧបាសក​ដូច​ជា​ផ្កា​ឈូក​មាន​ពណ៌​ក្រហម​ផង​ ឈ្មោះ​ថា “ ឧបាសកបុណ្ឌរីក” គឺ​ឧបាសក​ដូច​ជា​ផ្កា​ឈូក​មាន​ពណ៌​ស​ផង​។​ «វិបត្តិនៃឧបាសក ៥យ៉ាង» ធម្មជាតិ​ដែល​ញ៉ាំង​សីល​និង​អាជីវ​ធម៌​នៃ​ឧបាសក​ឲ្យ​វិនាស​ឈ្មោះ​ថា “ វិបត្តិ” វិបត្តិ​នោះ​ មាន​ ៥យ៉ាង​គឺ​៖ ១-អស្សទ្ធោ ហោតិ ឧបាសក​មិនជឿ​គុណ​ព្រះ​រតន​ត្រ័យ។ ២-ទុស្សីលោ ហោតិ ឧបាសក​ទ្រុស្ត​សីល​។ ៣-កោតុហលមង្គលិកោ ហោតិ ឧបាសក​ប្រកប​ដោយ​មង្គល​ភ្ញាក់​ផ្អើល​។ ៤-មង្គលំ បច្ចេតិ នោ កម្មំ ឧបាសក​ប្រកាន់​ជឿ​ថា មង្គល​មាន​ឫក្ស​ពារ​វេលា​ជា​ដើម​ឲ្យ​ផល មិន​ប្រកាន់​ជឿ​ថា​កម្ម​កុសល និង​អកុសល ឲ្យ​ផល​ឡើយ។​ ៥-ឥតោ ច ពហិទ្ធា ទក្ខិណេយ្យំ គវេសតិ តត្ថ ច បុព្វការំ ករោតិ ឧបាសក​សែ្វង​រក​តែ​ទក្ខិណេយ្យ​បុគ្គល គឺបដិគ្គាហកៈ​អ្នក​ទទួល​ទាន​ខាង​ក្រៅ​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា ហើយ​ធ្វើ​នូវ​ទាន​ដល់​ទក្ខិណេយ្យ​បុគ្គល​​ខាង​​ក្រៅ​​ព្រះ​​ពុទ្ធសាសនា​​នោះ។ ឧបាសក​ឯណា ប្រកប​ដោយ​វិបត្តិ ៥យ៉ាង​នេះ ត្រង់​វិបត្តិ​ឯណា​មួយ​ហើយ ឧបាសក​នោះ​ឈ្មោះថា “ ឧបាសក​ចណ្ឌាល” គឺ​ឧបាសក​ដូច​ជា​មនុស្ស​ចណ្ឌាល​ផង ឈ្មោះ​ថា “ ឧបាសក​មលៈ” គឺ​ឧបាសក​មាន​ធម៌​មន្ទិល​សៅ​ហ្មង​ផង ឈ្មោះ​ថា “ ឧបាសកបដិកិដ្ឋៈ” គឺ ឧបាសក​ដែល​អ្នក​ប្រាជ្ញ​ទាំង​ឡាយ​លោក​តិះ​ដៀល​ផង។​ (ដក​ស្រង់​ចេញ​ពី​សៀវ​ភៅ​គិហិ​បដិបត្តិ​ពិស្តារ របស់ ម.ឧ កៅ-ឈឺន) ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

មហា​សតិប្បដ្ឋាន​សូត្រ «ព្រះ​សូត្រ​សម្តែង​អំពី​ការ​ចម្រើន​សតិ​ប​ដ្ឋាន​ ៤​» សូត្រ​នេះ​ព្រះ​អង្គ​ទ្រង់​សំ​ដែង​យ៉ាង​ពិស្តារ​នៅ​ក្នុង​ សុត្តន្ត​បិដក ទីឃ​និកាយ​ ចតុត្ថភាគ​ មហាវគ្គ​ បិដក លេខ​១៧​ ចាប់​ពី​ទំព័រ​ទី​ ២៤៤ ដល់ ៣០៤ ។នៅ​ក្នុង​ប្រកាស​នេះ​ នឹងសូម​លើក​យក​តែ​សេចក្តី​សង្ខេប​មក​ចែក​ជូន​ដល់​សាធុ​ជន ដើម្បី​បាន​ជា​ប្រទីប​ក្នុង​ការ​សិក្សា​សតិបដ្ឋាន សម្រាប់​ជា​កិច្ច​បដិបត្តិ​។ បើ​សាធុជន​មាន​បំណង​ចង់​អាន​សេចក្តីពិស្តារ​ សូម​ទាញ​យក​តាម​តំណ​ភ្ជាប់​ខាង​លើ​ចុះ។ សេចក្តី​សង្ខេប​នៃសតិប្បដ្ឋាន​សូត្រ​មាន​ដូច​តទៅ៖ សម័យ​មួយ ខណៈ​ដែល​ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ​គង់​នៅ​ក្នុង​ កម្មាសទម្មនិគម របស់​អ្នក​ដែន​កុរុ ទ្រង់​សម្តែង​នូវ​ការ​ចម្រើន​សតិប​ដ្ឋាន ឲ្យ​ភិក្ខុ​ទាំងឡាយ​ស្តាប់ ដោយ​ទ្រង់​លើក​យក​មាតិកា​ធម៌ ឡើង​ជា​ឧទ្ទេស​ដូច្នេះ​ ៖ ភាគឧទេ្ទស សតិប្បដ្ឋាន ៤ ម្នាល​ភិក្ខុ​ទាំង​ឡាយ ផ្លូវ​នេះ​ជា​ផ្លូវ​មូល​តែ​មួយ ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ដើម្បី សេចក្តី​បរិសុទ្ធ​នៃ​សត្វ​ទាំង​ឡាយ ដើម្បី​កំចាត់​បង់​នូវ​សេចក្តី​សោក និង សេចក្តី​ខ្សឹក​ខ្សួល ដើម្បី​រំលត់​ទុក្ខ និង ទោមនស្ស ដើម្បី​បាន​សម្រេច​នូវញេយ្យធម៌ (អរិយមគ្គ) ដើម្បី​ធ្វើ​ឲ្យ​ជាក់​ច្បាស់​នូវ​ព្រះ​និព្វាន ផ្លូវនេះ​គឺ​សតិប​ដ្ឋាន ៤ ប្រការ​ ​។ សតិប្បដ្ឋាន​គឺ ការ​តាំង​សតិ សម្បជញ្ញៈ ព្យាយាម​ពិចារណា កាយ វេទនា ចិត្ត និង ធម៌ ដើម្បី​កំចាត់​បង់​អភិជ្ឈា និង ទោមនស្ស ក្នុងលោក ដោយ​បែង​ចែក​ការ​ពិចារណា​ជា​៤ ប្រការ​គឺៈ ១) កាយានុបស្សនា ពិចារណា​ឃើញ​កាយ​ក្នុង​កាយ​ជា​ប្រ​ក្រតី មាន​សេចក្តី​ព្យាយាម មាន​សម្បជញ្ញៈ​ មាន​សតិ​កំចាត់​បង់​អភិជ្ឈា និង ទោមនស្ស​ក្នុង​លោក​បាន​។ ២) វេទនានុបស្សនា ពិចារណា​ឃើញ​វេទនា ក្នុង​វេទនា​ទាំង​ឡាយ​ជា​ប្រ​ក្រតី មាន​សេចក្តី​ព្យាយាម មាន​សម្បជញ្ញៈ មាន​សតិ​កំចាត់​បង់​អភិជ្ឈា និង ទោមនស្ស​ក្នុង​លោក​បាន ។ ៣) ចិត្តានុបស្សនា ពិចារណា​ឃើញ​ចិត្ត​ក្នុង​ចិត្ត​ជា​ប្រ​ក្រតី មាន​សេចក្តី​ព្យាយាម មាន​សម្បជញ្ញៈ មាន​សតិ​កំចាត់​បង់​អភិជ្ឈា និង ទោមនស្ស​ក្នុង​លោក​បាន ។ ៤) ធម្មានុបស្សនា ពិចារណា​ឃើញ​ធម៌ ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ឡាយ​ជា​ប្រក្រតី​មាន​សេចក្តី​ព្យា​យាម មាន​សម្បជញ្ញៈ មាន​សតិ​កំចាត់​បង់​អភិជ្ឈា និង ទោមនស្ស​ក្នុង​លោក​បាន ។ ភាគនិទ្ទេស ១-កាយានុបស្សនា ការពិចារណាឃើញកាយ ក្នុងកាយចែកជា ៦ បព្វៈគឺៈ ១) អានាបាណបព្វៈ ការ​ពិចារណា​ខ្យល់​ដង្ហើម​ចេញ​ចូល (អានា​បាណ​ស្សតិ) គឺ​ភិក្ខុ​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ក្តី នៅ​ទៀប​គល់​ឈើ​ក្តី នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ដ៏​ស្ងាត់​ក្តី អង្គុយ​ពែន​ភ្នែន​តាំង​កាយ​ឲ្យ​ត្រង់ តម្រង់​សតិ​ឆ្ពោះ​ទៅរក​កម្មដ្ឋាន មាន​សតិ​ពេលដក​ដង្ហើម​ចូល មាន​សតិ​ពេល​ដក​ដង្ហើម​ចូលវែង និង ដក​ដង្ហើម​ចេញ​វែង ក៏​ដឹង​ថា អាត្មា​អញ​ដក​ដង្ហើម​ចូល​វែង ដក​ដង្ហើម​ចេញ​វែង​។ កាល​ដក​ដង្ហើម​ចូល​ខ្លី និង ដក​ដង្ហើម ចេញ​ខ្លី ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​ដក​ដង្ហើម​ចូល​ខ្លី ដក​ដង្ហើម​ចេញ​ខ្លី ។ បុគ្គល​គប្បី​សិក្សា​ថា អា​ត្មា​អញ​កំណត់​ដឹង​នូវ​ខ្យល់​ទាំង​ពួង ហើយដក​ដង្ហើម​ចេញ និង ចូល ។ បុគ្គល​គប្បី​សិក្សា​ថា អាត្មា​អញ រម្ងាប់​កាយ​សង្ខារ ទើប​ដក​ដង្ហើម​ចេញ និង ចូល ។ ការ​កំណត់​ដឹង​ខ្យល់​ក្នុង​លក្ខណៈ​នេះ ប្រៀប​ដូច​ជាង​ក្រឡឹង ឬ កូន​សិស្ស​នៃ​ជាង​ក្រឡឹង​ដែល​មាន​ភាព​ជំនាញ​ក្នុង​ការ​ទាញ​ខ្សែ​ក្រឡឹង​វែង ឬ ខ្លី ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អញ​ទាញ​ខ្សែ​ក្រឡឹង​វែង ឬ ខ្លី។ ២) ឥរិយាបថបព្វៈ ការ​ពិចារណា​ឥរិយាបថ​ទាំង ៤ គឺ ពេល​ដើរ​ក៏​ដឹងច្បាស់​ថា​ដើរ ពេល​ឈរក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា​ឈរ ពេល​អង្គុយ​ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អង្គុយ ពេល​ដេក​ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ដេក។ ពេល​កាយ ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ឥរិយាបថ​ណា​ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ឥរិយាបថ​នោះ ឬ​ថា ខ្លួន​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ឥរិយាបថ​ណាៗ ក៏​កំណត់​ដឹង​កាយ​ថា ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ឥរិយាបថ​នោះ​ៗ​។ ៣) សម្បជញ្ញបព្វៈ ការ​ពិចារណា​ដោយ​សតិ​សម្បជញ្ញៈ គឺ​សេចក្តី​ដឹង​ខ្លួន​ក្នុង​ការ​ឈាន​ទៅ​មុខ ការ​ថយ​ក្រោយ ការ​ក្រឡេក​មើល ការ​សម្លឹង​មើល ការ​បត់​ដៃ​ចូល និង លា​ចេញ ការ​គ្រង​សង្ឃា​ដី បាត្រ និង ចីវរ ការឆាន់ ការផឹក ការទំពារស៊ី ការលិទ្ធ ការ​បន្ទោរ​បង់ នូវ​ឧច្ចារៈ​ និង បស្សាវៈ ការ​ដើរ ការ​ឈរ ការ​អង្គុយ ការ​ដេក ការ​ភ្ញាក់ ការ​និយាយ ការ​នៅ​ស្ងៀម​។ ៤) មនសិការបព្វៈ គឺ​ការ​ពិចារណា​ឃើញ​នូវ​អាការៈ​ ៣២ ប្រការ ដែល​មាន​ក្នុង​កាយ​នេះ ចាប់​តាំង​ពី​បាត​ជើង រហូត​ដល់​ចុង​សក់ ពី​ចុង​សក់​ចុះ​មក​ដល់​បាត​ជើង មាន​ស្បែក ហ៊ុម​ព័ទ្ធ​ជុំ​វិញ​ពេញ​ទៅ​ដោយ​វត្ថុ​មិន​ស្អាត ដោយ​ប្រការ​ផ្សេង​ៗ គឺ​សក់ រោម ក្រចក ធ្មេញ ស្បែក សាច់ សរសៃ ឆ្អឹង ខួរក្នុងឆ្អឹង តម្រងនោម (ទាច) បេះដូង ថ្លើម វាវ ក្រពះ សួត ពោះវៀនធំ ពោះវៀនតូច អាហារថ្មី អាហារចាស់ ប្រមាត់ ស្លេស្ម ខ្ទុះ ឈាម ញើស ខ្លាញ់ខាប់ ទឹកភ្នែក ខ្លាញ់រាវ ទឹកមាត់ ទឹកសំបោរ ទឹករំអិល និង ទឹកមូត្រ ។ ទ្រង់​ប្រៀប​ធៀប​ថា ធញ្ញ​ជាតិ​ផ្សេងៗ​គឺ​ស្រូវ​ខ្សាយ​ ស ស្រូវ​ខ្សាយ​ក្រហម សណ្តែក​ខៀវ សណ្តែក​រាជមាស គ្រាប់​ល្ង អង្ករ បុគ្គល​ដែល​មាន​ភ្នែក​ភ្លឺ ពេល​ស្រាយ​មាត់​ការុង ចេញ​ហើយ​ក៏​មើល​ឃើញ​ថា នេះ​ជា​ស្រូវ​ខ្សាយ ស នេះ​ជា​ស្រូវ​ខ្សាយ​ក្រហម នេះ​ជា​សណ្តែក​ខៀវ​ជា​ដើម​យ៉ាង​ណា បុគ្គល​ពិចារណា​អាការៈ​៣២ ក៏​យ៉ាង​នោះ​ដែរ​។ ៥) ធាតុមនសិការបព្វៈ គឺ​ពិចារណា​ឃើញ​កាយ​នេះ​តាម​ដែល​តាំង​នៅ តាម​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ដោយ​ភាព​ជា​ធាតុ​ថា ក្នុង​កាយ​នេះ​មាន ធាតុដី ទឹក ភ្លើង ខ្យល់ ។ ទ្រង់​ប្រៀប​ធៀប​ថា ដូច​បុគ្គល​អ្នក​សម្លាប់​គោ ឬ​កូន​នៃ​អ្នក​សម្លាប់​គោ​មាន​ភាព​ជំនាញ ពេល​សម្លាប់​គោ​រួច​ហើយ បាន​បែង​អវយវៈ​គោ​នោះ​ចេញ​ជា​ផ្នែក​ៗ ហើយ​អង្គុយ​លក់​នៅ​ក្បែរ​ផ្លូវ​បែក​ជា​៤ យ៉ាង​ណា ព្រះ​យោគាវចរ​ ពិចារណា​នូវ​ធាតុ ក៏​យ៉ាង​នោះ​ដែរ។ ៦) នវសីវតិកាបព្វៈ គឺ​​ពិចារណា​​សាក​​សព​​ដែល​មាន​​លក្ខណៈ​​ផ្សេង​​ៗ​​គ្នា​៩​​យ៉ាង​​បាន​​ដល់ៈ​ ១- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្ម​សាន ដែល​ស្លាប់​ហើយ មួយ ពីរ បី ថ្ងៃ មាន​លក្ខណៈ​ហើម​ប៉ោង ហៀរ​ទឹក​រងៃ។ ២- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្មសាន មាន​សត្វ​ក្អែក សត្វ​ត្រដក់ សត្វ​ត្មាត សត្វ​ឆ្កែ​ជា​ដើម​ ខាំ​ស៊ី​។ ៣- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្ម​សាន​នៅ​សល់​តែ​គ្រោង​ឆ្អឹង​ប្រកប​ដោយ​សាច់ ​និង ឈាម មាន​សរសៃ​រួប​រិត។ ៤- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្មសាន នៅ​សល់​តែ​គ្រោង​ឆ្អឹង​ដែល​មិន​មាន​ស្បែក តែ​មាន​ឈាម​ប្រឡាក់​ប្រឡូស និង​មាន​សរ​សៃ​រួប​រិត​។ ៥- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្មសាន នៅ​សល់​តែ​គ្រោង​ឆ្អឹង​ដែល​មិន​មាន​សាច់ ​និង ឈាម​ តែ​នៅ​មាន​សរសៃ​រួបរិត​។ ៦- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្ម​សាន នៅ​សល់​តែ​គ្រោង​ឆ្អឹង ដែល​មិន​មាន​សរសៃ​រួប​រិត ហើយ​ខ្ចាត់​ខ្ចាយ​ទៅ​គ្រប់​ទិស​ផ្សេង​ៗ។ ៧- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្ម​សាន នៅ​សល់​តែ​កំណាត់​ឆ្អឹង​ពណ៌​សដូច​ជា​ពណ៌​នៃ​ស័ង្ខ។ ៨- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្ម​សាន​នៅ​សល់​តែ​កំណាត់​ឆ្អឹង​ដែល​នៅ​ជា​គំនរ ដែល​កន្លង​ទៅ​ជាង ១​ឆ្នាំ​ហើយ​។ ៩- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្មសាន​នៅសល់ តែ​ឆ្អឹង​ពុក​ផុយ ជា​កំទេច​តូច​តាច ។ ក្នុង​ខនីមួយ​ៗ ទ្រង់​ប្រៀប​ធៀប​ឲ្យ​ពិចារណាឃើញ​អាការៈ​របស់​សាក​សព​នីមួយ​ៗ​ថា មាន​អាការៈ​យ៉ាង​ណា ហើយ​ឲ្យ​បង្អោន​កាយ​របស់​ខ្លួន​ចូល​ទៅ​ប្រៀប​ធៀប​ថា សូម្បី​តែ​កាយ​យើង​នេះ​ក៏​មាន សភាព​យ៉ាង​នោះ មាន​លក្ខណៈ​យ៉ាង​នោះ មិន​រួច​ផុត​ពី​សភាព​នោះ​បាន​ឡើយ​។ ម៉្យាង​វិញ​ទៀត ក្នុង​កាយា​នុបស្សនា​នី​មួយ​ៗ​នៃ​បព្វៈ​ទាំង​នេះ ទ្រង់​ប្រៀប​ធៀប​ឲ្យ​ពិចារណា​តទៅ​ទៀត​ជា ៣ លំដាប់​គឺៈ ១/ ឲ្យ​ពិចារណា​កាយ​ខាង​ក្នុង កាយ​ខាង​ក្រៅ កាយ​ទាំង​ខាង​ក្នុង កាយ​ទាំង​ខាង​ក្រៅ ។ ២/ ឲ្យ​ពិចារណា ទាំង​ធម៌​ដែល​ជា​ហេតុ​កើត និង ធម៌​ដែល​ជា​ហេតុ​រលត់ ក្នុង​កាយ​របស់​ខ្លួន ។ ៣/ ឲ្យ​ពិចារណា​ចូល​ទៅ​តាំង​សតិ​ឆ្ពោះ​ទៅ​មុខ​ថា កាយ​មាន​នៅ ក៏​ត្រឹម​តែ​ដើម្បី​អាស្រ័យ​នូវ​ការ​ចម្រើន​ញាណ (សេចក្តី​ដឹង) ចម្រើន​សតិ (សេចក្តី​រព្ញក)ប៉ុណ្ណោះ មិន​អាស្រ័យ​តណ្ហា និង ទិដ្ឋិ មិន ប្រកាន់​មាំ​អ្វី​ៗ​ក្នុង​លោក​ឡើយ ។ ព្រះអង្គ​ទ្រង់​ត្រាស់​សរុប​ថា “ម្នាល​ភិក្ខុទាំង​ឡាយ ភិក្ខុ​ពិចារណា​ឃើញ​កាយ​ក្នុង​កាយ​យ៉ាង​នេះ​ឯង”​។ ២-វេទនានុបស្សនា ការ​ពិចារណា​វេទនា​ក្នុង​វេទនា​ទាំង​ឡាយ គឺ​ការ​ពិចារណា​ការ​សោយ​នូវ​សេចក្តីសុខ ទុក្ខ មិន​សុខ មិន​ទុក្ខ​ក្នុង​ខ្លួន​ឯង ចែក​ចេញជា​៩ ប្រភេទ​គឺៈ ១- ពេល​សោយ​សុខ​វេទនា ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​សោយ​សុខ​វេទនា​។ ២- ពេល​សោយ​ទុក្ខ​វេទនា ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​សោយ​ទុក្ខ​វេទនា​។ ៣- ពេល​សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា។ ៤- ពេល​សោយ​សុខ​វេទនា​ប្រកប​ដោយ​អាមិស ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ សោយ​សុខ​វេទនា ​ប្រក​ប​​ដោយ​អាមិស ។ ៥- ពេល​សោយ​សុខ​វេទនា​មិន​ប្រកប​ដោយ​អាមិស ក៏ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​សោយ​សុខ​វេទនា មិន​ប្រកប​ដោយ​អាមិស​។ ៦- ពេល​សោយ​ទុក្ខ​វេទនា​ប្រកប​ដោយ​អាមិស ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​សោយ​ទុក្ខ​វេទនា ប្រកប​ដោយ​អាមិស។ ៧- ពេល​សោយ​ទុក្ខ​វេទនា មិន​ប្រកប​ដោយ​អាមិស ក៏ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មាអញ​សោយ​ទុក្ខវេទនា មិន​ប្រកប​ដោយ​អាមិស​។ ៨- ពេល​សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា​ប្រកប​ដោយ​អាមិស ក៏ដឹង​ច្បាស់ថា​អាត្មា​អញ សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា​ប្រកប​ដោយ​អាមិស​។ ៩- ពេល​សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា​មិន​ប្រកប​ដោយ​អា​មិស​ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា​មិន​ប្រកប​ដោយ​អាមិស​។ ក្នុង​វេទនា​ទាំង​ ៩​ប្រការ​នេះ ទ្រង់​បង្រៀន​ឲ្យ​ភិក្ខុ​ពិចារណា វេទនា ជា ៣ លំដាប់​គឺៈ ១/ ឲ្យ​ពិចារណា​វេទនា​ខាង​ក្នុង ឲ្យ​ពិចារណា​វេទនា​ខាង​ក្រៅ ឲ្យ​ពិចារណា​វេទនា​ទាំង​ខាង​ក្នុង ទាំង​ខាង​ក្រៅ​។ ២/ ឲ្យ​ពិចារណា​ទាំង​ធម៌​ជា​ហេតុ​កើត ទាំង​ធម៌​ជា​ហេតុ​រលត់ ក្នុង​វេទនា​ទាំង​ឡាយ​។ ៣/ ឲ្យ​តាំង​សតិ​ឆ្ពោះ​ទៅ​រក​កម្មដ្ឋាន​ថា វេទនា មាន​ជា​ប្រក្រតី​ក៏​ត្រឹម​តែ​សម្រាប់​ចម្រើន​ញាណ និង​ការ​ចម្រើន​សតិ​ប៉ុណ្ណោះ មិន​អាស្រ័យ​តណ្ហា និង ទិដ្ឋិ ឬ​ប្រកាន់​មាំ​អ្វី​ៗ​ក្នុង​លោក​ឡើយ​ ។ ព្រះអង្គ​ត្រាស់​សរុប​ថា “ម្នាល​ភិក្ខុ​ទាំង​ឡាយ ភិក្ខុ​ពិចារណា​ឃើញ វេទនា​ក្នុង​វេទនា​ទាំង​ឡាយ ជា​ប្រក្រតី យ៉ាង​នេះ​ឯង” ។ ៣-ចិត្តានុបស្សនា ការ​​ពិចារណា​​ឃើញ​​ចិត្ត​​ក្នុង​​ចិត្ត គឺ​​ពិចារណា​​ចិត្ត​​របស់​​ខ្លួន ឲ្យ​​ឃើញ​​សភាវៈ ដែល​​ប្រាកដ​​ក្នុង​​ខណៈ​នោះ និង​​ដឹង​​ច្បាស់​​តាម​​សេចក្តី​​ពិត ដោយ​​ការ​​តាម​​ដាន​​ចិត្ត ៨​​គូ​គឺៈ ១- ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​រាគៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​រាគៈ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា​ ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​រាគៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​រាគៈ​។ ២- ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​ទោសៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​ទោសៈ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​ទោសៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​ទោសៈ ។ ៣- ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​មោហៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​មោហៈ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​មោហៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​មោហៈ ។ ៤- ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​ថីន​មិទ្ធៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​ថីន​មិទ្ធៈ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​ថីន​មិទ្ធៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​ថីន​មិទ្ធៈ ។ ៥- ចិត្ត​ជា​មហគ្គតៈ ចិត្ត​មិន​មែន​ជា​មហគ្គតៈ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា​ ចិត្ត​​ជា​មហគ្គតៈ ចិត្ត​មិន​មែន​ជា​មហគ្គតៈ។ ៦- ចិត្ត​មាន​ចិត្ត​ដទៃ​ក្រៃ​លែង​ជាង ចិត្ត​មិន​មាន​ចិត្ត​ដទៃ​ក្រៃ​លែង​ជាង ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​មាន​ចិត្ត​ដទៃ​ក្រៃ​លែង​ជាង ចិត្ត​មិន មាន​ចិត្ត​ដទៃ​ក្រៃ​លែង​ជាង​។ ៧- ចិត្ត​ជាស​មាធិ ចិត្ត​មិន​មែន​ជា​សមាធិ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​ជា​សមាធិ ចិត្ត​មិន​មែន​ជា​សមាធិ ។ ៨- ចិត្ត​ដែល​រួច​ផុត​ហើយ និង​ចិត្ត​ដែល​មិន​ទាន់​រួច​ផុត ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​ដែល​រួច​ផុត​ហើយ និង​ចិត្ត​ដែល​មិន​ទាន់​រួច​ផុត ​។ នៅក្នុងចិត្តទាំង ៨ គូ នេះ ទ្រង់ឲ្យភិក្ខុពិចារណាចិត្តជា ៣ លំដាប់គឺៈ ១/ ឲ្យ​ពិចារណា​ចិត្ត​ខាង​ក្នុង ចិត្ត​ខាង​ក្រៅ ចិត្ត​ទាំង​ខាង​ក្នុង ចិត្ត​ទាំង​ខាង​ក្រៅ ។ ២/ ឲ្យ​ពិចារណា​ធម៌​ជា​ហេតុ​កើត និង ធម៌​ជា​ហេតុ​រលត់​ក្នុង​ចិត្ត​របស់​ខ្លួន ។ ៣/ ឲ្យ​តាំង​សតិ​ឆ្ពោះ​ទៅ​រក​កម្មដ្ឋាន​ថា ចិត្ត​មាន​ជា​ប្រក្រ​តី ក៏​ត្រឹម​តែ ដើម្បី​អាស្រ័យ​នូវ​ការ​ចម្រើន​ញាណ ចម្រើន​សតិ​ប៉ុណ្ណោះ មិន​អាស្រ័យ តណ្ហា និង ទិដ្ឋិ​ មិន​ប្រកាន់​ខ្ជាប់​អ្វី​ៗ​ក្នុង​លោក​ឡើយ។ ហើយ​ទ្រង់​ត្រាស់​សរុប​ថា “ម្នាល​ភិក្ខុ​ទាំង​ឡាយ ភិក្ខុ​ពិចារណា​ឃើញ ចិត្ត​ក្នុង​ចិត្ត យ៉ាង​នេះ​ឯង​” ​។​ ៤-ធម្មានុបស្សនា ការ​ពិចារណា​ឃើញ​ធម៌​ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ឡាយ​ជា​ប្រក្រតី គឺ ពិចារណា​ថា ក្នុង​ខណៈ​នេះ មាន​ធម៌​អ្វី​នៅ​ក្នុង​ចិត្ត​របស់​ខ្លួន ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ធម៌​នោះ​ៗ ដោយ​ពិចារណា​ធម៌​ទាំង​ជា​កុសល អកុសល និង អព្យា-​​ក្រិត ដោយ​បែង​ចែក​ការ​ពិចារ​ណា​ជា​ ៥ ពួក​គឺៈ ពួកទី ១ នីវរណបព្វៈ នីវរណៈ គឺ​ពួក​ធម៌​ដែល​រារាំង​ចិត្ត មិន​ឲ្យ​សម្រេច​នូវ​កុស​លធម៌​ មាន ៥​ប្រការ​គឺៈ ១) កាមច្ឆន្ទៈ ការ​ត្រេកអរ​ក្នុង​កាម ។ ២) ព្យាបាទៈ ការ​ព្យាបាទ ។ ៣) ថីនមិទ្ធៈ ការ​រុញរា ងោក​ងុយ ងុយ​ដេក ។ ៤) ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចៈ សេចក្តី​រាយ​មាយ​អណ្តែត​អណ្តូង ។ ៥) វិចិកិច្ឆា ការ​សង្ស័យ​មិន​ចេះ​ចប់ ។ ទ្រង់​បង្រៀន​ឲ្យ​ភិក្ខុ​កំណត់​ពិចារណា​នីវរណ​ធម៌ តាម​លំដាប់​ដូច្នេះ​គឺៈ ១/ ពេល​មាន​នីវរណ​ធម៌ ខ ណា​មួយ​នៅ​ក្នុង​ចិត្ត ក៏​ឲ្យ​ដឹងច្បាស់​នីវរណធម៌​នោះ ។ ២/ នីវរ​ណធម៌ ខ នីមួយ​ៗ​ដែល​មិន​កើត​ឡើង​ដោយ​ហេតុ​ណា ក៏​ដឹង​ច្បាស់​នូវ​ហេតុ​នោះ ។ ៣/ នីវរណធម៌ ខ នីមួយ​ៗ​ដែល​កើត​ឡើង និង​លះ​បាន​ដោយ ហេតុ​ណា ក៏​ឲ្យ​ដឹង​ច្បាស់​នូវ​ហេតុ​នោះ​។ ៤/ នីវរណធម៌ ខ នីមួយៗ​ដែល​លះ​បង់​បាន​ហើយ មិន​កើត​ឡើង​តទៅ​ទៀត​ដោយ​ហេតុ​ណា ក៏​ដឹង​ច្បាស់​នូវ​ហេតុ​នោះ ។ ពួកទី ២ ខន្ធបព្វៈ បញ្ចក្ខន្ធ (ខន្ធ ៥) គឺ​ពួក​ធម៌​ដែល​ពោល​អំពី​ឧបាទាន​ក្ខន្ធ ឲ្យ​ពិចារណា កំណត់​ដឹង​ខន្ធ​៥ គឺ រូប វេទនា សញ្ញា សង្ខារ វិញ្ញាណ តាមស្ថាន ៣​ប្រការ​គឺ ១.ការ​មាន គឺមាន​យ៉ាង​ដូចម្តេច ២.ការ​កើត គឺ​កើត​ឡើង​បាន​យ៉ាង​ដូច​ម្តេច ៣.ការ​រលត់ គឺ​រលត់​ទៅ​បាន​យ៉ាងដូចម្តេច ? ពួកទី ៣ អាយតនបព្វៈ អាយតនៈ ១២ គឺ​ពួក​ធម៌ ដែល​ពោល​អំពី​អាយ​តនៈខាង​ក្នុង​ ៦ បាន​ដល់ ភ្នែក ត្រចៀក ច្រមុះ អណ្តាត កាយ ចិត្ត និង អាយតនៈ ខាងក្រៅ៦ បាន​ដល់ រូប សម្លេង ក្លិន រស ផោដ្ឋព្វៈ ធម្មារម្មណ៍ ។ ទ្រង់​​សម្តែង​​កំណត់​​ជា​​វគ្គ ឲ្យ​​ពិចារណា​​អាយតនៈ​​ដូច្នេះ​​គឺៈ ១/ ឲ្យ​កំណត់​អាយតនៈ​ខាង​ក្នុង​ អាយតនៈ​ខាង​ក្រៅ គ្រប់​ចំណុច​នី​មួយ​ៗ ។ ២/ ត្រូវ​ដឹង​ឲ្យ​ច្បាស់​ថា សំយោជនៈ​កើត​ឡើង ព្រោះ​អាស្រ័យ អាយតនៈ​នោះ​ៗ ។ ៣/​ ត្រូវ​ដឹង​ឲ្យ​ច្បាស់​ថា សំយោជន​កិលេស​ដែល​មិន​ទាន់​កើត​ឡើង កើត​ឡើង​បាន​យ៉ាង​ដូច​ម្តេច ដែល​កើត​ឡើង​ហើយ លះ​បង់ បាន​យ៉ាង​ដូច​ម្តេច ដែល​លះបង់​បាន​ហើយ មិន​កើត​ឡើង​ទៀត បាន យ៉ាងដូចម្តេច ។ ពួកទី ៤ ពោជ្ឈង្គបព្វៈ ពោជ្ឈង្គៈ គឺ​អង្គ​ធម៌​ជា​គ្រឿង​ត្រាស់​ដឹង​មាន ៧ ប្រការ​គឺៈ ១-សតិសម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ​សតិ សេច​ក្តី​រព្ញក​បាន ។ ២- ធម្មវិចយ​សម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ ការ​ពិចារណា​ធម៌​ឲ្យ​ល្អិត​ល្អន់ ។ ៣- វិរិយ​សម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ សេចក្តី​ព្យាយាម ។ ៤- បីតិសម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ សេចក្តី​ឆ្អែត​ស្កប់​ស្កល់​ក្នុង​ចិត្ត​។ ៥- បស្សទ្ធិ​សម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ សេចក្តី​ស្ងប់កាយ ស្ងប់ចិត្ត ។ ៦- សមាធិ​សម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ ការ​តាំង​ចិត្ត​មាំ ចិត្ត​ស្ងប់ ។ ៧- ឧបេក្ខា​សម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ ការ​តាំង​ចិត្ត​ជា​កណ្តាល ។ វិធី​ពិចារណា គឺ​ពិចារណា​ឲ្យ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​ខណៈ​នោះ​ៗ ថា ពោជ្ឈង្គៈ ៧ ខ នីមួយៗ​ មាន​នៅ​ក្នុង​ខ្លួន​ឬ​ទេ ដែល​មិន​ទាន់​កើត កើត​ឡើង​បាន​យ៉ាង​ដូចម្តេច ដែល​កើត​ឡើង​ហើយ ចម្រើន​ឲ្យ​ពេញ​បរិបូរណ៍ បាន​យ៉ាង​ដូច​ម្តេច ។ ពួកទី ៥ សច្ចបព្វៈ សច្ចៈ ៤ ទ្រង់​បង្រៀន​ឲ្យ​ភិក្ខុ​ឃើញ​ធម៌​ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ឡាយ ដឹង​ច្បាស់​តាម​សេចក្តី​ពិត​ថា នេះ​ជា​ទុក្ខ (ទុក្ខសច្ចៈ) នេះ​​ជា​​ហេតុ​​នៃ​​សេចក្តី​ទុក្ខ​(សមុទយសច្ចៈ) នេះ​​ជា​​ទី​​រំលត់​​ទុក្ខ(និរោធសច្ចៈ) នេះ​​ជា​​ផ្លូវ​បដិបត្តិ​​ដើម្បី​​ចេញ​​ចាក​​ទុក្ខ(មគ្គសច្ចៈ)​ ។ បន្ទាប់​​ពី​​នោះ​​មក​ទ្រង់​សម្តែង​អំពី​ទុក្ខអរិយ​សច្ច​និទ្ទេស​ថា ទុក្ខ​អរិយសច្ច បាន​ដល់ ជាតិ ជរា ព្យាធិ មរណៈ សោកៈ បរិទេវៈ ទុក្ខ ទោមនស្សៈ ឧបាយាសៈ ការជួបប្រទះនូវរបស់ មិនជាទីស្រឡាញ់ ក៏​ជា​ទុក្ខ ការ​ប្រាស​ចាក​នូវ​របស់​ជាទី​ស្រឡាញ់​ក៏​ជា​ទុក្ខ ការ​មិន​បាន​វត្ថុ​ដែល​ជាទី​ស្រឡាញ់ ក៏​ជា​ទុក្ខ និង​ទ្រង់​សរុប​ថា ឧបាទានក្ខន្ធ ក៏​ជា​ទុក្ខ យ៉ាង​នេះ ។ ទ្រង់​សម្តែង​សមុទយ​អរិយសច្ចនិទ្ទេស​ថា ទុក្ខ​សមុទយ​អរិយ​សច្ចៈ ដូច​ម្តេច​?​ អ្វីជា ​បិយរូប​ សាតរូប (សភាវៈ​ដែល​គួរ​ឲ្យ​ស្រឡាញ់ ពេញ​ចិត្ត​នាំ​ឲ្យ​កើត​តណ្ហា) ក្នុង​លោក? ទ្រង់​អធិប្បាយ អាយ​តនៈ ខាង​ក្នុង មាន​ចក្ខុ​ជា​ដើម អាយ​តនៈខាង​ក្រៅ មាន​រូប​ជា​ដើម វិញ្ញាណ ៦ មាន​ចក្ខុវិញ្ញាណ​ជា​ដើម សម្ផស្ស ៦ មាន​ចក្ខុសម្ផស្ស ជាដើម វេទនា ៦ មានរូបវេទនា ជា​ដើម សញ្ញា ៦ មាន​រូប​សញ្ញា​ជា​ដើម សញ្ចេតនា ៦ មាន​រូប​សញ្ចេតនា​ជា​ដើម តណ្ហា ៦ មាន​រូប​តណ្ហា ជា​ដើម​ វិតក្កៈ ​៦ មាន​រូប​វិតក្កៈ ជា​ដើម វិចារៈ ៦ មាន​រូបវិចារៈជា​ដើម គ្រប់​ចំណុច​នីមួយ​ៗ ជា​បិយរូប សាត​រូប ក្នុង​លោក ។​តណ្ហា​​ពេល​កើត​ឡើង ក៏​កើត​ឡើង ក្នុង​ធម៌​ទាំង​នេះ ពេល​តាំង​នៅ ក៏​តាំង​នៅ​ក្នុង​ធម៌​ទាំង​នេះ ។ ទ្រង់​សម្តែង​និរោធ​អរិយ​សច្ច​និទ្ទេស​​ថា ទុក្ខ​និរោធអរិយសច្ចៈ ដូចម្តេច? អ្វី​ជា​បិយរូប សាត​រូប ក្នុង​លោក? សេចក្តី​អធិប្បាយ​នៃ ការ​រំលត់​តណ្ហា (និរោធសច្ចៈ) នេះ​មាន​ន័យ​ផ្ទុយ​គ្នា​ពី​សមុទយ​សច្ច និទ្ទេស ខាង​ដើម ។ ទ្រង់​សម្តែង​មគ្គ​សច្ច​និទ្ទេស​ថា តើ​ទុក្ខ​និរោធគា​មិ​នី​បដិបទា ដូចម្តេច? ទ្រង់​អធិប្បាយ​ថា បាន​ដល់ អរិយមគ្គ ប្រកប​ដោយ​អង្គ ៨ មាន​សម្មាទិដ្ឋិ ជា​ដើម ។ បន្ទាប់​ពី​នោះ ទ្រង់​អធិប្បាយ អរិយមគ្គ ប្រកប​ដោយ​អង្គ ៨ ប្រការ​គ្រប់​ចំណុច ដូច​ជា​សម្មាទិដ្ឋិ គឺ​ការ​យល់ ដឹង​ក្នុង​ទុក្ខ​ក្នុង​សមុទ័យ ក្នុង​ទុក្ខនិរោធ និង ក្នុង​ទុក្ខនិរោធគា​មិនី​បដិបទា ជាដើម ។ បន្ទាប់​​មក​​ទៀត ទ្រង់​​បង្រៀន​​ឲ្យ​​ភិក្ខុ​​ឃើញ​​ធម៌ ក្នុងធម៌​​ទាំង​​ឡាយ ក្នុង​លក្ខណៈ​ផ្សេង​ៗ ​៣លំដាប់​គឺៈ ១/ ឲ្យ​ពិចារណា​ធម៌​ខាង​ក្នុង ធម៌​ខាង​ក្រៅ ធម៌​ទាំង​ខាង​ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ខាង​ក្រៅ ។ ២/ ឲ្យ​ពិចារ​ណា​ធម៌​ជា​ហេតុ​កើត​និង​ធម៌​ជា​ហេតុ​រលត់ ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ឡាយ ។ ៣/ ឲ្យ​តាំង​សតិ ឆ្ពោះ​ទៅ​រក​កម្មដ្ឋាន​ថា ធម៌​មាន​នៅ​ជា​ប្រក្រតី ក៏​ត្រឹម​តែ​ដើម្បី​អាស្រ័យ​នូវ​ការ​ចម្រើន​ញាណ និង​ ការ​ចម្រើន​សតិ​ប៉ុណ្ណោះ មិន​អា​ស្រ័យ​តណ្ហា និង​ ទិដ្ឋិ មិន​ប្រកាន់​ខ្ជាប់​នូវ​អ្វីៗ​ក្នុង​លោក​ឡើយ ។ ហើយ​ទ្រង់​ត្រាស់​ថា “ម្នាល​ភិក្ខុ​ទាំង​ឡាយ ភិក្ខុ​ពិចារណា ឃើញ​ធម៌ ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ឡាយ ​ជា​ប្រ​ក្រតី យ៉ាង​នេះ​ឯង” ​។ ភាគនិគមន៍ អា​និសង្ស​នៃ ការ​ចម្រើន​សតិបដ្ឋាន​ ៤ ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ ទ្រង់​សម្តែង​អានិសង្ស​នៃ​ការ​ចម្រើន​សតិប​ដ្ឋាន​ជា​និគមវចនៈ ថា បុគ្គល​ចម្រើន​សតិបដ្ឋាន​អស់​រយៈ​ពេល ៧ ឆ្នាំ ៦ ឆ្នាំ ៥ ឆ្នាំ ៤ឆ្នាំ ៣ឆ្នាំ ២ឆ្នាំ ១ឆ្នាំ ។ អស់​រយៈ​ពេល ៧​ខែ ៦​ខែ ៥ខែ ៤ខែ ៣ខែ ២ខែ ១ខែ អស់​រយៈ​ពេល កន្លះ​ខែ ឬអស់​រយៈ​ពេល ៧ ថ្ងៃ គង់​នឹង​បាន​សម្រេច​ផល​ណា​មួយ បណ្តា​ផល​ទាំង ២​យ៉ាង​គឺ អរហត្តផល​ក្នុង​បច្ចុប្បន្ន ឬ បើ​មាន​ឧបាទាន​សល់​នៅ ក៏​នឹង​បាន​ជា​ព្រះ​អនាគា​មី ។ ហើយ​ទ្រង់​ត្រាស់​សរុប​ថា “ផ្លូវ​នេះ​ជា​ផ្លូវ​មូល​តែ​មួយ ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ដើម្បី​សេចក្តី​បរិសុទ្ធ​នៃ​សត្វ​ទាំង​ឡាយ ដើម្បី​កំចាត់​បង់​នូវ​សេចក្តីសោក និង​សេចក្តី​ខ្សឹ​ក​ខ្សួល ដើម្បី​រំលត់​ទុក្ខ និង​ទោមនស្ស ដើម្បី​សម្រេច​នូវ​ញេយ្យ​ធម៌ (អរិយមគ្គ) ដើម្បី​ធ្វើ​ឲ្យ​ជាក់​ច្បាស់​នូវ ព្រះ​និព្វាន ។ ផ្លូវ​នោះ គឺសតិប​ដ្ឋាន ៤ ប្រ​ការ តថា​គត​អាស្រ័យ​ផ្លូវ​នេះ​ឯង ទើប​ពណ៌នា​ដូច​ពោល​មក​នេះ។កាល​ព្រះ​សម្មា​សម្ពុទ្ធ​ត្រាស់​សម្តែង​ចប់​ហើយ ភិក្ខុ​ទាំង​នោះ ក៏​មាន​ចិត្ត​ត្រេកអររីក​រាយ ចំពោះ​ពុទ្ធភាសិត​នេះ​ក្រៃ​ពេក ។ ចំណុចគួរសង្កេត សូម​សង្កេត​មើល​ថា ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ​ទ្រង់​សម្តែង​សតិប​ដ្ឋាន ទុក​ក្នុង​ទី​ផ្សេង​ៗ​ច្រើន​កន្លែង ដូច​មាន​ប្រាកដ​ក្នុង​ព្រះសុត្តន្តបិដក និង ព្រះអភិធម្មបិដក ប៉ុន្តែ​ដែល​ត្រាស់​សម្តែង​ទុក​ដោយ​ពិស្តារ ដែល​ហៅ ថា​ព្រះ​សូត្រធំ​នោះ មាន​ប្រាកដ​ពីរ​កន្លែង​ប៉ុណ្ណោះ គឺ​ក្នុង​ព្រះ​សូត្រ​នេះ និង​ក្នុង​មជ្ឈិម​កាយ មូល​បណ្ណាសកៈ ។ ចំណុច​ដែល​គួរ​សង្កេត​តទៅ​ទៀត​នោះ​គឺ អដ្ឋកថា របស់​ទីឃនិកាយ មហាវគ្គ និង អដ្ឋកថា របស់​មជ្ឈិម​និកាយ​មូលបណ្ណាសកៈ កត់​ត្រា​ទុក​ច្បាស់​ថា សតិបដ្ឋាន ក្នុង​មជ្ឈិម​និកាយ មូល​បណ្ណាសកៈ មាន​ឈ្មោះ​ថា សតិប​ដ្ឋានសូត្រ រី​ឯក្នុង​ទីឃ​និកាយ មហាវគ្គ​នេះ មាន​ឈ្មោះ​ថា មហា​សតិប្បដ្ឋាន​សូត្រ ។ អដ្ឋក​ថា​ទាំង​ពីរ​ក្បាល​នេះ កត់​ត្រា​ទុក​ច្បាស់​ថា ព្រះ​សូត្រ​ទាំង ២ ​នេះ ចាត់​ចូល​នៅ​ក្នុង​ព្រះ​សូត្រ ដែល​មាន​អត្ថ​ជ្រាល​ជ្រៅ ទាំង​៨ សូត្រ​គឺ នៅ​ក្នុង​ទីឃនិកាយ​ពីរ​សូត្រ​គឺ មហានិទានសូត្រ និង មហាសតិប​ដ្ឋានសូត្រ ក្នុង​មជ្ឈិម​និកាយ ៦ សូត្រ​គឺ សតិប​ដ្ឋាន សូ​ត្រ សារោបមសូត្រ រុក្ខោបមសូត្រ រដ្ឋបាលសូត្រ មាគ​ណ្ឌិយសូត្រ និង អានេញ្ជ​សប្បាយ​សូត្រ ។ ព្រះ​សូត្រ​ទាំង​នេះ ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ ទ្រង់​សម្តែង​ដល់​ពុទ្ធបរិស័ទ​ដែនកុរុ ព្រោះ​ពួក​គេ មាន​ការ​ចាប់ អារម្មណ៍ ក្នុង​ការ​រៀន​ធម៌ និង បដិបត្តិធម៌​យ៉ាង​ខ្លាំង​ក្លា​ណាស់ លោក​ឧបមា​ទុក​ថា បុរស​ដែល​បាន​ប្រអប់​មាស​ហើយ យក​ផ្កា​មាន ប្រភេទ​ផ្សេងៗ​មក​ទុក​ក្នុង​ប្រអប់​នោះ យ៉ាង​ណា ឬ​បុរស​បាន​ហិប មាស​ហើយ យក​រតនៈ ៧​ប្រការ មក​ទុកក្នុង​ហិប​នោះ យ៉ាង​ណា ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ ទ្រង់​បាន​ពុទ្ធ​បរិស័ទ​អ្នក​ដែន​កុរុ ហើយ​ក៏​ទ្រង់​សម្តែង ព្រះ​ធម៌​ទេសនា ដែល​មាន​អត្ថ​ដ៏​ជ្រាល​ជ្រៅ ដល់​ពុទ្ធ​បរិស័ទ​នោះ យ៉ាង​នោះ ​ដូច​គ្នា ​។ ខ្លឹមសារដែលគួរសិក្សា សារសំខាន់ដែលគួរសិក្សាដោយលំអិតគឺៈ -១-វិភាគ​អត្ថន័យ និង​គោល​ការណ៍ របស់​សតិបដ្ឋាន ​៤ ។ -២-វិភាគ​សារៈ​សំខាន់​នៃ​ការ​ចម្រើន​សតិប​ដ្ឋាន ៤ ។ -៣-ហ្វឹកហាត់ចម្រើនសតិប​ដ្ឋាន តាមដែលទ្រង់អធិប្បាយ ។ -៤-វិភាគ​ផល​នៃ​ការ​ចម្រើន​សតិប​ដ្ឋាន ៤ ៕ “ចប់មហាសតិបដ្ឋានសូត្រដោយសង្ខេប” ប្រភព ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

បុគ្គល​នឹង​ឈ្មោះ​ថា​ប្រព្រឹត្ត​កន្ល​ង​(ដាច់)​​សីល​៥​ណា​មួយ លុះ​ត្រា​តែ​ប្រព្រឹត្ត​កន្លង​គ្រប់​អង្គ​នៃ​សិក្ខាបទ​​នោះ​ៗ​​ទើប​ឈ្មោះ​ថា​ដាច់​សីល។ អង្គ​នៃ​សិក្ខា​បទ​ប្រាំ​នោះ​មាន​ដូច​ខាង​ក្រោម​នេះ៖ ១-បាណាតិបាត​ វេរមណី វៀរ​​ចាក​​ការ​​សម្លាប់​​សត្វ​ ។ បាណាតិ​បាត មាន​​អង្គ​​​៥ ​គឺ៖ ១-បាណោ សត្វ​​មាន​​ជីវិត ២-បាណ​សញ្ញិតា សេចក្ដី​​ដឹង​​ថា សត្វ​​មាន​​ជីវិត ៣-វធក​ចិត្ដំ ចិត្ដ​​គិត​នឹង​​សម្លាប់ ៤-ឧប​ក្ក​មោ ព្យាយាម​នឹង​​សម្លាប់ ៥-តេន​​មរណំ សត្វ​​ស្លាប់​​ដោយ​​ការ​​ព្យាយាម​​នោះ ២-អទិន្នាទានា វេរមណី វៀរ​​ចាក​​ការ​​កាន់​​យក​​របស់​​ដែល​​គេ​​មិន​​បាន​​ឲ្យ​​ដោយ​​កាយ ឬ ដោយ​​វាចា (វៀរចាក​លួច​​​ទ្រព្យ​​​គេ) ។ អទិន្នាទាន ​មាន​​អង្គ​៥ គឺ៖​ ១-បរ​បរិគ្គ​ហិតំ ទ្រព្យ​​ដែល​​មាន​​ម្ចាស់​​គេ​​ហួង​​ហែង​​រក្សា។ ២-បរ​បរិគ្គហិត​​សញ្ញិតា សេចក្ដី​​ដឹង​​ថា ទ្រព្យ​​មាន​​ម្ចាស់​​គេ​​ហួង​​ហែង​​រក្សា។ ៣-ថេយ្យ​ចិត្ដំ ចិត្ដ​​គិត​​នឹង​​លួច។ ៤-ឧបក្ក​មោ ព្យាយាម​​នឹង​​លួច។ ៥-តេន​ហរណំ​ លួច​​បាន​​មក​​ដោយ​​ការ​​ព្យាយាម​​នោះ។ ៣-កាមេសុមិច្ឆាចារា វេរមណី វៀរ​ចាក​ការ​ប្រព្រឹត្ត​ខុស​ក្នុង​កាម​ទាំង​ឡាយ។ កាមេ​សុមិច្ឆារៈ​​ មាន​​អង្គ​​៤ គឺ៖ ១-អគមនី​យ​ដ្ឋានំ ​ស្រ្ដី​​ដែល​​មិន​គួរ​​នឹង​​គប់​​រក គឺ​​ស្រ្ដី​​ដែល​​មាន​​គេ​​ហួង​​ហែង​​រក្សា។ ២-តស្មឹ​​សេវន​​ចិត្ដំ គិត​​នឹង​​សេព​​មេថុន​ធម្ម​​នឹង​​ស្រ្ដី​នោះ។ ៣-ឧបក្កមោ ព្យាយាម​​នឹង​​សេព​​មេថុន​​ធម្ម។ ៤-មគ្គេន​​មគ្គ​ប​ដិ​បាទនំ ញុំាង​​មគ្គ និង​​មគ្គ​​​ឲ្យ​​​​ដល់​​គ្នា។ ៤-មុសាវាទា វេរមណី វៀរ​ចាក​ការ​ពោល​ពាក្យ​មិន​ពិត គឺ​ពាក្យ​កុហក។ មុសាវាទ​ មាន​អង្គ​៤​ គឺ៖ ១-អតថំ​វត្ថុ វត្ថុ​​​មិន​​​ពិត។ ២-វិសំ​វាទ​ន​​ចិត្ដំ ចិត្ដ​​គិត​​នឹង​​ពោល​​ឲ្យ​​ខុស។ ៣-តជ្ជោ​វា​យា​មោ ព្យាយាម​​នឹង​​ពោល​​ឲ្យ​ខុស។ ៤-បរស្ស​ត​ទត្ថ​វិជា​​ននំ ញុំាង​​អ្នក​​ដទៃ​​ឲ្យ​​ដឹង​​ច្បាស់​​នូវ​​សេចក្ដី​​នោះ។ ៥-សុរា​មេរយ​មជ្ជប្បមា​ទដ្ឋានា វេរមណី វៀរ​ចាក​ការ​សេព​នូវ​ទឹក​ស្រវឹង​គឺ​សុរា និង​មេរ័យ។ សុរាមេរយៈ មាន​អង្គ​៤​ គឺ៖ ១-មជ្ជនីយវត្ថុ វត្ថុ​ជា​​ទី​​តាំង​​នៃ​​សេចក្ដី​​ស្រវឹង​ គឺ​​សុរា​ និង​មេរ័យ​។ ២-បាតុ​កម្យ​តា​ចិត្ដំ ចិត្ដ​​គិត​​បម្រុង​​នឹង​​ផឹក។​ ៣-តជ្ជោ​​វា​យា​​មោ ព្យាយាម​​នឹង​​ផឹក​​នូវ​​ទឹក​​ស្រវឹង​​នោះ។ ៤-តស្ស​​បានំ បាន​​ផឹក​​នូវ​​ទឹក​​ស្រវឹង​​នោះ​​ឲ្យ​​កន្លង​​បំពង់​​ក​​ចូល​​ទៅ។ បើមនុស្ស​ក្នុង​ទីណា​ សង្គម​ណា ប្រទេសណា​ សម្បូរណ៍​ទៅដោយ​អ្នក​មាន​សីល​៥ ទីនោះ​ សង្គម​នោះ​ ប្រទេស​នោះ នឹង​ពោរ​ពេញ​ទៅដោយ​សន្តិសុខ និង សន្តិភាព។ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

ទេាសៈនេះខ្លាំងកម្លាំងក្រៃលែង តែឲ្យដុះវែងគ្មានអ្វីខ្លាំងដូច ត្រូវកាត់ពីតិចត្រូវក្តិចពីតូច ត្រូវរត់ឲ្យរួចពីទេាសដែលខឹង ។ អ្នកប្រាជ្ញបុរាណតែងឲ្យដំណឹង ថាបេីមិនខឹងទេីបហៅខន្តី ឲ្យគេឈ្នះចុះយេីងកុំខ្មាសអ្វី មិនខឹងមិនស្តីខន្តីបានយេីង ។ ខន្តីជាទ្រព្យគួរគាប់ថ្កុំថ្កេីន លេីសទ្រព្យកេីតឡេីងក្នុងលេាកទាំងមូល ខន្តីជាប្ញសដុះជាបណ្តូល ខន្តីជាមូលមេធម៌ទាំងអស់ ។ អ្នកមានខន្តីជាអ្នកមានមេត្តា ជាអ្នកមានលាភ ជាអ្នកមានយស ជាអ្នកមានសេចក្តីសុខជាប្រក្រតី អ្នកមានខន្តី រមែងជាទីស្រឡាញ់ ជាទីគាប់ចិត្តនៃទេវតា និងមនុស្សទាំងឡាយ។ ខន្តី ជាេហតុជាទីតាំងនៃគុណ គឺសីលនិងសមាធិទាំងឡាយ ធម៌ទាំងឡាយជាកុសលទាំងអស់នេាះ តែងចម្រេីនដេាយសេចក្តីអត់ធន់មែនពិត។ ខន្តី តែងកាត់បង់បាននៅប្ញសនៃបាបទាំងឡាយទាំងអស់ បុគ្គលអ្នកអត់ធន់ឈ្មេាះថា​ជីក​រំលេីងនូវប្ញសនៃទេាសទាំងឡាយ មានពាក្យតិះដៀលនិងការឈ្លេាះប្រកែកជាដេីម។ ខន្តី ជាគ្រឿងអលង្ការបស់អ្នកប្រាជ្ញ ខន្តី ជាគ្រឿងដុតនូវបាបរបស់អ្នកប្រព្រឹត្តធម៌ ខន្តី ជាគុណជាតិនាំមកនូវប្រយេាជន៍ និងសេចក្តីសុខ ។ អ្នកមានខន្តី ជាអ្នកនាំមកនូវប្រយេាជន៍ដល់ខ្លួនផង ដល់ជនទាំងឡាយឯទៀតផង អ្នកមានខន្តីជាអ្នកបានឡេីង កាន់ផ្លូវជាទីស្ថានសួគ៌និងព្រះនិព្វាន ។ អ្នកមានខន្តី ឈ្មេាះថាធ្វេីតាមនូវព្រះពុទ្ធដីកាឱវាទរបស់ព្រះសាស្តាមែន អ្នកមានខន្តី ឈ្មេាះថាបានបូជានូវព្រះជិនស្រីដេាយការបូជាដ៏ឧត្តម។ ខន្តីជាធម៌ដ៏ឧត្តមក្នុងលេាក ខន្តីធម៌ ជាប្រធានក្នុងលេាក ក៏បុណ្យទាំងអស់រមែងមានក្នុងខន្តី។ បេីប្រាសចាកខន្តីហេីយរមែងជួបប្រទះតែនឹងសេចក្តីទុក្ខ លំបាកក្រីក្រ ថេាកទាបជានិច្ច ។ ព្រេាះហេតុនេាះ លេាកអ្នកសប្បុរសទាំងឡាយគួរខំចម្រេីនខន្តីធម៌ឲ្យមានឡេីងគ្រប់ៗគ្នា។ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

កុមារភាព កុមារ ឯម ប្រសូត ពី​ថ្ងៃ ២ ᧥ ៦ ឆ្នាំ​រោង ទោស័ក ព. ស. ២៤២២ ក្នុង​ក្រុង​ភ្នំពេញ ។ បិតា​នាម មាន់ (ឧកញ៉ា​រតន​នាយក​ចាងហ្វាង​ព្រះ​ឃ្លាំង) មាតា​នាម ប្រាក់ ។ កាល​លោក​ឧកញ៉ា មាន់ ត្រឡប់​ពី​ធ្វើ​ចៅហ្វាយ​ស្រុក ខេត្ត​ត្បូងឃ្មុំ ផ្លាស់​ទៅ​ខេត្ត​លង្វែក បាន​បំបួស​កុមារ ឯម ដែល​មាន​ជន្មាយុ ១៥ ឆ្នាំ ជា​សាមណេរ មាន​សម្ដេច​ព្រះ​មហា​សង្ឃរាជ ទៀង ជា​ព្រះ​ឧបជ្ឈាយ៍ ក្នុង​វត្ត​ឧណ្ណាលោម ពី ព. ស. ២៤៣៧ ។ សាមណេរ ឯម បាន​ហាត់​សូត្រ​ធម៌ ១ ចប់ ភាណវារ​បាលី ព្រម​ទាំង​រៀន​ប្រែ​គម្ពីរ​បាលី ក្នុង​សំណាក់​ព្រះ​តេជ​ព្រះ​គុណ​ព្រះ​នាម​វិមលធម្ម ថោង បាន ៣ គម្ពីរ, ត​មក បាន​រៀប​ប្រែ​គម្ពីរ​បាលី ក្នុង​សំណាក់​លោក​គ្រូ​អាចារ្យ យ៉ាំង, លោក​គ្រូ​អាចារ្យ រ៉ត, លោក​ឧកញ៉ា សុធម្មមេធា អ៊ុង និង​លោក​ឧកញ៉ា​សទ្ធម្មប្រីជា កង ទៀត រួម​ទាំងអស់ ៩ គម្ពីរ ។ បព្វជ្ជា សាមណេរ ឯម បាន​បព្វជ្ជា​អស់ ៦ វស្សា ដល់​ជន្មាយុ​គ្រប់ ២១ ឆ្នាំ បាន​សូម​ឧបសម្បទា​ជា​ភិក្ខុ ពី ព. ស. ២៤៤៣ មាន​សម្ដេច​ព្រះ​មហា​សង្ឃរាជ ទៀង ជា​ព្រះ​ឧបជ្ឈាយ៍, ព្រះ​ពុទ្ធវង្ស នន្ទ និង​ព្រះ​មង្គល​ទេពាចារ្យ កុយ ជា​ឧបសម្បទាចារ្យ នៅ​វត្ត​ឧណ្ណាលោម ក្រុង​ភ្នំពេញ, មាន​លោក​ឧកញ៉ា​មហា​មន្ត្រី ប៉ុក ឌុច ជា​អ្នក​ឧបត្ថម្ភក៍ ។ ការតែងតាំង សម្ដេច​ព្រះ​មហា​សង្ឃរាជ បាន​តាំង​ភិក្ខុ ឯម ដែល​ទើប​នឹង​បាន​ឧបសម្បទា​ថ្មី ៗ ឲ្យ​ធ្វើ​ជា​អាចារ្យ​បង្ហាត់​សូត្រ​ធម៌​ភាណវារ​បាលី ឲ្យ​ប្រើ​ខ្យល់​វែង ខ្លី ទីឃៈ រស្សៈ ត្រឹមត្រូវ​តាម​វិធី​ភាសា​បាលី ដូច​គំរូ​ភាសា​បាលី ដែល​ប្រើ​ក្នុង​ភាសា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់​សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ ។ ភិក្ខុ ឯម ព្យាយាម​បង្ហាត់​សូត្រ​ធម៌ ក្នុង​វត្ត​ឧណ្ណាលោម​ផង ក្នុង​វត្ត​កំពង់ឆ្នាំង​ជាដើម​ផង អស់​វេលា​ពីរ​ឆ្នាំ ។ ដល់ ព. ស. ២៤៤៥ សម្ដេច​ព្រះ​មហា​សង្ឃរាជ បាន​ចាត់​លោក​គ្រូ​អាចារ្យ ឯម ឲ្យ​ទៅ​ធ្វើ​ចៅអធិការ​វត្ត​ស៊ីធរ ឃុំ​ស៊ីធរ ស្រុក​ស្រីស៊ីធរ ខេត្ត​ព្រៃវែង (សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ រួច​ចូល​ក្នុង​ស្រុក​ខ្សាច់​កណ្ដាល) ។ លោក​គ្រូ​ចៅអធិការ ឯម បាន​រៀបចំ​វត្ត​ស៊ីធរ ដែល​ជា​វត្ត​ចាស់​មាន​ទី​សេនាសនៈ​បាក់បែក ឲ្យ​ទៅ​ជា​វត្ត​មួយ​មាន​ព្រះ​វិហារ​ដ៏​រុងរឿង មាន​កុដិ​សាលា​ធំ ៗ ចំនួន ៣ ខ្នង មាន​ដំណាំ​ឈើ​ធំ ៗ និង​ផល​ព្រឹក្ស ខ្នុរ ស្វាយ ដូង ស្លា ដ៏​ច្រើន​រយ​ដើម ព្រម​ទាំង​បង្រៀន​គម្ពីរ​បាលី​ដល់​ពួក​ភិក្ខុ​សាមណេរ​ច្រើន​អង្គ អស់​វេលា ៩ ឆ្នាំ មាន​កិត្តិសព្ទ​ល្បីល្បាញ​ខាង​ការ​សម្ដែង​ធម៌​ទេសនា​និង​ការ​បង្ហាត់​បង្រៀន ព្រម​ទាំង​ការ​កសាង​វត្ត​អារាម ។ ស្នាព្រះហស្ត ដល់ ព. ស. ២៤៥៤ ព្រះ​ករុណា​ព្រះ​បាទ​សម្ដេច​ព្រះ​ស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស កាល​នៅ​ជា​ព្រះ​អង្គ​ម្ចាស់​អធិបតី ដែល​សាង​ព្រះ​រាជ​ដំណាក់​ជិត​វត្ត​លង្កា ទ្រង់​បាន​ឃើញ​វត្ត​លង្កា ដែល​ឋិត​នៅ​ក្នុង​ទី​ទំនាប​ទឹក​លិច សល់​ត្រឹម​តែ​ខឿន​ព្រះ​វិហារ ដែល​មាន​តែ​រោង​ស្បូវ​មួយ គ្រប​ព្រះ​ពុទ្ធ​រូប ១ ព្រះ​អង្គ, ទ្រង់​ក៏​មាន​ព្រះ​រាជ​វិតក្ក​អាណិត​ព្រះ​ពុទ្ធ​រូប ដែល​គេ​មើល​ទៅ​ឃើញ​ដូចជា​គេ​បណ្ដែត​ពោងពាយ​ចោល​កណ្ដាល​បឹង ស្ងាត់​ឈឹង មិន​សូវ​មាន​បរិស័ទ​សោះ ទើប​ទ្រង់​ចូល​ទៅ​គាល់​សម្ដេច​ព្រះ​មហា​សង្ឃរាជ ទូល​ស្នើ​សុំ​ឲ្យ​សម្ដេច​និមន្ត​លោក​គ្រូ​ចៅអធិការ ឯម ពី​វត្ត​ស៊ីធរ មក​គង់​នៅ​វត្ត​លង្កា​វិញ ដើម្បី​ជួយ​កសាង​វត្ត​នេះ ព្រោះ​លោក​គ្រូ​ចៅអធិការ ខាត់ សុគត​ទៅ​ហើយ ។ សម្ដេច​ព្រះ​មហា​សង្ឃរាជ ទ្រង់​បង្គាប់​លោក​គ្រូ​ព្រះ​មហា​វិមលធម្ម ថោង ឲ្យ​ចាត់ការ​ផ្ទេរ​រៀបចំ​ចៅអធិការ​វត្ត​ទាំង​ពីរ​នេះ ។ លោក​គ្រូ​ព្រះ​មហា​វិមលធម្ម បាន​ចាត់​លោក​គ្រូ​អាចារ្យ ឯម ឲ្យ​មក​ធ្វើ​ចៅអធិការ​វត្ត​លង្កា ពី​ព. ស. ២៤៥៤​។ លោក​គ្រូ​ព្រះ​អាចារ្យ ឯម ជា​ចៅអធិការ​វត្ត​លង្កា គង់​នៅ​ក្នុង​សេនាសនៈ​ចាស់​មួយ ដែល​ជា​សាលា​រៀន​ផង ជា​កុដិ​សម្រាប់​ចៅអធិការ​ផង ដែល​លោក​អ្នក​ឧកញ៉ា​យោមរាជ ម៉ែម សេនាបតី​ក្រសួង​យុត្តិធម៌ រុះ​រោង​ល្ខោន​របស់​លោក​មក​កសាង​ប្រគេន ។ លោក​គ្រូ​ចៅអធិការ ឯម ខំ​ខ្វល់ខ្វាយ​កសាង​ព្រះ​វិហារ តាំង​ពី​ផ្ដើម​រៀប​ឥដ្ឋ​សសរ និង​ជញ្ជាំង​ឡើង​ជា​ដំបូង ដរាប​ដល់​ខឿន​កំពែង និង​បល្ល័ង្ក​ព្រះ​ពុទ្ធ​រូប​ធំ ដែល​រំកិល​យក​ពី​វត្ត​លង្កា​ចាស់ ខាង​អាគ្នេយ៍​វត្ត​ភ្នំ មក​តម្កល់​ក្នុង​ព្រះ​វិហារ​វត្ត​លង្កា​សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ ព្រម​ទាំង​បាន​កសាង​កុដិ ១ ខ្នង ពីរ​ជាន់ ដែល​រុះ​ចេញ​បាត់​ទៅ ហើយ​កសាង​កុដិ​ថ្ម​ធំ​សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ​ឡើង​វិញ, លោក​បាន​កសាង​ហោត្រៃ​មួយ​ខ្នង ដោយ​ឥដ្ឋ​ស៊ីម៉ងត៍​ពីរ​ជាន់, សាលា​ធម្មសភា​មួយ​ខ្នង គ្រឿង​ស៊ីម៉ងត៍ ២ ជាន់ មាន​រោង​ជួង ១ ជាន់​នៅ​នោះ​ផង, កំពែង​ស៊ីម៉ងត៍ ៤៧ ល្វែង ព័ទ្ធ​វត្ត​លង្កា ពី​ចំហៀង​ខាង​ជើង​និង​ខាង​កើត ប្រវែង ២៤៧ ម. ៨២ បាន​កសាង​សាលា​បាលី​រង ១ ខ្នង, សាលា​បឋម​សិក្សា​បំពេញ​វិជ្ជា ១ ខ្នង គ្រឿង​ឥដ្ឋ​ស៊ីម៉ងត៍​ភ្លោះ​ទន្ទឹម​គ្នា ចំ​ខាង​ក្រោយ​ព្រះ​វិហារ, បាន​កសាង​កុដិ​ឈើ ១ ខ្នង ខាង​លិច​កុដិ​ថ្ម​ធំ, បាន​សាង​ប្រាង្គ ១ ខាង​មុខ​ព្រះ​វិហារ បញ្ចុះ​ព្រះ​អដ្ឋិធាតុ​ព្រះ​សព​ព្រះ​មហា​វិមលធម្ម ថោង , បាន​ចាក់​ដី​ជម្រៅ ២ ម៉ែត្រ ពេញ​វត្ត​លង្កា​ទាំង​មូល ព្រម​ទាំង​បាន​ជួយ​ឧបត្ថម្ភ​ការ​កសាង​កុដិ ពេញ​បរិវេណ​វត្ត​លង្កា​ចំនួន ៣៦ ខ្នង ។ មិន​តែ​ប៉ុណ្ណោះ, លោក​បាន​កសាង​សាលា​បាលី​រង ១ និង​កុដិ​ធំ ១ (គ្រឿង​ឈើ) ចេតិយ ១ នៅ​វត្ត​ក្រាំងពន្លៃ ស្រុក​ឧដុង្គ ខេត្ត​កំពង់ស្ពឺ បញ្ចុះ​ធាតុ​លោក​ឧកញ៉ា ល្វីជោ មាន់ (១) ជា​បិតា និង​លោក​ស្រី ប្រាក់ ជា​មាតា ។ (១)​ ឧកញ៉ា ល្វី ជោ ជា​ងារ​នៃ​ចៅហ្វាយ​ខេត្ត​លង្វែក ព្រោះ​សាលា​ខេត្ត​នេះ តាំង​នៅ​ក្នុង​ឃុំ​ល្វី ។ ឃុំ​ល្វី កែ​ជា​ឃុំ​បន្ទាយ​លង្វែក ពី​ឆ្នាំ ១៩៣៥ តាម​ពាក្យ​សុំ​របស់​លោក ម៉ី អ៊ុំ មេ​ឃុំ​ល្វី និង​លោក ទេស លឹម ចៅហ្វាយ​ស្រុក​កំពង់​ត្រឡាច និង​លោក សូរ មៀច គ្រូ​បង្រៀន នៅ​សាលា​ពាម​លង្វែក បាន​សុំ​ទៅ​លោក​ចៅហ្វាយ​ខេត្ត នឹង​លោក​រេស៊ីដងត៍​កំពង់ឆ្នាំង ។ ពាក្យ​ថា ល្វី ថា ល្វី នេះ បាន​ជា​ឲ្យ​ដាក់​នាម​ថា ល្វី ឯម ជាប់​ត​មក ។ សមណស័ក្តិ កាល​ពី ព. ស. ២៤៤៦ លោក​គ្រូ​អាចារ្យ ឯម បាន​សមណ​ស័ក្តិ​ជា​ព្រះ​គ្រូ​វិមល​ប្បញ្ញា ។ ដល់​មក ព. ស. ២៤៥៧ បាន​ឡើង​សមណ​ស័ក្តិ​ជា​ព្រះ​ញាណ​បវរ​វិជ្ជា (រាជា​គណៈ​ចត្វា) ។ ដល់ ព. ស. ២៤៥៨ មាន​ព្រះ​រាជ​ប្រកាស និង​អារ៉ែតេ​រ៉េស៊ីដងត៍​ស៊ុបប៉េរីយើរ តាំង​ជា​សាស្ត្រាចារ្យ​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់ ដោយ​ការ​ប្រឡង​រើស​រូប​ជាប់​លេខ គឺ​ជា​ការ​ប្រឡង​រើស​រូប​សាស្ត្រាចារ្យ​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់​លើក​ដំបូង​បំផុត ។ ជំនាន់​មុន កាល​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់ ពុំ​ទាន់​កើត​ឡើង ការ​សិក្សា​ធម៌​វិន័យ និង​ការ​សិក្សា​គម្ពីរ​បាលី​នៃ​កុលបុត្រ​អ្នក​កម្ពុជរដ្ឋ មាន​ស្ដួចស្ដើង​ណាស់ ជា​ហេតុ​នាំ​ឲ្យ​ការ​ប្រតិបត្តិ​ផ្លូវ​ធម៌​វិន័យ ធ្លាក់​ចុះ​ក្នុង​ការ​វិបត្តិ​ច្រើន​អន្លើ ។ តាំង​ពី​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់​កើត​ឡើង មាន​ព្រះ​សព​ព្រះ​មហា​វិមល ថោង ជា​នាយក មាន​ព្រះ​ញាណ​បវរ​វិជ្ជា ឯម , ព្រះ​គ្រូ​សង្ឃសត្ថា ជួន ណាត, ព្រះ​គ្រូ​សង្ឃវិជ្ជា ហួត តាត ជាដើម ដែល​ជា​សាស្ត្រាចារ្យ​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់ ជា​ជំនួយ​កម្លាំង​ផង លោក​បាន​រៀបចំ​ការ​សិក្សា និង​ការ​កែប្រែ​វត្ត​ប្រតិបត្តិ​ច្រើន​អន្លើ ។ សម័យ​នោះ មាន​អធិករណ៍​យ៉ាង​ធំ ៗ ខាង​ផ្លូវ​ពុទ្ធសាសនា ដូចជា​មហា​សង្គ្រាម ១ កើត​ឡើង​ក្នុង​ប្រទេស ព្រោះ​តែ​ការ​សម្រិត​សម្រាំង​វត្ត​ប្រតិបត្តិ​នោះ​ឯង ។ លោក​គ្រូ​ព្រះ​ញាណ​បវរ​វិជ្ជា ឯម ហាក់​ដូចជា​ធម្មទេសនា ១ រូប​យ៉ាង​ឆ្នើម, វត្ត​លង្កា ហាក់​ដូចជា​សមរភូមិ ១ យ៉ាង​ធំ ក្នុង​ប្រទេស​កម្ពុជា ។ ដោយ​ហេតុ​អធិករណ៍​នេះ បាន​ជា​ព្រះ​តេជ​ព្រះ​គុណ ព្រះ​ញាណ​បវរ​វិជ្ជា ល្វី ឯម ខំ​កសាង​ធម្ម​អាវុធ គឺ​សៀវភៅ​ធម៌​វិន័យ​ផ្សេង ៗ (ដូច​នឹង​មាន​រាយ​ឈ្មោះ​សៀវភៅ តទៅ​ខាង​មុខ) សរសេរ​បោះពុម្ព​ចែក​ជា​ធម្មទាន ដើម្បី​ជា​គ្រឿង​បំភ្លឺ​សតិ​បញ្ញា នៃ​ពុទ្ធសាសនិកជន ជា​គ្រឿង​រម្ងាប់​អធិករណ៍​នោះ ។ ប៉ុណ្ណោះ​ហើយ ក៏​នៅ​តែ​ពុំ​ទាន់​ស្ងប់, បាន​ជា​វេលា​មួយ លោក​សន្ទនា​ជា​មួយ​នឹង​អ្នក​អម្ចាស់ នរោត្តម សិង្ហរ៉ា ជា​ព្រះ​រាជ​សុណិសា នៃ​ព្រះ​បាទ​សម្ដេច​ព្រះ ស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស ពិគ្រោះ​គ្នា​អំពី​ការ​រម្ងាត់​អធិករណ៍​នោះ, បាន​សម្រេច​ដោយ​យោបល់​ថា​ : គួរ​តែ​ប្រែ​គម្ពីរ​ព្រះ​ត្រៃបិដក ដែល​ជា​ភាសា​បាលី ឲ្យ​ជា​សេចក្ដី​សម្រាយ ដើម្បី​ឲ្យ​ជន​ទាំងលាយ មើល​ស្ដាប់​សេចក្ដី​បាន​គ្រប់​គ្នា កុំ​ឲ្យ​ជជែក​យក​តែ​ត្រូវ​រៀង​ខ្លួន​ទៀត ។ អ្នក​អង្គ​ម្ចាស់ នរោត្តម សិង្ហរ៉ា មាន​ព្រះ​រាជ​ហឫទ័យ​ជ្រះ​ថ្លា បាន​ជាវ​គ្រឿង​ប្រដាប់​សរសេរ មាន​ក្រដាស​ជាដើម មក​ប្រគេន​មិន​ឲ្យ​ខ្វះ​ខាត ។ ព្រះ​តេជ​ព្រះ​គុណ ព្រះ​ញាញ​បវរ​វិជ្ជា ល្វី ឯម ក្រោយ​ដែល​បាន​ពិគ្រោះ​នឹង​ព្រះ​ថេរានិត្ថេរៈ ជា​សហការី​របស់​លោក​ហើយ ក៏​ចាត់​ឲ្យ​សរសេរ​ចម្លង​បាលី​វិន័យ​បិដក​ជា​ដំបូង រហូត​ដល់​ចប់​គម្ពីរ​មហា​វិភង្គ ព្រម​ទាំង​ប្រែ​ផង (២) (ចម្លង​នៅ​វត្ត​លង្កា ក្នុង ព. ស. ២៤៦០) ហើយ​ថ្វាយ​ចំពោះ​ព្រះ​បាទ​សម្ដេច​ព្រះ ស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស កាល​នៅ​ជា​សម្ដេច​ព្រះ​កែវហ្វា​នៅ​ឡើយ ដើម្បី​ទ្រង់​ជួយ​ទូល​ស្នើ​ការ​ប្រែ​និង​ការ​បោះពុម្ព​ព្រះ​ត្រៃបិដក ចំពោះ​ព្រះ​បាទ​សម្ដេច​ព្រះ ស៊ីសុវត្ថិ ព្រះ​ចៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា និង​រាជការ​អាណាព្យាបាល ហើយ​លោក​បាន​ថ្វាយ​យោបល់​ថា​ : កិច្ចការ​នេះ​ធំ​ណាស់ សូម​ព្រះ​ករុណា​ជា​ម្ចាស់​ជីវិត តម្រូវ​ឲ្យ​ប្រគេន​ទៅ​លោក​គ្រូ​ព្រះ ពោធិវ័ង្ស ម៉ា និង​ព្រះ​រាជា​គណៈ​ខ្លះ ខាង​វត្ត​បទុមវតី​ឲ្យ​ចាត់ការ ទើប​នឹង​បាន​សម្រេច ហើយ​នឹង​បាន​សន្តិភាព​ខាង​ពុទ្ធសាសនា​ផង ។ ដំណើរ​ការ​នេះ ក៏​អនុវត្ត​ទៅ​តាម​យោបល់​នោះ​មែន ប៉ុន្តែ​ឥត​ឃើញ​ចេញ​ផល​មក​ជា​យ៉ាង​ដូចម្ដេច​សោះ អស់​វេលា​ដ៏​យូរ​ឆ្នាំ ។ (២)​ សំណៅ​នេះ សព្វ​ថ្ងៃ​នៅ​ឯ​វត្ត​ស្វាយពពែ ។ លុះ​មក​ដល់ ព. ស. ២៤៧២ ព្រះ​តេជ​ព្រះ​គុណ​ព្រះ​ញាណ​បវរ​វិជ្ជា ល្វី ឯម បាន​ឡើង​ឋានៈ​ជា​ចាងហ្វាង​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់, ដល់ ព. ស. ២៤៧៥ បាន​ឡើង​សមណ​ស័ក្តិ​ជា​ព្រះ សីរីសម្មតិវង្ស, កាល​ដែល​ព្រះ​ករុណា ព្រះ​បាទ​សម្ដេច​ព្រះ ស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស ទ្រង់​បាន​រាជាភោសេក​ហើយ, ព្រះ​តេជ​ព្រះ​គុណ​ព្រះ សិរីសម្មតិវង្ស ល្វី ឯម បាន​ថ្វាយ​ព្រះ​ពរ​ទូល​ស្នើ អំពី​ការ​ប្រែ និង​ការ​បោះពុម្ព​ព្រះ​ត្រៃបិដក​នោះ​ទៀត ។ ព្រះ​ករុណា​ព្រះ​បាទ​សម្ដេច​ព្រះ ស៊ីសុវត្ថិ មុនីវង្ស និង​រាជការ​អាណាព្យាបាល​បារាំងសែស ក្រោយ​ដែល​កុង្សីយ៍​សេនាបតី​ជំនុំ​ព្រម​ហើយ ព្រះ​អង្គ​ក៏​ទ្រ់​ប្រោស​ព្រះ​រាជទាន​ព្រះ​រាជានុញ្ញាត​ឲ្យ​បង្កើត​ក្រសួង​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ, ក្រុម​ជំនុំ​ព្រះ​ត្រៃបិដក ព្រម​ទាំង​តែងតាំង​ព្រះ​តេជ​ព្រះ​គុណ​ព្រះ សិរីសម្មតិវង្ស ល្វី ឯម ជា​អធិបតី​ក្រុម​ជំនុំ​ព្រះ​ត្រៃបិដក​ផង ។ ការ​កសាង​ព្រះ​ត្រៃបិដក ក៏​បាន​លូត​លាស់​​មក​ជា​លំដាប់ ។ ការ​សិក្សា​ធម្មវិន័យ ក្នុង​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់ និង​សាលា​បាលី​ក្នុង​វត្ត​លង្កា ក៏​ចម្រើន​ដោយ​ក្រៃលែង ដរាប​តែ​ព្រះ​ថេរានុត្ថេរៈ ខេត្ត​ក្រៅ មាន​ខេត្ត​បាត់ដំបង និង​កំពង់ឆ្នាំង​ជាដើម បាន​បើក​សាលា​រៀន​បាលី និង​ធម្មវិន័យ យក​តម្រាប់​តាម​វត្ត​លង្កា​ជា​ច្រើន​វត្ត ។ ប្រភពអត្ថបទដកស្រង់ ប្រភពសំឡេងmp3 ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ​

សព្វ​ថ្ងៃ​នេះ ភាសា​ខ្មែរ​នៅ​តែ​ជា​ប្រធាន​បទ​មួយ​ដ៏​ក្ដៅ​គគុក​សម្រាប់​ការ​ពិភាក្សា​នៅ​ស្ថាប័ន​មួយ​ចំនួន ក៏​ដូច​ជា​នៅ​លើ​ទំព័រ​កាសែត ។ មាន​មតិ​ច្រើន​​ត្រូវ​បាន​លើក​ឡើង ប៉ុន្តែ​ផ្លូវ​ដែល​ត្រូវ​ដើរ​រួម​គ្នា​មួយ​នោះ​មិន​ទាន់​ត្រូវ​បាន​គេ​រក​ឃើញ​ជាក់​ច្បាស់​នៅ​ឡើយ ។ ដោយ​ផ្អែក​តាម​ស្ថាន​ភាព​បច្ចុប្បន្ន​ ដែល​ផ្ដល់​នូវ​ភាព​មិន​ច្បាស់លាស់​សម្រាប់​អ្នក​ប្រើប្រាស់​ភាសា​ខ្មែរ​ គណៈកម្មាធិការ​ជាតិ​ភាសា​ខ្មែរ សម្រេចឱ្យ​ប្រើប្រាស់​អក្ខរាវិរុទ្ធ​តាម​វចនានុក្រម​ខ្មែរ (សម្ដេច​ព្រះ​សង្ឃរាជ ជួន ណាត) ។ ​​ម៉្យាង​ដោយ​មើល​ឃើញ​ពី​ការ​រីកចម្រើន​ឥត​ឈប់​ឈរ​របស់​សម្ភារៈ​បច្ចេកវិទ្យា និង​ដើម្បី​ចូល​រួម​ចំណែក​ដោះ​ស្រាយ​បញ្ហា​តាម​ធនធាន​ដ៏​ស្ដួច​ស្ដើង​ដែល​ខ្លួន​មាន​​ផង​នោះ ​បាន​ធ្វើឱ្យ​វិទ្យាស្ថាន​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​​ មាន លោក ងួន វ៉ាន់​ចន្ធី ជា​នាយក បាន​រៀបចំ​​ក្រុម​ការ​ងារ​មួយ នៅ​ថ្ងៃ​ទី ០៩ ខែ​តុលា​ ឆ្នាំ ២០០៥ ​ក្នុង​គោល​បំណង៖ ១. អនុវត្ត​តាម​គោល​នយោបាយ​របស់​រាជរដ្ឋាភិបាល​​ ដែល​មាន​សម្ដេច​អគ្គ​មហា​សេនា​បតី​តេជោ ហ៊ុន សែន ជា​នាយក​រដ្ឋ​មន្ត្រី​ នៃ​ព្រះ​រាជាណាចក្រ​កម្ពុជា​​ លើ​វិស័យ​ អក្សរសាស្ត្រ និង​ស្មារតី​នៃ​ការ​ណែនាំ​របស់​ ឯ.ឧ. សុខ អាន ប្រធាន​​ គណៈកម្មាធិការ​​ជាតិ​ភាសាខ្មែរ ដែល​មាន​គោលដៅ​ធ្វើឱ្យ​មាន​ស្ថិរភាព និង​អភិវឌ្ឍន៍​លើ​វិស័យ​អក្សរសាស្ត្រ​ រួម​ចំណែក​ជាមួយ​គោល​នយោបាយ​ចតុកោណ​​​ជំហាន​ទី ២ របស់​​​រាជរដ្ឋាភិបាល​សំដៅ​អភិវឌ្ឍ​ប្រទេស​លើ​គ្រប់​វិស័យ ។ ២. ថែរក្សា និង​លើក​កម្ពស់​ស្នាដៃ​របស់​សម្ដេច​សង្ឃរាជ ជួន ណាត និង​បន្ត​និរន្តរភាព​ របស់​វិទ្យាស្ថាន​ពុទ្ធ​សាសន​បណ្ឌិត្យ​លើ​វិស័យ​អក្សរសាស្ត្រ ដោយ​ធ្វើឱ្យ​កាន់​តែ​ ប្រសើរ​ឡើង​ថែម​ទៀត​នូវ​វចនានុក្រម​នេះ​តាម​ជំហាន​ដូច​ខាង​ក្រោម៖​​ ក. រៀប​ចំ​ការ​កែ​សម្រួល​កំហុស​​អក្ខរា​វិរុទ្ធ ដែល​បណ្ដាល​មក​ពី​ការ​បោះ​ពុម្ព​លើក​ទី​ ៥ ខ. រៀប​ចំ​បញ្ជី​ពាក្យ​ (ក្នុង​វចនានុក្រម​ពាក្យ​មួយ​អាច​សរសេរ​បាន​ពីរ​ ឬ​បី​ បែប ដើម្បី​ ដាក់​ស្នើ​​ទៅ​គណៈកម្មាធិការ​ជាតិ​ភាសា​ខ្មែរ​អនុម័ត និង​សម្រេច​ក្នុង​ការ​​សរសេរ​ ឱ្យបាន​ ឯកភាព​គ្នា) គ. ​ជ្រើស​យក​ពាក្យ​ពី​និយមន័យ​ក្នុង​វចនានុក្រម​ខ្មែរ​ដែល​បាន​បោះពុម្ព​លើក​ទី ៥​ ឱ្យក្លាយ​ជា​មេ​ពាក្យ​ឡើង ឃ. រៀប​ចំ​​បង្កើត​វចនានុក្រម​ខ្មែរ​អេឡិចត្រូនិក និង​កែ​លំអ​រាល់​ឆ្នាំ ង. ក្រោយ​ពី​បាន​បន្ថែម​មេពាក្យ​ថ្មី រួម​ទាំង​និយមន័យ​មក វិទ្យាស្ថាន​មាន​គ្រោង​បោះពុម្ព​ វចនានុក្រម​ខ្មែរ​លើក​ទី ៦ បន្ត​ទៀត ៣. សហការ​ជាមួយ​ដៃ​គូ​សហប្រតិបត្តិការ​មួយ​ចំនួន​ដែល​មាន​ទស្សនវិស័យ​ដូច​គ្នា​ ដូចជា​ វិទ្យាស្ថាន​បើក​ទូលាយ (Open Institute), SEALang និង​បុគ្គល​ស្រាវជ្រាវ​ឯករាជ​ ជាដើម​ ដើម្បីឱ្យ​សម្រេច​គោលដៅ​ដែល​បាន​ពោល​ខាង​លើ ។ ៤.​ បន្ត​ការ​ធ្វើ​វចនានុក្រម​​ខ្មែរ​ទូទៅ​ជា​អេឡិចត្រូនិក ក្រោយ​ពី​បាន​ដក​ពិសោធន៍​ពី​ វចនានុក្រម​ខ្មែរ​ របស់​សម្ដេច​ព្រះ​សង្ឃរាជ​ ជួន ណាត ​រួច​មក (ករណី​មាន​លទ្ធ​ភាព​គ្រប់​ គ្រាន់) ខាង​ក្រោម​នេះ​ជា​សេចក្ដី​ដក​ស្រង់​ចេញ​ពី​និទាន​កថា​ដែល​បាន​ព្រះ​លិខិត​ចុះ​ថ្ងៃ​ទី​ ១០ ខែ ធ្នូ ឆ្នាំ ១៩៦៧ (ព.ស. ២៥១១) ដោយ​អតីត​សម្ដេច​ព្រះ​សង្ឃរាជ​គណៈមហានិកាយ ជួន ណាត ជោតញ្ញាណោ ក្នុង​គ្រា​ដែល​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​បាន​បោះ​ពុម្ព​វចនានុក្រម​ខ្មែរ​លើក​ទី ៥ ។​ ‹ខ្ញុំ​ថ្លែង​សេចក្ដី​អំពី​ប្រវត្តិ​នៃ​វចនានុក្រម​នេះ​ជា​សង្ខេប មិន​សព្វ​គ្រប់​តាម​ដំណើរ​ការណ៍​ដែល​កន្លង​ទៅ​ហើយ​នោះ​ទេ, ខ្ញុំ​ថ្លែង​ដោយ​អន្លើ​ៗ​ខ្លះ​គ្រាន់​តែឱ្យ​អស់​លោក​បាន​ជ្រាប​ សោះ​តែ​ខាន​ប៉ុណ្ណោះ​ហើយ​អស់​លោក​នឹង​បាន​ជួយ​​ឧបត្ថម្ភ​វចនានុក្រម​នេះឱ្យ​មាន​ការ​លូត​លាស់​ចម្រើន​តទៅ​តាម​សម័យ​និយម នា​អនាគត​កាល ។ វចនានុក្រម​ខ្មែរ​ទាំង ២ ភាគ​នេះ​ជា​សម្បត្តិ​របស់​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​ក្រុង​ភ្នំពេញ គឺ​ជា​របស់​រាជ​រដ្ឋាភិបាល​តាំង​ពី​ចាប់​ផ្ដើម​បោះ​ពុម្ព​គ្រា​ទី ១ មក ពុំ​មែន​ជា​សម្បត្តិ​របស់​ឯក​ជន​ទេ ។ ព្រះ​រាជ​ប្រកាស​លេខ ៦៧ ចុះ​ថ្ងៃ​ទី ៤ ធ្នូ ១៩១៥ ឱ្យឈ្មោះ​ថា វចនានុក្រម​ខ្មែរ​របស់​រាជការ ប៉ុន្តែ​កាល​​ដែល​បោះពុម្ព​គ្រា​ទី ១ ជា​ដំបូង​បង្អស់​នោះ អស់​លោក​កុង្សីយ៍​សេនាបតី​ក្នុង​សម័យ​នោះ សុំ​ថាឱ្យ​ដាក់​ឈ្មោះ​ត្រឹម​តែ​ថា វចនានុក្រម​ខ្មែរ​ភាគ​ទី ១ ភាគ​ទី ២ (DICTIONNAIRE CAMBODGIEN Tome I Tome II ) កុំ​ដាក់​ពាក្យ​ថា របស់​រាជ​ការ ព្រោះ​បើ​ដាក់​ឈ្មោះ​ថា របស់​រាជ​ការ ក៏​ទៅ​ជា​បង្ខំឱ្យគេ​ប្រើ​តាម​ទាំង​អស់​គ្នា​ដោយ​ដាច់​​ខាត, ដោយ​ហេតុ​នេះ ត្រូវ​ទុក​ឱកាសឱ្យ​គេ​ទៅ​សិន​ចុះ បើ​អ្នក​ណា​គេ​មិន​ត្រូវ​ការ​ប្រើ​តាម​ក៏​ឥត​បើ​មាន​កំហុស​អ្វី​ឡើយ, យូរ​ៗ​ទៅ​គង់​តែ​នឹង​ប្រើ​តាម​ទាំង​អស់​គ្នា​ឯង​ៗ​ទៅ​ទេ ។ » ដល់​មក​កាល​ជា​ខាង​ចុង គ. ស. ១៩៦៧ លោក​នាយក​នៃ​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​ក្រុង​ភ្នំ​ពេញ បាន​ចាត់​ការ​បោះ​ពុម្ព​វចនានុក្រម​ខ្មែរ​នេះ​ជា​គ្រា​ទី ៥ ថែម​ឡើង​ទៀត ក៏​បាន​តាំង​គណៈ​កម្ម​ការ ៤ រូប​គឺ​៖ ១- ព្រះ​សាសនមុនី កិម -តូរ ចន្ទមង្គលោ ២- ព្រះ​បិដក​ធម្ម អ៊ុម ស៊ុម សង្ឃត្ថេរោ ទាំង​ ២ រូប​នេះ​ជា​សមាជិក​នៃ​គណៈ​កម្មការ​ប្រែ​ព្រះ​ត្រៃ​បិដក​ក្នុង​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ក្រុង​ភ្នំពេញ ៣-លោក ញូង សឿង នាយ​លេខាធិការដ្ឋាន​នៃ​សមាគម​អ្នក​និពន្ធ​ខ្មែរ​ក្រុង​ភ្នំពេញ (អតីត​អគ្គលេខាធិការ​រង​នៃ​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ) ៤- លោក ថោង សំអ៊ី អ្នក​និពន្ធ​តែង​សេចក្ដី​នៅ​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ​ គណៈ​កម្មការ​ទាំង ៤ រូប​នេះ​ជា​អ្នក​ស្ទាត់​ជំនាញ​ខាង​អក្សរសាស្ត្រ​ខ្មែរ, ឱ្យជា​អ្នក​ពិនិត្យ​ផ្ទៀង​ផ្ទាត់​វចនានុក្រម​ខ្មែរ​ដែល​បាន​បោះ​ពុម្ព​គ្រា​ទី ៤ នោះ​ជា​ថ្មី​ម្ដង​ទៀត​ ឱ្យបាន​ហ្មត់​ចត់​គ្រាន់​បើ​បន្តិច​ឡើង​ជាង​មុន ដ្បិត​វចនានុក្រម​ក្នុង​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​អស់​ទៅ​ហើយ ឥត​មាន​សល់​សម្រាប់​អស់​លោក​អ្នក​ត្រូវ​ការ​ទេ, សុំឱ្យ​គណៈ​កម្មការ​ទាំង ៤ រូប​នេះ​ឆ្លៀត​ពេល​ធ្វើ​ការឱ្យ​បាន​សម្រេច​ឆាប់​បន្តិច ឱ្យបាន​ទាន់​ពេល​នៃ​អស់​លោក​អ្នក​ត្រូវ​ការ ។ លោក លាង​ ហ័ប​អាន ជា​នាយក​នៃ​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ បាន​មក​សូម​ឱ្យ​ខ្ញុំ​ជួយ​ឧបត្ថម្ភ​ក្នុង​ការ​បោះ​ពុម្ព​គ្រា​ទី ៥ នេះ​បាន​តម្រូវ​តាម​ការ​ងាយ​ស្រួល ឱ្យគណៈ​កម្មការ​ទាំង ៤ រូប​រៀបចំ​ការិយាល័យ​មួយ​ក្នុង​វត្ត​ឧណ្ណាលោម ដើម្បីឱ្យ​បាន​នៅ​ជិត​ខ្ញុំ​ជា​អ្នក​ជួយ​ឧបត្ថម្ភ ។ ខ្ញុំ​ក៏​បាន​ទទួល​ភារៈ​ជួយ ដោយ​តាំង​ចិត្ត​ថា ស៊ូ​ទ្រាំ​នឿយ​ចំពោះ​វចនានុក្រម​នេះ​ជា​ថ្មី​ម្ដង​ទៀត​ចុះ ទោះ​បី​ខ្ញុំ​មាន​វ័យ​ចាស់​ចូល​ក្នុង​ជន្មាយុ​គម្រប់ ៨៤ ឆ្នាំ​ហើយ ព្រម​ទាំង​មាន​កិច្ច​ការ​ផ្ទាល់​ខ្លួន​ច្រើន​ស្អេក​ស្កះ​ស្ទើរតែ​រើ​ខ្លួន​ពុំ​រួច​ផង​ក៏​ដោយ, ព្រោះ​វចនានុក្រម​ខ្មែរ​នេះ​ជា​ការ​ស្នា​ដៃ​ថ្វី​គំនិត​ចាស់​របស់​ខ្ញុំ ខ្ញុំ​មិន​សូវ​ភ្លេច​យូរ​ៗ​ប៉ុន្មាន​​ចំពោះ​វចនានុក្រម​នេះ​ទេ កាល​បើ​សរសេរ​ការ​អ្វីៗ ខ្ញុំ​តែង​តែ​នឹកដល់​វចនានុក្រម​ខ្មែរ​ទាំង​២ ភាគ​នេះ​ជា​ដរាប, ដោយ​ហេតុ​នេះ​ឯង បាន​ជា​ខ្ញុំ​មិន​ប្រកែក ។ ក្នុង​គ្រា​នេះ ខ្ញុំ​លៃ​ពេល​ម៉ោង​ឆ្លៀត​ជួយ​ពិនិត្យ​ផ្ទៀង​ផ្ទាត់​កែសម្រួលឱ្យ​បាន​គ្រាន់​បើ​ជាង​ពី​មុន​ខ្លះ​ដោយ​អន្លើ​ៗ ខ្ញុំ​ខំ​ប្រឹង​ឆ្លៀត​ជ្រើស​រើស​យក​មេ​ពាក្យ​ដែល​ខ្វះ ព្រម​ទាំង​អត្ថ​ន័យ​ផង សរសេរ​ខ្លួន​ឯង​ចុះ​បន្ថែមឱ្យ​មាន​មេ​ពាក្យ​ក្រែល​ជាង​ពី​មុខ បាន​ដក​ស្រង់​យក​កាព្យ​ជា​ព្រះ​រាជ​និពន្ធ​នៃ​ព្រះ​ករុណា​ ព្រះ​បាទ​សម្ដេច​ព្រះ​ហរិរក្សរាមា ឥស្សរាធិបតី (ព្រះ​បរមកោដ្ឋ)ខ្លះ កាព្យ​សាស្ត្រា​ច្បាប់​រាជ​នេតិ​ជា​ព្រះ​និពន្ធ​នៃ ព្រះ​រាជ​សម្ភារ​ខ្លះ ល្បិច​ចៅ​ក្រម ដែល​កើត​មាន​ក្នុង​រជ្ជ​កាល​នៃ ព្រះ​បាទ​សម្ដេច​ព្រះ​ជ័យ​ចេស្ដា​ខ្លះ ចំពោះ​ត្រង់​អត្ថន័យ​នៃ​ពាក្យ មន្ទលេន សេន​បទ មណ្ឌុកដ​ សីហ​លោ, សុភា​សិត​និង​ភាសិត​បុរាណ​ខ្លះ, និង​កាព្យ​របស់​ខ្ញុំ​ខ្លះ តម្រូវឱ្យ​សម​តាម​អត្ថន័យ​របស់​មេ​ពាក្យ​នោះ​ៗ​ដោយ​អន្លើ​ៗ, ក៏​ឃើញ​ថា វចនានុក្រម​ខ្មែរ​ទាំង ២ ភាគ​ដែល​បោះ​ពុម្ព​គ្រា​ទី ៥ នេះ​ទូលំទូលាយ​គ្រាន់​បើ​បន្តិច​ជាង​មុខ, ប៉ុន្តែ​បើ​ធៀប​ប្រៀប​ទៅ​នឹង​ផ្លូវ ក៏​មាន​ឋានៈ​ត្រឹម​តែ​ប្រហែល​នឹង​ថ្នល់​លំ​ដែល​បាន​ចាក់​រាយ​ក្រួស​បាយ​ក្រៀម​ស្ដើង​ៗ​ប៉ុណ្ណោះ ពុំ​ទាន់​មាន​ឋានៈ​ស្មើ​នឹង​ថ្នល់​ដែល​ចាក់​ជ័រ​យ៉ាង​ក្រាស់​រលើប​រលង់​នៅ​ឡើយ​ទេ; ​ក្នុង​អនាគត​កាល​មិន​យូរ​ឆ្នាំ​ប៉ុន្មាន ទើប​អាច​នឹង​ឡើង​ឋានៈ​ស្មើ​នឹង​ថ្នល់​ចាក់​ជ័រ​រលង់​រលើប​ពុំ​ខាន​ឡើយ, គួរឱ្យ​ខ្ញុំ​នឹក​ស្ដាយ​ណាស់​ ដោយ​មិន​បាន​ឃើញ​ឋានៈ​ខ្ពង់​ខ្ពស់​របស់​វចនានុក្រម​ខ្មែរ​នេះ! ការ​ពិនិត្យ​ក្រោយ​នេះ​, ខ្ញុំ​បាន​ថ្លែង​ការណ៍​យ៉ាង​ពិស្ដារ ឱ្យគណៈ​កម្មការ​ទាំង ៤ រូប​បាន​ដឹង​អំពី​​យោបល់​នៃ​គណៈ​កម្មការ​មុន​ដំបូង​ដែល​ខ្ញុំ​បាន​ពោល​ហើយ​ខាង​លើ, គណៈ​កម្មការ​ទាំង ៤ រូប​ក៏​មាន​​​​យោបល់​ព្រម​គ្នា​ជា​ឯកច្ឆន្ទ​ថា ត្រូវ​យើង​យក​យោបល់​របស់​គណៈ​កម្មការ​ដំបូង​នោះ​មក​អនុវត្ត កុំ​ទុក​វចនានុក្រម​នេះឱ្យ​នៅ​រសេមរសាម​ច្រើន​ពេក នាំឱ្យ​ពិបាក​ប្រើ ពិបាក​ដោះ​ស្រាយ​ណាស់ ប៉ុន្តែ​ត្រង់​សញ្ញា​ដែល​ហៅ​ថា អឌ្ឍចន្ទ នោះ​ត្រូវ​លើក​ទុក​ទៅ​ចុះ ព្រោះ​វិនាស​បាត់​រូប​បាត់​ឈ្មោះ​ទៅ​ហើយ បើ​ទុក​ជា​យើង​បង្កើត​ក្នុង​សម័យ​នេះឱ្យ​មាន​រូប​សណ្ឋាន​ផ្សេង​ជា​ជំនួស សម្រាប់​ប្រើ​ដាក់​លើ​ពាក្យ​កំញ្រ ទាំង​ប៉ុន្មាន​នោះ​ក៏​ពុំ​កើត​ដែរ ។ ឯ​យោបល់​ក្រៅ​ពី​នោះ យើង​ត្រូវ​អនុវត្ត​តាម​ខ្លះ ដើម្បី​បើក​ផ្លូវឱ្យ​មាន​ឱកាស​ច្រហ​ទូលំ​ទូលាយ ឱ្យអស់​លោក​អ្នក​អក្សរសាស្ត្រ​ខ្មែរ​នា​អនាគត​ងាយ​ដើរ​ ដ្បិត​ក្នុង​សម័យ​សង្គម​រាស្ត្រ​និយម ដែល​មាន សម្តេច​ព្រះ​នរោត្តម សីហនុ ឧប​យុវរាជ ព្រះ​ប្រមុខរដ្ឋ ជា​ព្រះ​បិតា​អក្សរសាស្ត្រ​ជាតិ ព្រះ​អង្គ​សព្វ​ព្រះ​រាជ​ហ្ឫទ័យឱ្យ​អក្សរសាស្ត្រ​ខ្មែរ​យើង​លូត​លាស់​ចម្រើន​នេះ ផ្ទុយ​គ្នា​ស្រឡះ​ពី​សម័យ​មុន ឆ្ងាយ​ពី​គ្នា​ដាច់​ស្រយាល​ទៅ​ហើយ, យើង​គួរ​សម្រេច​តាម​យោបល់​របស់​គណៈ​កម្មការ​ដំបូង​បង្អស់​នោះ​បាន​ខ្លះ​ហើយ ព្រោះ​មិន​ដូច​សម័យ គ. ស. ១៩​១៥ នោះ​ទេ ។ ខ្ញុំ​និង​គណៈ​កម្មការ​ទាំង​ ៤ រូប​ក៏​បាន​ព្រមព្រៀង​គ្នា​ជា​ឯកច្ឆន្ទ តាម​យោបល់​របស់​គណៈ​កម្មការ​ដំបូង​បង្អស់​នោះ, មិន​ទាំង​អស់​ទេ គ្រាន់​តែ​អនុវត្ត​តាម​ខ្លះ​ទុកឱ្យ​គង់​តាម​ទម្លាប់​ខ្លះ​ដើម្បី​គោរព​អធ្យាស្រ័យ​នៃ​អស់​លោក​អ្នក​ធ្លាប់​សរសេរ​រត់​គំនិត​រត់​ដៃ​ទៅ​ហើយ ។ › អធិបតី ​និង​ក្រុម​ជំនុំ ដែល​តាំង​ដោយ​ព្រះ​រាជ​ប្រកាស​លេខ ៦៧ ចុះ​ថ្ងៃ​ទី ៤ ខែ​សេបតមប្រិ៍ ឆ្នាំ ១៩១៥ និង​ព្រះ​រាជ​ប្រកាស​តាម​លំដាប់​មុន​ក្រោយឱ្យ​បង្កើត​វចនានុក្រម​ខ្មែរ ។ អធិបតី សម្ដេច​ចក្រី​កុញ្ជរាធិបតី ពេជ្រ ប៉ុណ្ណ សេនាធិបតី​ក្រសួង​សិក្សាធិការ​និង​យុទ្ធនាធិការ (កាល​នៅ​ក្នុង​ឋានៈ​ជា អ្នក​ឧកញ៉ា​ចក្រី​កុញ្ជរាធិបតី… ) ។ ក្រុម​ជំនុំ ១- សម្ដេច​ព្រះ​រាជ​អយ្យកោ វរចក្ររណឫទ្ធិ សុធារស (កាល​នៅ​ក្នុង​ឋានៈ​ជា​ព្រះ​អង្គ​ម្ចាស់) ២- សម្ដេច​ក្រុម​ព្រះ​ ភាណុវង្ស (កាល​នៅ​ក្នុង​ឋានៈ​ជា​ព្រះ​អង្គ​ម្ចាស់) ៣- ព្រះ​វន​រ័ត ចន្ទ (វត្ត​ឧណ្ណា​លោម​ ក្រុង​ភ្នំ​ពេញ) ៤- ព្រះ​មហាវិមល​ធម្ម ថោង ចាង​ហ្វាង​ទី ១ នៃ​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់ ក្រុង​ភ្នំ​ពេញ ៥- ព្រះ​មហារាជ​ធម្ម សួស ចៅ​អធិការ​វត្ត​ប្រយូរ​វង្ស ក្រុង​ភ្នំ​ពេញ ៦- អ្នក​ឧកញ៉ា​ធម្មានិករ គង់ (សេនាបតី​ទី​វាំង​វរ​វៀង​ជ័យ​ចាស់ រ៉ឺត្រែត ) ៧- អ្នក​ឧកញ៉ា​ពិភិតឦសូរ ម៉ី (សេនាបតី​ទី​ចក្រី​ចាស់ រ៉ឺត្រែត); ៨- អ្នក​ឧកញ៉ា​វិបុល​រាជ មាស (ឧបសេនាធបតីក្រសួង​ក្សេត្រា​ធិការ… ) ៩- អ្នក​ឧកញ៉ា​ស្រី​ធម្មា​ធិរាជ អ៊ុក (ឧបសេនាបតី​ក្រសួង​ព្រះ​បរម​រាជ​វាំង… ) ១០- ព្រះ​ពុទ្ធ​ឃោសាចារ្យ ជួន ណាត (កាល​នៅ​ក្នុង​ឋានៈ​ជា​ព្រះ​គ្រូ​សង្ឃ​សត្ថា ជា​អាចារ្យ​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់ ជា​អ្នក​កាន់​ការ​ជាប់​រៀង​រាប​ដរាប​​មក​ដល់​សម័យ​បោះ​ពុម្ព​សម្រេច​កើត​បាន​ជា​វចនានុក្រម​ខ្មែរ​នេះ) ១១- ឧកញ៉ា​សុត្តន្តប្រីជា អ៊ិន (អ្នក​បាត់​ដំបង , តាំង​ពី​កាល​នៅ​ក្នុង​ឋានៈ​ជា​អាចារ្យ អ៊ិន រហូត​ដល់​បាន​ឋានន្តរ​ជា​ទី​ឧកញ៉ា​នេះ) ១២- អ្នក​អាចារ្យ អ៊ិត ហាក់ អាចារ្យ​សាលា​បាលី​​ជាន់​ខ្ពស់ (តាំង​ពី​កាល​នៅ​ជា​បព្វជិត មាន​ឋាន​ន្តរ​ជា​ព្រះ​សីល​សំវរ​រាជា​គណៈ វត្ត​ឧណ្ណាលោម)​ ១៣- ឧញ៉ា​សុភាធិរាជ ស៊ូ (ចៅ​ក្រម​សាលា​ឧទ្ធរណ៍ ក្រុង​ភ្នំ​ពេញ) ១៤- ព្រះ​ញាណវីរិយៈ​ ឡុង (ចៅ​អធិការ​វត្ត​នួន​មណីរាម ក្រុង​ភ្នំពេញ) អាចារ្យ​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់ ១៥- ព្រះ​ឧត្តមមុនី អ៊ុម ស៊ូ (វត្ត​ឧណ្ណាលោម) អធិបតី​រង​នៃ​ក្រុម​ជំនុំ​ប្រែ​ព្រះ​ត្រៃ​បិដក (កាល​នៅ​ក្នុង​ឋានៈ​ជា​ព្រះ​គ្រូ​វិមល​ប្បញ្ញា) ១៦- ព្រះ​សាក្យវង្ស ហួត តាត អាចារ្យ​បង្រៀន​សំស្ក្រឹត​នៅ​សាលា​បាលី​ជាន់​ខ្ពស់, អធិបតី​រង​នៃ​ក្រុម​ជំនុំ​ប្រែ​ព្រះ​ត្រៃ​បិដក (កាល​នៅ​ក្នុង​ឋានៈ​ជា​ព្រះ​គ្រូ​សង្ឃវិជ្ជា) ១៧- ក្រម​ការ ជុំ ម៉ៅ (កាល​កំពុង​ទទួល​ភារៈ​ធ្វើ​ការ​នៅ​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ) ១៨- ឧញ៉ា​ទេពពិទូ ឈឹម ក្រសេម​គន្ថបណ្ឌិតនៅ​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ។ បណ្ដា​ក្រុម​ជំនំ​ទាំងនេះ អស់​លោក​ខ្លះ​បាន​ជួយ​ធ្វើ​ការ​ដោយ​ពេញ​កម្លាំង, ខ្លះ​ជួយ​ធ្វើ​មួយ​ដង​មួយ​កាល, ខ្លះ​គ្រាន់​តែ​មាន​នាម​តាំង​ក្នុង​ព្រះ​រាជ​ប្រកាស​ប៉ុណ្ណោះ ។ លោក ហ៊្សក សេដែស ចាងហ្វាង​សាលា​បារាំងសែស​នៅ​ចុង​បូព៌ា​ប្រទេស (កាល​នៅ​ជា​ សមាជិក កម្មការ នៃ​សាលា​បារាំងសែស​នោះ​នៅ​ឡើយ, ក្នុង​ឱកាស​ដែល​លោក​នៅ​ធ្វើ​ការ​ក្នុង​កម្ពុជរដ្ឋ) ជា​អ្នក​ផ្ដួចផ្ដើមឱ្យ​កើត​ការ​នេះ​ឡើង ព្រម​ទាំង​ឆ្លៀត​ជួយ​ធ្វើ​ការ​នេះ​ជា​មួយ​នឹង​អស់​លោក​ក្រុម​ជំនុំ​ផង​ដែរ ។ លុះ​ដល់​មក​អវសាន​កាល ព្រះពុទ្ធឃោសាចារ្យ ជួន ណាត បាន​រើ​កែ​ធ្វើ​ជា​ថ្មី​ឡើង​ម្ដង​ទៀត ដោយ​សេចក្ដី​ខំប្រឹង​ពេញ​កម្លាំង​តែ​មួយ​រូប​គត់​ឥត​មាន​លោក​ណា​ជាគម្រប់​ពីរ​ឡើយ ដរាប​ទាល់​តែ​ហើយ​ការ​ស្រេច​កើត​បាន​ជា​វចនានុក្រម​ខ្មែរ​នោះ​ឡើង, ជា​ការ​កើត​ដំបូង​បំផុត​ក្នុង​កម្ពុជរដ្ឋ។ រៀបរៀងដោយៈ ព្រះតេជព្រះគុណ កោសលមុនី យិន-រតនសុធាវី (វប្បធម៌រលត់ ជាតិរលាយ វប្បធម៌ពណ្ណរាយ ជាតិថ្កើងថ្កាន អក្សរសាស្រ្តខ្មែរជាគោលរបស់ជាតិ វិន័យនៃលោកនាថ ជាគោលព្រះពុទ្ធសាសនា កាលបើអក្សរសាស្រ្តខ្មែរបាត់បង់ ជាតិក៏អាប់ឱនសាបសូន្យទៅជាលំដាប់លំដោយ) ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ​

មហា​វារ​សំយុត្ត​ខ្សែ ១៦ និង បដិសម្ភិទា​ខ្សែ ៩ ព្រះ​ញាណ​បវរ​វិជ្ជា អែម ចាងហ្វាង​សាលា​បាលី​ជាន់ខ្ពស់ អធិប្បាយ ទស្សនាវដ្តីកម្ពុជសុរិយា ឆ្នាំ១៩២៧ មហា​វារ​សំយុត្ត​ខ្សែ ១៦ សម្ដែង​ថា​មាន​ភិក្ខុ ១ អង្គមាន​នាម​និង​គោត្រ​មិន​ប្រាកដ ទូល​សួរ​ព្រះ​ដ៏​មាន​ព្រះ​ភាគ កាល​ដែល​ព្រះ​អង្គ​គង់​នៅ​វិហារ​ព្រះ​ជេតពន នគរ​សាវត្ថី ដោយ​បាលី​ថា ៖ អវិជ្ជា​អវ‍ិជ្ជា​ភន្តេវុច្ចត‍ិ កតមានុខោភន្ដេអវ‍ិជ្ជា កិតាវតាចអវ‍ិជ្ជាគតោហោត‍ិ ។ ប្រែ​ថា បពិត្រ​ព្រះ​ដ៏​មាន​បុណ្យ​ដ៏​ចម្រើន កិរិយា​ល្ងង់​ខ្លៅ​មិន​ដឹង​ព្រះ​អង្គ​ពោល​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា​អវិជ្ជា បពិត្រ​ព្រះ​ដ៏​មាន​បុណ្យ​ដ៏​ចម្រើន​អវិជ្ជា​នោះ​តើ​ដូចម្ដេច ? បុគ្គល​ដែល​លុះ​ក្នុង​ចំណោម​នៃ​អវិជ្ជា មាន​ដោយ​ហេតុ​ប៉ុន្មាន​យ៉ាង ? ។ ព្រះ​ដ៏​មាន​ព្រះ​ភាគ​ព្រះ​អង្គ​សម្ដែង​វិសជ្ជនា​ថាៈ យំខោភិក្ខុទុក្ខេអញាណំ ទុក្ខសមុទយេអញាណំ ទុក្ខនិរោធេអញាណំ ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទាយអញាណំ អយំវុច្ចត‍ិកិក្ខុអវ‍ិជ្ជា ឯតាវតាចអវ‍ិជ្ជាគតោហោត‍ិ ។ ប្រែ​ថាៈ ម្នាល​ភិក្ខុ សេចក្ដី​ល្ងង់​ពុំ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត សេចក្ដី​ល្ងង់​ពុំ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​សភាវៈ​​គឺ​តណ្ហា ជា​ទី​ប្រជុំ​បណ្ដាល​ឲ្យ​កើត​ឡើង​នូវ​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត សេចក្ដី​ល្ងង់​ពុំ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​ឧបាយ​ជា​ទី​រំលត់​នូវ​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត ម្នាល​ភិក្ខុ​សេចក្ដី​ល្ងង់​ពុំ​ដឹង​ច្បាស់ ៤ យ៉ាង​នេះ ព្រះ​តថាគត​ពោល​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា​អវិជ្ជា បុគ្គល​ដែល​លុះ​អំណាច​នៃ​អវិជ្ជា​ដោយ​ហេតុ​មាន​ប្រមាណ​ប៉ុណ្ណេះ​​ឯង ។ ភិក្ខុ​នោះ ទូល​សួរ​នូវ​វិជ្ជា​តទៅ​ទៀត ដោយ​បាលី​ថា ៖​ វ‍ិជ្ជាវ‍ិជ្ជាត‍ិភន្តេវុច្ចត‍ិ កតមានុខោភន្តេវ‍ិជ្ជា កិតាវតាចវីជាគតោហោត‍ិ ។ ប្រែ​ថាៈ បពិត្រ​ព្រះ​ដ៏​មាន​បុណ្យ​ដ៏​ចម្រើន កិរិយា​ដែល​ចេះ​ដឹង​ច្បាស់ ព្រះ​អង្គ​ពោល​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា​វិជ្ជា បពិត្រ​ព្រះ​ដ៏​មាន​បុណ្យ​ដ៏​ចម្រើន វិជ្ជា​នោះ​តើ​ដូចម្ដេច ? បុគ្គល​ដែល​លុះ​ក្នុង​អំណាច​នៃ​វិជ្ជា កើត​បាន​​ដោយ​ហេតុ​ប៉ុន្មាន ? ព្រះ​ដ៏​មាន​ព្រះ​ភាគ​ទ្រង់សម្ដែង​វិសជ្ជនា​ថា ៖ យំខោភិក្ខុ ទុក្ខេញាណំ ទុក្ខសមុទយេញណំ ទុក្ខនិរោធញាណំ ទុក្ខនិរោគាមិនិបដិបទាយញាណំ អយំវុច្ចត‍ិភិក្ខុវ‍ិជ្ជា​ ឯតាវតាចវ‍ិជ្ជាគតោហោត‍ិ​។ ប្រែ​ថាៈ ម្នាល​ភិក្ខុ សេចក្ដី​ចេះ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត​សេចក្ដី​ចេះ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​សភាវៈ គឺ​តណ្ហា​ជា​ទី​ប្រជុំ​បណ្ដាល​ឲ្យ​កើត​ឡើង​នូវ​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត សេចក្ដី​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​ឧបាយ​ជា​ទី​រំលត់​នូវ​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត សេចក្ដី​ដឹង​ច្បាស់​នូវ​ផ្លូវ​ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​កាន់​ទី​រំលត់​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត ម្នាក​ភិក្ខុ សេចក្ដី​ចេះ​ដឹង​ច្បាស់​ទាំង ៤ យ៉ាង​នេះ ព្រះ​តថាគត​ពោល​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា​វិជ្ជា បុគ្គល​ដែល​ដល់​នូវ​វិជ្ជា កើត​មាន​ដោយ​ហេតុ​មាន​ប្រមាណ​ប៉ុណ្ណេះ​ឯង ។ ម្យ៉ាង​វិញ​ទៀត ក្នុង​គម្ពីរ បដិសម្ភិទា ខ្សែ ៩ ព្រះ​សម្មា​សម្ពុទ្ធ ព្រះ​អង្គ​សម្ដែង​នូវ​ទោស​នៃ​អវិជ្ជា​មាន ៥ ដោយ​បាលី​ថា ៖ បញ្ចហាការេហិ អវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ ប្រែ​ថាៈ ទោស​របស់​អវិជ្ជា កើត​មាន​ដល់​​សត្វ ដោយ​អាការ​ទាំងឡាយ ៥ យ៉ាង ។ កតមេហិបញ្ចហាការេហិ អវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ អនិច្ចត្ថេនអវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ ទុក្ខ​ត្ថេនអវ‍ិជ្ជាយ-​អាទីនវោហោត‍ិ អនត្តត្ថេនអវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ សន្តាបត្ថេនអវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ វ‍ិបរិណាមណត្ថេន-អវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ ឥមេហិបញ្ចហិអាការេហិ អវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ ។ ប្រែ​ថាៈ ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ ដោយ​អាការ​ទាំងឡាយ ៥ យ៉ាង​ដូចម្ដេច​ខ្លះ ? វិសជ្ជនា​ថា ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ ដោយ​អត្ថ​ថា​ញ៉ាំង​សត្វ​មិន​ឲ្យ​តាំង​នៅ​ជានិច្ច​មួយ ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ ដោយ​អត្ថ​ថា ញ៉ាំង​សត្វ​ឲ្យ​ដល់​នូវ​សេចក្ដី​ទុក្ខ ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ក្នុង​កាយ និង​ចិត្ត​មួយ ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ​ដោយ​អត្ថ​ថា ញ៉ាំង​សត្វ​ឲ្យ​មាន​តែ​ស្រាយ ៗ មិន​ឲ្យ​មាន​ខ្លឹមសារ​មួយ ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ ដោយ​អត្ថ​ថា ញ៉ាំង​សត្វ​ឲ្យ​ក្ដៅ​ក្រហាយ​សព្វ​ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ក្នុង​កាយ និង​ចិត្ត​ជានិច្ច​មួយ, ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ​ដោយ​អត្ថ​ថា ញ៉ាំង​សត្វ​ឲ្យ​ទ្រុឌទ្រោម​ចាស់​ជរា​គ្រាំគ្រា​ប្រែប្រួល​ទៅ​ជា​ប្រក្រតី​មួយ, ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ​ដោយ​អាការ​ទាំងឡាយ ៥ យ៉ាង​នេះ​ឯង ។ អវិជ្ជា​ដែល​នឹង​រលត់​សូន្យ​ទៅ​ដោយ​អាការ ៨ យ៉ាង​ដោយ​បាលី​ថា ៖ កតមេហិ អដ្ឋហិអាការេហិ អវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ និទាននិរោធេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ សមុទយនិវោធេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ ជាត‍ិនិរោធេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ ហេតុនិរោធេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ បច្ចយនិរោធេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ ញាណុប្បាទេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ និរោធុបដ្ឋានេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ ឥមេហិ អដ្ឋហិអាការេហិអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ ។ ប្រែ​ថា អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ​ដោយ​អាការ​ទាំងឡាយ ៨ យ៉ាង​ដូចម្ដេច ? វិសជ្ជនា អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​រលត់​នូវ​នាម និង​រូប​ដែល​ជា​ទីតាំង​កើត​ឡើង​នៃ​កង​ទុក្ខ ១ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​រលត់​នូវ​សភាវៈ​គឺ​តណ្ហា ដែល​ជា​ទី​ប្រជុំកើត​ឡើង​នៃ​កង​ទុក្ខ ១ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​រលត់​នូវ​ជាតិ ១ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​រលត់​នូវ​បច្ច័យ គឺ​អាហារ និង​ផស្ស និង​នាម​រូប ១ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​កើត​ឡើង​នៃ​ញាណ​គឺ​ប្រាជ្ញ​ដឹង​ច្បាស់ ១ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​បង្កើត​ឡើង​ប្រាកដ​នៃ​និរោធ ១ ថែម​អវិជ្ជា ១ ទៀត ដែល​ជា​មេ​ដើម​រលត់​សូន្យ​ទៅ​ដោយ​ធម៌​ទាំង ៧ ខាង​ដើម​នេះ​ត្រូវ​ជា ៨ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​អាការ​ទាំងឡាយ ៨ នេះ ។សម្ដែង​អំពី​អវិជ្ជា និង វិជ្ជា​ចប់​សេចក្ដី​ជា​សង្ខេប​ប៉ុណ្ណេះ ៕ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ