បុគ្គលដែលជាអ្នកប្រាជ្ញ គប្បីជាអ្នកមាននូវសច្ច (សច្ចបានដល់ វចីសច្ច)។ ត្រូវនិយាយអ្វី ត្រូវនិយាយការពិត រក្សាការពិតដែលយេីងនិយាយ។ (ព្រះអង្គសំដែងថា បុគ្គលត្រូវរក្សានូវសច្ច) ការរក្សានូវសច្ចទេីបអាចត្រាស់ដឹងនូវសច្ចបាន ហេីយការត្រាស់ដឹងនូវសច្ចហេីយមិនមែនគ្រប់គ្រាន់ទៀត ជួនកាលបានតែការត្រាស់ដឹងនូវសច្ចក៏ប៉ុន្តែ មិនអាចញាុំងនូវសច្ចឲ្យកេីតឡេីងបានទេ។ ចឹងបានជាព្រះអរិយបុគ្គលខ្លះ បានពាល់ត្រូវនូវព្រះនិព្វានមែន ក៏ប៉ុន្តែលេាកអត់ដឹងទេ ទៅសួរលេាកយ៉ាងមិចៗលេាកអត់ដឹងទេ ។ ក៏ប៉ុន្តែលេាកបានពាល់នូវសម្ជស្សនៃព្រះនិពា្វន ហេីយទៅសួរលេាកៗអត់ដឹងទេ ពីព្រេាះលេាកគ្រាន់តែបានត្រាស់ដឹងនូវសច្ច មិនបានឃេីញនូវការកេីតឡេីងនៃសច្ច ។ ចឹងបានជាយេីងត្រូវសិក្សានេះឲ្យបានល្អិតល្អន់ណាស់ហ្នឹង មិនមែនអ្នកដែលត្រាស់ដឹងៗហ្នឹងសុទ្ធតែអាចពន្យល់យេីងទាំងអស់គ្នាបានទេ អត់មែនទេ។ ដូចជាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ព្រះបច្ចេកពុទ្ធចឹង ព្រះបច្ចេកពុទ្ធអាចពន្យល់ដូចជាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធបានដែរ គឺអត់បានទេ គ្រាន់តែបានសម្តែងបន្តិចបន្តួចហ្នឹង បានចឹង អត់ដឹងថាយ៉ាងមិចៗ អត់ដឹងៗក្រសែរនៃក្បួននៃការបដិបត្តិរំលត់កិលេស សមុច្ឆេទកិលេស យ៉ាងមិចៗលេាកអត់ដឹង។ ប៉ុន្តែលេាកបានសមុច្ឆេទកិលេសហេីយនៅ ថាបានហេីយ ក៏ប៉ុន្តែការពន្យល់អត់ដឹង ដូចចាបចេះធ្វេីសំបុកចឹង តេីយេីងចេះធ្វេីសំបុកដូចចាបដែរ ឲ្យចាបវាពន្យល់ឲ្យយេីងធ្វេីសំបុកដូចចេះមួយៗ វាពន្យល់មិចបាន បេីវាពាំតែ១សសៃទាញហូតចុះហូតឡេីងអូសចុះអូសឡេីង ក៏ប៉ុន្តែយេីងឃេីញហូតចុះហូតឡេីងមួយសន្ទុះ១អាទិត្យមកចេញជាសំបុកល្មមវាពង កូនវានៅម៉ាស្រួលចឹងទៅ។ ចឹងយេីងត្រូវសិក្សាព្រះឱសព្រះអង្គហ្នឹងឲ្យទូលំទូលាយឲ្យទាស់តែមែនទែន ។ បុគ្គលដែលជាអ្នកប្រាជ្ញគប្បីជាអ្នកមាននូវសច្ច បានដល់វចីសច្ច មានវចីសច្ចហេីយ ត្រូវមានញ្ញាណសច្ចៗ សំដៅយកវិបស្សនា សំដៅយកសតិប្បដ្ឋាន សតិទល់ជាមួយនឹងសភាវៈ ។ ហេីយបន្តមកទៀតមគ្គសច្ច សំដៅយកសោតាបដិមគ្គ ជាដេីមហ្នឹងឯង ។ ចឹងបុគ្គលជាអ្នកប្រាជ្ញគប្បីជាអ្នកមាននូវសច្ច គឺបានសេចក្តីថា គឺជាអ្នកបដិបត្តិតែម្តង ត្រូវបដិបត្តិឲ្យឃេីញនូវសច្ចធម៌តាមសេចក្តីពិត ដែលមិនមែនជាយេីង ។ លេីកមុនយេីងច្រឡំថាជាយេីង ប្រកាន់ថាជាយេីង ឥឡូវវាអត់មែនយេីង ។ ចំពេាះអ្នកប្រាជ្ញ មុនី ហ្នឹង គឺជាអ្នកមាននូវសច្ច ហេីយមាននូវសច្ចហេីយ នូវមានអ្វីទៀត គឺជាអ្នកមិនឃ្នេីសឃ្នង់ៗគឺដេាយអំណាចនៃមានៈហ្នឹងឯង ជាអ្នកមិនពុតត្បុត លះបង់នូវពាក្យ ញុះ ញុង មិនក្រេវក្រេាធ (មុនីបេីយេីងតាំងចិត្តចេញហេីយ តេីយេីងនៅតាំងចិត្តខឹងជាមួយនណាទៀត) បេីយេីងនៅក្រេាធឈ្មេាះថា តេីយេីងចេញឬក៏នៅ គឺយេីងនៅ ។ ចឹងបេីយេីងជាមុនី គឺត្រូវកុំក្រេវក្រេាធ ពាក្យសេាកសៀតចាក់ដេាត ញុះញុង ហេីយកុំមានសេចក្តីទ្វេសប្រហែសទ្វេស ឆ្លងឲ្យផុតនៅលេាភៈដ៏លាមក និងមច្ឆរិយៈ ។ នេះសុទ្ធតែយកកិលេស ហ្នឹងសុទ្ធតែកាត់ហេីយណា កុំក្រេវក្រេាធ កាត់សេចក្តីក្រេាធ ដេាយអទេាសៈ ដេាយខន្តី នេះសុទ្ធតែកាត់ហេីយ ។ ហេីយកាលណាកាត់ទៅរសាត់ទៅដែរ រសាត់ទៅហេីយហ្នឹង។ ក៏ប៉ុន្តែកាត់ហ្នឹងសុទ្ធតែទៅដេាយអំណាចនៃបញ្ញា ថ្នាក់វិបស្សនា។ បន្តមកទៀត នរជនដែលជាអ្នកមានចិត្តបង្អេានទៅកាន់ព្រះនិព្វានៗដែលយេីងបានស្តាប់ពីព្រះអង្គគឺឲ្យផុតពីខន្ធបព្ចាកៈ អ្វីដែល ឲ្យតែបង្អេាន កុំទាក់ទិនជាមួយខន្ធបពា្ចកៈ គឺព្រះនិព្វាន មិនចឹង ព្រះនិព្វានគឺជាអ្វី ព្រះនិពា្វនគឺជាការផុតចាកខន្ធមិនចឹង ។ ខណៈដែលយេីងមិនបង្អេានទៅរកខន្ធនេាះ ខណៈហ្នឹងតេីយេីងបង្អេានទៅរកទីណា ការមិនបង្អេានទៅរកខន្ធនេះឯងគឺជាការបង្អេានទៅរកព្រះនិព្វាន ។ តែបេីយេីងបង្អេានទៅរកខន្ធ ខណៈដែលកំពង់ឃេីញ ជាខន្ធឬក៏ព្រះនិព្វាន គឺជាខន្ធ ចឹងយេីងកុំបង្អេានទៅរកវា ខណៈដែលឃេីញនូវរូបអាហ្នឹងមិនជាខន្ធ បេីយេីងមិនបង្អេានទៅរករូប កំណត់ដឹងរូបតាមសេចក្តីពិត ហេីយមិនជាប់ជំពាក់មានការរលាស់ចេញអំពីរូប ហ្នឹងចេញទៅរកនិព្វានដែរ គឺទៅរកព្រះនិព្វាន គឺត្រង់ព្យពា្ជនៈដែលយេីងបានស្តាប់ អំពីព្រះអង្គចឹងការឃេីញនូវទេាសខន្ធបពា្ចកៈហ្នឹង ហេីយកាន់យកនូវសន្តិបទៗ សំដៅទៅលេីអ្វី គឺព្រះនិព្វាន ។ ខន្ធបពា្ចកៈហ្នឹងវាមានការប្រព្រឹត្តទៅគឺជាសុខ ឬក៏ជាទុក្ខ វាគឺជាទុក្ខ ចឹងអ្វីដែលអត់មានខន្ធ គឺជាសុខ ឬក៏ជាទុក្ខ គឺជាសុខ ដូចជាអ្នកកំពង់នៅកណ្តាលភ្លេីងចឹង កំពង់នៅកណ្តាលភ្លេីងក្តៅឬក៏ត្រជាក់ ក្តៅ ។ ចឹងកំពង់ដែលនៅផុតភ្លេីង ដឹងថាត្រជាក់ដែរ ដឹងតេីស ។ បង្អេានសភាពទាំងអស់ហ្នឹងទៅរកព្រះនិព្វាន ត្រង់ដែលដាច់អំពីខន្ធនេះឯង។ រៀនចឹងទៅទេីបយេីងបានស្ងប់ ។ ដកស្រងពី MP3 សំដែងព្រះធម៌ដេាយ៖ លេាកគ្រូ រស់ សុផាត ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

នៅគម្ពីរសុត្តន្តបិដក ខុទ្ទកនិកាយ បដិសម្ភិទាមគ្គមហាវគ្គ ទុតិយភាគ លេខ ៧០​ ទំព័រ ១០៧ សម្ដែង​ថា ពាក្យថា "អានៈ" ប្រែថាខ្យល់ដង្ហើមចេញ មិន​មែន​ប្រែ​ថា​​ខ្យល់ដង្ហើមចូលទេ។ ពាក្យថា បានៈ ប្រែថា​ខ្យល់ដង្ហើមចូល មិន​មែន​ប្រែ​ថា​​ខ្យល់ដង្ហើម​ចេញទេ។ សតិស្មារតី​ជាទីតាំង​មាំរមែងតាំងមាំ ចំពោះភិក្ខុ​អ្នក​ដក​ដង្ហើម​​ចេញតាំងមាំដល់ភិក្ខុ​ដកដង្ហើមចូល ដោយអំណាច​នៃខ្យល់​ដកដង្ហើម​ចេញនិងដកដង្ហើម​ចូល។ ពាក្យ​ថា បាន បំពេញហើយ គឺបានបំពេញ​ហើយ​ដោយ​អត្ថថា ថែធួន​បានបំពេញ​ហើយ ដោយ​អត្ថថាជាបរិវារ បាន​បំពេញ​ហើយ ដោយ​អត្ថថា​គ្រប់គ្រាន់។កាយានុបស្សនាសតិប្បដ្ឋាន មានបែបបទពិចារណា ៦ វគ្គ​គឺ​ពិចារណា​ទៅតាមបព្វៈ ទាំង ៦។ នៅក្នុងសុត្តន្តបិដក ខុទ្ទកនិកាយ បដិសម្ភិទាមគ្គ​ទុតិយភាគ ៧០ ទំព័រ ១១៩ សម្ដែងថាពាក្យ​ថាមានសតិដកដង្ហើម​ចេញ អធិប្បាយថា បុគ្គលធ្វើសតិដោយ​អាការៈ ៣២ គឺកាល​បុគ្គល​ដឹង​ច្បាស់នូវ​ភាព​នៃចិត្ត​មានអារម្មណ៍ តែមួយ​មិនរាយមាយ ដោយអំណាច​នៃដង្ហើម​ចេញវែង សតិក៏តម្កល់មាំ បុគ្គល​ធ្វើ​សតិ​ដោយស្មារតីនោះ ដោយញាណ កាល​បុគ្គល​ដឹង​ច្បាស់​នូវ​សភាព​នៃចិត្ត​មានអារម្មណ៍តែមួយ មិនរាយមាយដោយអំណាច​ដង្ហើមចូលវែង សតិក៏តម្កល់មាំ​បុគ្គល​ធ្វើសតិដោយស្មារតី នោះ​ដោយ​ញាណ​នោះ​កាល​បុគ្គល​ដឹង​ច្បាស់​នូវភាព​នៃ ចិត្ត​មាន​អារម្មណ៍​តែមួយ ដោយអំនាច​នៃដង្ហើម​ចេញខ្លី សតិក៏តម្កល់​មាំបុគ្គល ធ្វើសតិ​ដោយស្មារតីនោះ​ដោយមានញាណ​នោះ កាល​បុគ្គល​ដឹង​ច្បាស់​ភាព​នៃ​ចិត្ត មានអារម្មណ៍​តែមួយ មិនរាយមាយ​ដោយអំណាច​នៃ​ដង្ហើម​ចូលខ្លី សតិក៏តម្កល់​មាំបុគ្គល​ធ្វើសតិ​ដោយស្មារតី​នោះដោយញាណនោះ។ កាល​បុគ្គល​ដឹងច្បាស់​ភាព​នៃ​ចិត្ត​មានអារម្មណ៍​តែ​មួយ មិនរាយមាយ​ដោយអំណាច​នៃ​ដង្ហើម​ចេញ សម្រាប់​អ្នកពិចារណា​ឃើញនូវធម៌​ជាគ្រឿង​រលាស់ ចេញចាក​កិលេស ដោយអំណាច​នៃដង្ហើម​ចូលសម្រាប់ អ្នកពិចារណា​ឃើញនូវ​ធម៌ជាគ្រឿងរលាស់ចេញ​ចាក​កិលេស សតិក៏​តម្កល់​មាំ​បុគ្គល​ធ្វើសតិ​ដោយស្មារតី​នោះ​ដោយញាណ​នោះ។ អនាបានស្សតិ យស្ស បរិបុណ្ណា សុភាវតា អនុបុព្វំ បរិចិតា យថា ពុទ្ធេន ទេសិតា សោមំ លោកំ បភាសេតិ អញ្តមុត្តោវ ចន្ទិមាតិ។ អនាបានស្សតិ បុគ្គល​ណា​បាន​បំពេញ​ហើយ​ចម្រើន​ហើយ​ដោយ​ប្រពៃ សន្សំ​ហើយ​ដោយ​លំដាប់​ឲ្យដូច​ព្រះពុទ្ធ​សម្ដែង​ទុក​ហើយ បុគ្គល​នោះ​រមែង​ញ៉ាំង​លោកនោះ​ឲ្យភ្លឺច្បាស់ ដូចព្រះចន្ទ័ដែលផុតស្រឡះចាកពពក។ ចំពោះ​អនាបានបព្វៈនេះ ចែកចេញ​ជាទីយ៉ាង​គឺៈ ១. អស្សាសៈ ខ្យល់ដង្ហើមចេញ ២. បស្សាសៈ ខ្យល់ដង្ហើមចូល។ ដើម្បីពិចារណា​នូវបព្វៈនេះ ត្រូវទៅរកទីដែល​គួរដល់​ការ​អប់រំចម្រើន​ភាវនា គឺទីស្ងាត់​មានក្នុងព្រៃស្ងាត់ៗ តាមម្លប់ឈើ ឬ ក្នុងផ្ទះ​ស្ងាត់ ហើយអង្គុយ​ពែនភ្នែន​យកជើងស្ដាំដាក់ឆ្វេង យកដៃ​ស្ដាំដាក់លើដៃឆ្វេង តាំងកាយ​ឲ្យត្រង់ ប្រុងស្មារតីកំណត់​ឲ្យដឹង​រយៈខ្យល់​ដង្ហើម​ចេញចូល បើដង្ហើមចេញ ឲ្យដឹងថា​ចេញ បើខ្យល់ចូល​ ឲ្យដឹងថាចូល​ថែមទៀត បើខ្យល់ចេញទៅវែងឲ្យដឹងថាវែង បើមកខ្លី​ឲ្យដឹងថាខ្លី ចូលមកវែង​ឲ្យដឹងថាវែង។ សេចក្ដីនេះ អ្នកអប់រំចម្រើន​សមថកម្មដ្ឋាន​ត្រង់អាណាបានស្សតិកម្មដ្ឋាន ត្រូវតែដឹង​ពួកខ្យល់ជាមុនសិន សឹមដកដង្ហើម​ចេញចូលជាខាងក្រោយ គឺមុន​ខ្យល់​ត្រូវដឹងថាខ្យល់នឹងចូល។ ហើយក្នុងសេចក្ដី​នេះដដែល​ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ព្រះអង្គទ្រង់សម្ដែង​ជាន័យ​ប្រៀបធៀប​ថា សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ ទក្ខោ ភមភារោ វា ភមភារន្តវាសី ទីឃំ វា អញ្ចន្តោ ទីឃំ អញ្ចមីតិ បជានាតិ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ ជាងក្រឡឹង​ដែលប៉ិនប្រសប់​ក្ដី កូនសិស្សនៃកូនជាងក្រឡឹងក្ដី ទោះទាញខ្សែក្រឡឹង​វែង ទោះទាញ​ខ្សែក្រឡឹងខ្លី ដឹងច្បាស់​ថាទាញ​ខ្សែក្រឡឹងយ៉ាងណាមិញ។ ឯវមេវ ខោ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ ទីឃំ វា អស្សន្តោ ទីឃំ អស្សសាមីតិ បជានាតិ ទីឃំ វា បស្សន្ដោ ទីឃំ បស្សសាមីតិ បជានាតិ រស្សំ វា អស្សសន្ដោ រស្សំ បស្សសាមីតិ បជានាតិ រស្សំ វាបស្សសន្ដោ បស្សសាមីតិ បជានាតិ។ ម្នាលភិក្ខុ​ទាំងឡាយ ភិក្ខុ​ក្នុងសាសនា​នេះ ទោះ​ដកដង្ហើមចេញវែង ដឹងច្បាស់​ថាអញ​ដកដង្ហើម​ចេញវែង ទោះ​ដកដង្ហើម​ចេញខ្លី ដឹងច្បាស់ថា​អញ​ដកដង្ហើមចេញខ្លី ក៏យ៉ាងនេះ​ដែរ។ ការ​ដែល​ពិចារណា នូវខ្យល់​ដកដង្ហើមចេញ​ចូលនេះ ត្រូវផ្ចង់ស្មារតី​តម្កល់​ឲ្យខ្ជាប់ខ្ជួន​ថា ខ្យល់ដកដង្ហើម​ចេញចូល​នេះ គ្រាន់តែជាកាយ មិនមែនសត្វ មិនមែនបុគ្គលខ្លួនប្រាណ បុរស ស្ត្រី គ្រហស្ថ បព្វជិតឡើយ។ កំណត់​គ្រាន់តែឲ្យចម្រើនប្រាជ្ញាស្មារតី​ប៉ុណ្ណោះ ដើម្បីធ្វើចិត្តឲ្យឃ្លាតចាក​នូវ ទិដ្ឋិ កុំឲ្យ​ប្រកាន់អ្វីតិចតួចក្នុងលោក។ ខ្យល់ដកដង្ហើម​ចេញចូលនោះ ហៅថា កាយ អាការៈ​ដែលប្រព្រឹត្តទៅក្នុងពួកដង្ហើមចេញចូល គឺញ័រ​កាយ រំជួលកាយ កាយសង្ខារ។ នៅក្នុងគម្ពីរសុត្តន្តបិដក ខុទ្ទកនិកាយ ឥតិវុត្តក លេខ ៥៣ ទំព័រ ១០៨ ព្រះសម្ពុទ្ធទ្រង់សម្ដែង​ថា អសុភានុបស្សី កាយស្មឹ អនាបានេ បដិស្សតោ សព្វសង្ខារសមថំ បស្សំ អាតាបិ សព្វទា។ ស វេ សម្មទ្ទសោ ភិក្ខុ យតោ តត្ថ វិមុច្ចតិ អភិញ្ញា វោសិតោ សន្ដោ សវេ យោគាគីកោ មុនីតិ។ ភិក្ខុ​ជាអ្នកពិចារណា​ឃើញរឿយៗ ក្នុងកាយ​ថាមិន​ស្អាត មានសតិតម្កល់​ខ្ជាប់ ក្នុងអានាបានស្សតិកម្មដ្ឋាន​ពិចារណាឃើញនូវព្រះនិព្វាន ជាទីរម្ងាប់នូវសង្ខារទាំងឡាយទាំងពួង ជាអ្នកមានព្យាយាម​ជាគ្រឿងដុតកំដៅ កិលេស សព្វៗកាល។ ភិក្ខុនោះឯងឈ្មោះថា អ្នកឃើញដោយប្រពៃ ជាអ្នកសង្រួមរមែងចុះចិត្ត​ស៊ប់ក្នុងព្រះនិព្វាន ជាទីរម្ងាប់​សង្ខារទាំងពួងនោះ ភិក្ខុ​នោះឯង ជាអ្នកមានព្រហ្មចរិយធម៌​ប្រព្រឹត្ត​រួចហើយ ជាអ្នកស្ងប់ព្រោះ​ដឹង​ច្បាស់​ឈ្មោះ​ថា អ្នកប្រាជ្ញ​ប្រព្រឹត្ត​កន្លងយោគៈ។ អាណាបានស្សតិកម្មដ្ឋាននេះ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ​ជាម្ចាស់ទ្រង់ត្រាស់​សរសើរ​ថា ជាកំពូល​នៃកម្មដ្ឋាន ជាបទដ្ឋាន​នៃព្រះពុទ្ធជាម្ចាស់ ព្រះបច្ចេកពុទ្ធ និងសាវ័ករបស់ព្រះអង្គ​ទាំងអស់ ដែលលះ​ដែលស្រុក ជាទីគឹកកងដោយសម្លេងនៃមនុស្សប្រុសស្រីដំរីសេះជាដើម ព្រះឈាម​មានសម្លេង​ជាទោស។ ព្រះយោគីត្រូវកំណត់កម្មដ្ឋាន​នេះ ទៅក្នុងព្រៃមិនមែនស្រុក មានខ្យល់ដង្ហើមចេញចូលជាអារម្មណ៍ឲ្យកើតហើយ​ធ្វើជាចំណែក ៤ ឲ្យជាជើង ឬ ជាបាទ​របស់វិបស្សនា ព្រោះហេតុនោះ ព្រះមានព្រះភាគ​ទ្រង់សម្ដែង​វត្តបីដល់ព្រះយោគី ពាក្យថាព្រៃ ឲ្យផុតសរសេរខឿនទៅ គឺចេញទៅប្រាំរយជួរធ្នូរ​ដល់គល់ឈើ ដែលជាឱកាស​ស្ងាត់។ ឥរិយាបថ​ដ៏​សមគួរ​ដល់ការចម្រើន អានាបានស្សតិ​តាមរដូវ៣ តាមធាតុ និងចរិយា យ៉ាងនេះ​ហើយទើប​ឥរិយាបថ ស្ងប់ដល់ព្រះយោគីនោះ។ អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋាននេះ ជាកម្មដ្ឋាន​ដ៏ត្រង់មាន​វិធីចម្រើន​តិច ហើយអាច​ឲ្យបានលទ្ធផលយ៉ាងធំ ដូចកាល​ដំបូងដៃ គ្រាន់តែតម្កល់​សតិ​ឲ្យនឹងនៅត្រង់កន្លែង​ខ្យល់ដង្ហើម​ចេញចូលប៉ះត្រូវ សតិកំណត់​ខ្យល់ឲ្យ​ប្រាកដ​តាមត្រកូលខ្យល់​ចេញវែង ចូលវែង ចេញខ្លី ចូលខ្លី មានសតិនិមិត្ត​របស់កម្មដ្ឋាន​ក៏កើតឡើង ប្រាកដ​លុះត្រា​តែចម្រើនខ្យល់បានស្ងប់​ចូល អតិនិច្ចលាតិ សុខុមយ៉ាង ល្អិតដ៏ប្រណិត ហើយទើប អនុពន្ធនា បណ្ដោយសតិតាមខ្យល់​ទៅតម្កល់​ទុក នៅក្នុងអារម្មណ៍ដោយប្រពៃ​ដែលហៅថា អប្បនាឈាន អប្បនាឈាននេះ​ជា មហគ្គតៈ​អាចសង្កត់​នៅ​កាមាវចរគោត្រ ដែលជាកម្មធាតុខាងក្រោមបាន ហើយស្ទុះ​ចូលទៅ​កាន់មហគ្គតគោត្រ ដោយអំណាច​អង្គដែលកើតឡើង មានកម្លាំង​ក្លៀវក្លា​ដ៏វិសេស ចិត្តក៏អាច​កាត់ផ្ដាច់​នូវ​ភវវង្គអស់វារៈ​ត្រឹមតែ​ម្ដង ហើយ តាំងនៅ​បានអស់ថ្ងៃ ១ យប់ ១ ប្រព្រឹត្ត​ទៅតាមលំដាប់ កុសលជវន ប្រៀបដូចជាបុរសដែលមានកម្លាំងអាច ក្រោកឈរ នៅអស់កាលយូរបាន​លុះដល់​អស់វារៈចិត្ត ហើយទើបចេញចាក​មក​វិញ ក៏ត្រូវនឹករំពឹងពិចារណា​នូវវិបស្សនាតទៅទៀត។ ដកស្រង់ចេញពីសៀវភៅ ជំនួយសុខភាពផ្លូលចិត្ត១ រៀប​រៀង​ដោយ សាមណេរ ចាន់ សុជន ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ

ស្វាមី​គប្បី​សង្គ្រោះ​ភរិយា ដោយ​សង្គហធម៌ ៥ យ៉ាង​គឺ៖ ១- សម្មាននាយ ស្រឡាញ់​រាប់​អាន​ថា ជាភរិយា​របស់ខ្លួន។ យើងជាស្វាមីរបស់​ស្ត្រី​ណា គប្បី​សង្គ្រោះ​ស្ត្រី​នោះ ដោយ​ចិត្តស្មោះត្រង់ គឺ លើកតំកើង​ជាភរិយា​ពេញសិទ្ធិ។ ២- អវិមាននាយ មិនប្រមាថមើលងាយ ភរិយា​ដូចជា​ខ្ញុំកំដរ​បាវព្រាវ។ ខណៈពោលទៅកាន់​ភរិយា គប្បី​ពោល​ពាក្យ​សំដីផ្អែមល្ហែម ពិរោះពិសាមិន​ពោលពាក្យ​រោយរាយ ឥតប្រយោជន៍ បើភរិយា​មានកំហុងឆ្គងបន្តិចបន្តួច ក៏គួរអន់ឱនឲ្យ ហើយទូន្មាន​ប្រៀនប្រដៅស្ងាត់ៗ ដោយសេចក្ដីល្អ។ ៣- អនតិចរិយាយ មិនប្រព្រឹត្ត​កន្លងចិត្ត​ភរិយា គឺ​មិន​ប្រព្រឹត្តក្បត់​ព្រំដែន​ជាប្ដី យកបេះដូង​របស់​ខ្លួន​ដែលមានម្ចាស់​ហើយទៅបូជា​ដល់ស្ត្រី​ដទៃ សមដូចពាក្យចាស់បុរាណាចារ្យ​លោកបាន​ពោលថា "ត្រីងៀតឆ្លៀតពង" ។ ៤- ឥស្សរិយវោស្សគ្គេន ប្រគល់​អំណាចជាធំ ចំពោះ​ភរិយា​ជាស្ត្រី​មេផ្ទះ រៀបចំទុកដាក់​ទ្រព្យសម្បត្តិ រក្សា​ថែទាំ លំអគេហដ្ឋានឲ្យ​មានសេរីសួស្ដី។ ៥- អលង្ការានុប្បទាននេន ក្នុងនាម​ជាស្វាមី គប្បី​រៀបចំឲ្យ​មានគ្រឿងអលង្ការ​ដល់ភរិយាគ្រប់គ្រាន់ សម្រាប់​ប្រើប្រាស់តាម​កាលៈទេសៈ តាមសម័យនិយម និងតាមសមត្ថភាព។ ដកស្រង់ចេញពីសៀវភៅ អមិសទាននិងធម្មទាន រៀប​រៀង​ដោយ ឈុន គឹមអៀត ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ

ពាក្យ​ចាស់​បាន​ពោល​ថា "​គ្មាន​អ្នកណា​ជាទីស្រឡាញ់​ជាង​ខ្លួន​ឯង​ឡើយ"។ វាជាការ​ពិត មនុស្ស​យើងហ៊ាន​ធ្វើ​អ្វីៗ​គ្រប់​បែប​យ៉ាង ដើម្បី​ឲ្យ​តែជីវិត​ខ្លួនឯងរស់ មិនគិតឡើយសូម្បី​ជីវិត​អ្នក​ដទៃ។ តែ​ចំពោះ​ពុកម៉ែ បែរ​ជា​ខ្វល់​ជីវិត​កូន ជាងជីវិត​ខ្លួន​ឯង​ទៅវិញ ហ៊ានធ្វើ​គ្រប់​បែបយ៉ាង​ដើម្បី​ឲ្យកូនរស់ ទោះ​ជាខ្លួន​ត្រូវប្រឈម​មុខ នឹង​សេចក្ដីទុក្ខលំបាក​យ៉ាងណា​ក៏​ដោយក៏​មិន​ខ្វល់សោះ​ឡើយ ខ្វល់​តែម្យ៉ាង​គត់​គឺ​ជីវិត​កូនៗ ទោះ​ជា​កាលៈទេសៈ តម្រូវ​ឲ្យ​ពុកម៉ែ​លួច ឆក់ ប្លន់ សម្លាប់​អ្នក​ដទៃ ក៏ពុកម៉ែ​ហ៊ានធ្វើដែរ គឺពុកម៉ែ​ធ្វើ​ដើម្បី​ជីវិត​កូន ធ្វើដើម្បី​បាន​ចិញ្ចឹម​កូនឲ្យរស់។ ឱ! លោកអើយ ពិត​ជាអស្ចារ្យ​ណាស់ មាន​អ្នកណា​ដែល​ហ៊ាន​លះបង់​ដើម្បី​កូន ដូចជា​ពុកម៉ែ​នោះ កូន​អើយ​គឺគ្មាន​សោះឡើយ សូម្បី​តែម្នាក់។បើនិយាយ​រឿង​ស្រឡាញ់ ក៏គ្មាន​អ្នកណា​ម្នាក់​ស្រឡាញ់​កូនស្មើ​នឹងពុកម៉ែ​ដែរ តែមិនដឹង​ថាក្នុងចិត្តកូនធ្លាប់​ស្រឡាញ់​ពុកម៉ែ​ដែរទេ?ជាទូទៅ កូនច្រើន​តែឃើញ​អ្នកដទៃ​សំខាន់ជាងម៉ែឪ ស្រឡាញ់​គេ​ជាងស្រឡាញ់​ម៉ែឪ រហូត​ពេលខ្លះ​ស្រឡាញ់គេខ្លាំង កូនហ៊ាន​លះបង់​អ្វីៗ​ដើម្បី​គេទៀត​ផង ចំណេក​ពុកម៉ែ មិនដែល​ឃើញកូនលះ​បង់អ្វី​ដើម្បី​គាត់សោះ។ ពេលកូន​មានបញ្ហា កូនក៏រត់​មក​រកពុក​ម៉ែ​ឲ្យ​ជួយ តែពេល​ដែល​កូន សុខសប្បាយ កូន​ក៏​ធ្វើ​ព្រងើយ​កន្តើយ​ដាក់​ពុក​ម៉ែ ដោយ​គ្មានខ្វល់អ្វី​ពីគាត់​បន្តិច​សោះ។មាន​ពេល​ខ្លះ កូន​ធ្វើ​ឬកពារ ហាក់ដូចជា​ស្រឡាញ់​ម៉ែឪ​ណាស់ តែ​គឺ​ការ​បោកប្រាស់​ បំភ័ន្តភ្នែក​ម៉ែឪ​តែប៉ុណ្ណោះ ស្រឡាញ់​ដោយចិត្ត​មិនស្មោះ​ស្រឡាញ់​ដោយ​ចង់បាន​អ្វីមួយ​ពី​គាត់​វិញ ពេល​បាន​សមបំណង​ហើយ ក៏​លែងគិត លែងខ្វល់​ពីគាត់​រហូត​កូនខ្លះ​បោះបង់​ម៉ែឪ​ទៀត​ផងក៏មាន។ មាន​កូន​ខ្លះ​គិត​សង្សារ សំខាន់​ជាងគិតម៉ែឪ យករបស់របរ​ពីម៉ែឪ យកទៅផ្គង់ផ្គង់​សង្សារ ហ៊ាន​ធ្វើអ្វីៗ ដើម្បីសង្សារ តែមិនហ៊ាន​ធ្វើអ្វីៗ ដើម្បី​ម៉ែឪ សូមកូន​កុំភ្លេច​ថា "សង្សារ គ្រាន់តែជាអ្នក​ដទៃតែប៉ុណ្ណោះ " ដូច្នេះហើយ កុំស្រឡាញ់​អ្នកដទៃ ច្រើនជាងម៉ែឪ ហើយក៏កុំ​លះបង់ ដើម្បី​អ្នកដទៃ​ច្រើនជាំងម៉ែឪដែរ ត្រូវស្រឡាញ់ម៉ែឪ ឲ្យច្រើន​ជាង​នរណា​ៗទាំងអស់ ត្រូវស្រឡាញ់ម៉ែឪ ឲ្យច្រើន​ជាងនរណា​ៗទាំងអស់ ស្រឡាញ់ដោយចិត្ត​ស្មោះ មិនមែនជាការ​ស្រឡាញ់​ដែលគ្រាន់​តែបោកបញ្ឆោត​ឡើយ។ ដកស្រង់ចេញពីសៀវភៅ សូរសៀងសំនៀងម៉ែ រៀប​រៀង​ដោយ យុវសមណ ឆិម ប៊ុនឆា ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ

អធិប្បាយអានិសង្សមេត្តា១១យ៉ាង ព្រះយោគាវចរ​នេះកាល​ចម្រើន​មេត្តា​ចេតោវិមុត្តិ តាមផ្លូវអប្បនានោះ​ក្នុងផ្លូវ​ណាមួយ ដូចបាន​ពោល​ហើយដូច្នេះ (លោក​សម្ដែងសមាធិ​ខាងដើម​ដោយ​មិនបាន​យកមក​ដាក់​ក្នុងសៀវភៅ​នេះ​ទេ) រមែងបាន​អានិសង្ឃ​១១​ប្រការ ដែល​ព្រះដ៏មានព្រះភាគ​ជាម្ចាស់​ត្រាស់​ទុក​ដោយ​ន័យ​ថា អ្នកចំរើន​មេត្តា​ចេតោវិមុត្តិ រមែង​ដេកលក់​ដោយសុខ​ដូច្នេះ​ជាអាទិ៍។

ឈ្មួញ​លក់​កណ្តុរ​ងាប់ ( វី​រិយ​ភាព និង​ការ​ដឹង​គុណ ) កាល​ពី​ព្រេង​នាយ មាន​ទី​ប្រឹក្សា​សំ​ខាន់​ម្នាក់​របស់​ព្រះ​មហា​ក្សត្រ​មួយ​អង្គ​បាន​ចេញ​ដំ​ណើរ​ទៅ​គាល់​ព្រះ​មហា​ក្សត្រ និង​ជួប​ជា​មួយ​ទី​ប្រឹ​ក្សា​ដទៃ​ទៀត ។ ក្នុង​ពេល​កំ​ពុង​ធ្វើ​ដំ​ណើរ​នោះ ដោយ​ឌៀង​កន្ទុយ​ភ្នែក​ លោក​បាន​ឃើញ​ខ្មោច​កណ្តុរ​មួយ​នៅ​លើ​ចិញ្ចើម​ថ្នល់ ។ លោក​ក៏​បាន​និ​យាយ​ទៅ​កាន់​សហ​កា​រី​ទាំង​អស់​ដែល​រួម​ដំ​ណើរ​ជា​មួយ

មនុស្ស គឺជាសត្វ​មួយប្រភេទ​ដែលវិសេស​ជាងសត្វ​ដទៃ​ៗ ដោយ​មនុស្ស​មាននូវ​ឧបនិស្ស័យ​ខ្ពង់ខ្ពស់​ជាងសត្វ អាច​អប់រំ​ចិត្តបណ្ដុះ​បញ្ញា មាន​ឱហាត អត់ធ្មត់ចំពោះ​ការងារ និង​អាច​ស្វែង​រក​មាគ៌ានៃដំណោះ​ស្រាយ​បញ្ហា និង​អាច​រលត់​ទុក្ខ​ទាំងឡាយ​ប្រចាំជីវិត​បាន​ដោយ​សន្តិវិធី។ មានមតិ​ជា​ច្រើន ប្រសិន​បើ​យើង​ស្ដាប់​ដោយ​ខ្វះការ​វិភាគ​ឲ្យ​បាន​ល្អិត​ល្អន់​ស៊ីជម្រៅឬ​ប្រៀប​ធៀប​បែប​អនុលោម​នោះ​ហាក់​បី​ដូច​ជាសមហេតុ​ផល​ដែរ ព្រោះ​ថា​អ្នក​ដែល​និយម​យក​សាសនា​មក​ប្រតិបត្តិ​ក្នុង​ជីវិត សុទ្ធ​តែ​ជា​អ្នក​ប្រាថ្នា​នូវ​សេចក្ដី​សុខ សុភមង្គល​ដូចៗ​គ្នា ។ ដូច្នេះ​ក៏​យល់​ថា​សាសនា​ទាំង​អស់​នៅ​ក្នុង​លោក​នេះ​ដូចៗ​គ្នា ហើយ​ក៏​ប្រកាន់​ថា​ព្រះណាដូចព្រះណា​ជាដើម ដោយ​ពួក​គាត់​ភ្លេច​គិត​ដល់​ភាព​ប្រាកដ​និយម និង​ច្បាប់​កម្មផល​ដែល​តែង​មាន​ពិត​ក្នុង​សាសនា​​នីមួយៗ នោះ​ទៅវិញ។គួរ​ឲ្យ​ឆ្ងល់​ដែរ តើ​សាសនា​ទាំង​អស់​នៅ​ក្នុង​លោក​នេះ ពិត​ជា​ដូច​ៗ​គ្នា​មែន​ឬ? មិន​ដូចគ្នា​នោះ​ទេ ព្រោះ​សាសនា​នីមួយៗ​មាន​ការ​បង្រៀន​នូវ​វិធីសាស្ត្រ​សម្រាប់​ប្រតិបត្តិ​ផ្សេងៗគ្នា និង​លទ្ធផល​នៃ​ការ​ប្រតិបត្តិ​ក៏​ខុស​ៗ​គ្នាដែរ។ ដូច្នេះ​ការ​ជ្រើសរើស​យក​សាសនា​មក​ប្រតិបត្តិ គឺ​ជា​រឿង​សំខាន់​បំផុត ជៀសវាង​ការ​ឃោសនា​បញ្ចេញ​បញ្ចូល បបួល​ដឹកនាំ​ដោយ​យក​ជំនឿ​មក​ផ្សព្វផ្សាយ​ទាំងងងឹតងងល់ ខ្វះហេតុផល​ជា​ក់លាក់ និងនិយាយ​ឲ្យ​ជឿ​តែ​ទៅ​លើ​ព្រះ ពោល​សរសើរ​តែ​ព្រះ​របស់​ពួកគេ ហាក់​ដូច​ជា​យក​ជំនឿ​របស់​ពួក​គេ​ជាធំ យក​ព្រះ​ជាធំ​មក​ធ្វើ​ជា​ផ្លូវ​ប្រតិបត្តិ​សម្រាប់​ពួក​គេ​ជា​ដើម។ ចំណែក​គោលការណ៍​នៃ​ពុទ្ធសាសនា​វិញ "ពាក្យ​ប្រៀនប្រដៅ​របស់​ព្រះអង្គ​មិន​មែន​បង្រៀន​សម្រាប់​ឲ្យ​មនុស្ស​ជឿ​នោះ​ទេ តែ​ជា​ទ្រឹស្ដី​សម្រាប់​យក​មក​អនុវត្ត ឬ​ប្រតិបត្តិ និង​អាច​ពិសោធន​ដោយ​ខ្លួន​ឯង​បាន​ក្នុង​ជីវិត​ប្រចាំ​ថ្ងៃ"។ ព្រះពុទ្ធសាសនា មានការលើកទឹកចិត្ត​មនុស្ស​ទាំងអស់ ឲ្យ​មាន​ការ​សិក្សាឈ្វេងយល់​រាល់​ពាក្យ​ទូន្មាន​ប្រៀនប្រដៅ នៃព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ​ជារឿយៗ​ព្រម​ទាំង​ឲ្យ​មាន​ការ​ពិចារណា​ដោយខ្លួន​ឯង ថា​តើ​ព្រះធម៌​របស់​ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ សម​ហេតុផល​មានភាព​ប្រាកដ​និយម​ដែរឬ​ទេ? គួរ​ទទួល​យក​បាន​ទេ? ព្រះពុទ្ធសាសនា​មិន​មែន​យក​រង្វាន់​ទៅ​ទិញ​ទឹកចិត្ត​មនុស្ស​ឲ្យ​មក​ជឿខ្លួន​នោះ​ទេ តែ​ក៏​មិន​បដិសេធ​ការឲ្យទាន​នោះ​ដែរ។ ក្នុងន័យ​នេះ​មាន​ន័យ​ថា មិនត្រូវ​ឲ្យ​ទាន​ដោយ​ចង់បាន​អ្វីតបស្នង​មក​ខ្លួន​វិញ​នោះ​ទេ គឺ​ឲ្យ​ទានដោយ​សេចក្ដី​គោរព ឲ្យទាន​ដោយសេចក្ដី​អនុគ្រោះ ឲ្យទាន​ដោយ​ការយល់​ដឹងតាម​ធម៌​ពិតៗ។ ដកស្រង់ចេញពីសៀវភៅ ទស្សនៈអប់រំ រៀប​រៀង​ដោយ សាមណេរ សា ចាន់រ៉ាត់ ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ

សាសនិក​នៅ​ក្នុងពាហិរសាសនា​ជាច្រើន វៀរ​តែព្រះពុទ្ធសាសនា​ពួក​គេ​បាន​ជឿ​ថា សាសនាទាំងអស់​មាន​ដើម​កំណើត​មក​ពី​ស្ថាន​សួគ៌មាន ព្រះឥន្ទ ព្រះព្រហ្ម ព្រះឥសូរ ព្រះសិវៈ ឬ​ព្រះជាម្ចាស់ ព្រះសួគ៌ និងព្រះដទៃៗ ជាច្រើនទៀត នៅឯស្ថានសួគ៌ជា​អ្នក​បង្កើត​ឡើង ព្រមទាំងបាន​ចុះ​មក​ផ្សព្វផ្សាយ ឬ​បង្រៀន​មនុស្ស​ឲ្យ​ដឹង​ពី​ត្រៃវេទ របស់​ខ្លួន​ដោយ​បង្កើត​ឡើង​ ជា​គម្ពីរ​ក្បួន​ខ្នាត​សម្រាប់​ឲ្យ​មនុស្ស​សូត្រ​សរសើរ ឬ​សូត្រ​បួងសួង​ក្នុងពិធី​ផ្សេងៗ​ជាដើម។ ឯសាសនា​ផ្សេង​ទៀត​ក៏​មាន​ការ​ជឿ​ថា ដើម្បី​ចូលកាន់​សាសនា​របស់​ពួក​គេ​បាននោះ លុះ​តែ​ជឿ​ឲ្យ​ស៊ប់​កុំ​សង្ស័យ​ចំពោះ​ព្រះ​របស់​ពយក​គេ​ជាដើម នោះ​ទើប​ព្រះជាម្ចាស់ ឬ​ព្រះសួគ៌​របស់​ពួក​គេ​ចុះ​មក​ជួយ​យឹងយោង​បាន ហើយ​ត្រូវ​មាន​ការ​ស្បថសច្ចា អធិដ្ឋានចំពោះ​ព្រះដ៏បរិសុទ្ធ​របស់​ពួក​គេ នោះ​ទើប​ព្រះអាច​ជួយ​ប្រោសបាន ឬ​ជួយ​លុបលាង​បាប​ឲ្យ​សាវក​នោះ​បាន...។ តាម​ការ​សង្កេត​ផ្ទាល់​របស់​ខ្ញុំ ចំពោះ​ពាហិរសាសនា​ទាំងអស់​ឃើញ​ថា គេ​និយម​យកភាព​អស្ចារ្យ សក្ដានុពល និង​ភាព​វិជ្ជាមាន​ផ្សេងៗ​របស់​ព្រះគេ​មក​បង្រៀន​ឲ្យ​មនុស្ស​សូត្រ ហើយ​បង្គាប់​ឲ្យ​មនុស្ស​ជឿថា​ពាក្យ​ទាំងឡាយ​ក្នុងព្រះគម្ពីរ​នោះៗ គឺ​ជា​ព្រះបន្ទូល​ផ្ទាល់​របស់​ព្រះគេ ព្រម​ទាំង​មាន​ការ​ធានារ៉ាប់រង​ថា អ្នកជឿ​ព្រះរបស់​ពួក​គេ​នឹង​បាន​រួចផុត​ចាកទុក្ខ​ត្រូវបានព្រះដ៏បរិសុទ្ធ​នាំ​ឲ្យ​ទៅ​កើត​ក្នុងស្ថាន​សួគ៌​ជាដើម។ តើ​ឯណា​ទៅស្ថាន​សួគ៌? តើព្រះតាំងនោះ ពិតជា​អាចជួយសង្គ្រោះ​មនុស្សលោក​ទាំងឡាយបាន ដោយគ្រាន់​តែ​ជឿ​តាមព្រះ​ទាំងនោះឬ? តើ​អ្នក​អាច​ជឿ​បាន​ទេ​ថា បាប​កម្ម​ដែល​អ្នក​បាន​ប្រព្រឹត្ត​ដោយខ្លួន​ឯង ព្រះពិត​ជាចុះ​មក​ទទួល​រងទុក្ខ​ជំនួស​រូប​អ្នក​បាន? តើ​រឿង​ទាំង​នេះ ជាការ​គិត​ស្រមើស្រមៃ​របស់​អ្នក​ដូច​ក្នុងរឿងកុន រឿង​វីដេអូទេ? ឬ​មួយជាការ​ជឿតាម​ពាក្យ​ឃោសនា​របស់​សាវក​របស់​គេ ទាំង​ដែលរូប​អ្នក​នៅ​ស្រពេចស្រពិល​ទេ? តើ​អ្នក​ធ្លាប់​ឮ​ពាក្យ​ថា ធ្វើល្អបានល្អ ធ្វើ​អាក្រក់​បាន​អាក្រក់ ធ្វើ​បុណ្យបានបុណ្យ ធ្វើបាប​បាន​បាប ឬ​ពាក្យ​ថា ដាំពូជ​បែប​ណា​បាន​ផ្លែផ្កា​បែប​នេះ​ទេ? ហេតុ​ផល​វា​ជា​គូគ្នា​យ៉ាង​ណា ការ​ជឿ​លើ​សាសនា​ទាំង​ងងឹតងងល់​ក៏​ជា​គូ​នៃ​ការ​នៅ​ប្រាស​ចាកសតិ ក្នុងការ​យល់​ដឹង​ទ្រឹស្ដី​កម្មផល​ដែរ។ ព្រោះ​អ្វី? ព្រោះ​ថា​សាសនា​ជាច្រើនគេ​មិន​បាន​បង្រៀន​មនុស្ស​ឲ្យ​ចេះ​គិត​រក​ផ្លូវ​ត្រាស់ដឹង​នូវ​សច្ចៈឡើយ គឺ​ត្រូវ​ពឹងលើ​ព្រះតែម្យ៉ាង​ប៉ុណ្ណោះ ទើប​អាច​ជួយ​ដោះស្រាយ​នូវ​សេចក្ដី​ទុក្ខ​ទាំងពួងបាន បើ​ព្រះគេ​ថា​ឆ្វេង​គឺ​ត្រូវ​ថា​ឆ្វេង បើ​ថា​ស្ដាំ គឺ​ត្រូវ​ថាស្ដាំ ពួក​គេ​និយម​ប្រើ​ពាក្យ​ជឿ​ជំនួស​ឲ្យ​ពាក្យ​ថា យល់​ដឹង ស្រាវជ្រាវបន្ថែម ឬ​ដក​ពិសោធន​ដោយ​ខ្លួន​ឯង ពួក​គេ​និយម​យក​ជំនឿ​តាំង​មុខ​ទាំង​ងងុល មិនព្រម​ពិចារណា​រក​ការ​ពិត​ទាល់តែសោះ ឱហ្ន៎! មនុស្ស​ភ្នែក​ភ្លឺ​សោះ​បែរ​ជា​ធ្វើ​ខ្វាក់ មនុស្ស​ដេក​សម្ងំ (ដេក​មិន​លក់) បែរ​ធ្វើ​ជាដេកលក់​នេះ ពិបាក​ដាស់​ឲ្យ​ភ្ញាក់​មែន​ទែន ហេតុ​ផល​តែង​មាន​ពិត​ដោយ​សារ​តែ​ជំនឿ​ផ្កាប់​មុខ ជាប់​ជំពាក់​ក្នុងលាភ​សក្ការៈ និង​អំណោយ​បន្តិចបន្តួច​បិទភ្នែក​ជឿ​ទាំង​អគតិ ធ្វើ​ឲ្យ​បាត់បង់​ស្មារតី ព្រម​ទាំងការ​ពិត​ក្នុង​ធម្មជាតិ​ទៅ​វិញ បែប​នេះ​គួរ​ហៅ​ថា មនុស្ស​ក្បត់​នឹង​ឧត្ដម​គតិ​ខ្លួន​ឯង ទើបសម​ជាង​ពាក្យ​ថា សាវក​របស់​ព្រះ (ទាំង​នោះ)។ ការ​ជឿ​ផ្កាប់​មុខ​ដោយ​មិន​ព្រម​ស្ដាប់​ហេតុ​ផល​នៃ​ធម្មជាតិ វា​មិន​មែន​ជាបដិបទា​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​នូវ​សច្ចៈ​ក្នុងលោក​នេះ​ឡើយ លុះ​ត្រា​តែ​ដក​ជំនឿ​ចេញ បែរ​មក​សិក្សា ដក​ពិសោធ​តាម​សច្ចធម៌​វិញ​ទើប​ល្អ​ជាង។ គោលជំហនៃព្រះពុទ្ធសាសនា ព្រះពុទ្ធសាសនា គឺ​មាន​ដើម​ដំណើត​នៅ​លើភព​ផែន​ដី​នេះ​ហើយ​ព្រះពុទ្ធសាសនា​បាន​ស្ថិត​ស្ថេរ​គង់​វង្ស ព្រម​ទាំង​មាន​ការ​តាំង​មាំ​ក្នុងចិត្ត​របស់​មនុស្ស​ទាំងឡាយ មិន​មែន​ព្រោះ​តែ​បង្រៀន​មនុស្ស​ឲ្យ​ជឿ​លើ​ការ​ឃោសនា​ ការ​សម្ដែងអួតសរសើរ ការ​អូសទាញ ឬ​ការ​បញ្ចុះ​បញ្ចូលមនុស្ស​ឲ្យ​ជឿទាំង​ខ្វះ​ហេតុ​ផល ឬ​ឲ្យ​ជឿ​ដោយ​បង្ខិតបង្ខំ​ដោយ​ការ​ឲ្យ​វត្ថុ​សម្ភារៈ លុយកាក់ ប្រាក់​កាស​បន្តិចបន្តួច​ហើយ កៀរ​គរ​បរិស័ទ​នោះ​ទេ។ តាម​ពិត​ទៅ​អ្នកដែល​គោរព​បូជា​ព្រះពុទ្ធសាសនា មិនមែន​បែប​ប្រមូល​បរិស័ទ​នោះ​ទេ ហើយ​ក៏​មិន​មែន​ជឿ​ព្រោះ​បានលាភសក្ការៈ​នោះ​ដែរ។ គ្រប់​មនុស្ស​ទាំងអស់​ដែល​ត្រូវ​បាន​ហៅ​ថា ពុទ្ធបរិស័ទ នោះ​គឺ​សុទ្ធ​តែ​បាន​ឆ្លង​កាត់​ការ​ឈ្វេងយល់​យ៉ាង​ច្បាស់ អំពី​គោល​ការណ៍​សំខាន់ៗ​នៃមាគ៌ា​ប្រតិបត្តិ​រួច​ទៅ​ហើយ ទើប​ពួក​គេ​មាន​ការ​ជឿជាក់​ជាខាងក្រោយ​មិនមែន​ជឿ​រួចហើយ​ទើប​ប្រតិបត្តិ​តាម​នោះ​ទេ វាស្រប​ទៅ​នឹង​ពាក្យ​ថា​ គិត​ហើយ​សឹមគូរ ទើប​ត្រឹម​ត្រូវ​ប្រាកដ​និយម មិនមែន​គូរ​រួចហើយ​ទើប​គិត​ជាខាងក្រោយ​នោះ​ទេ ឬ​មួយ​ក៏​ខ្ញុំ​គិត​ខុស​ម្នាក់​ឯង អាត្មានិយម​ទេដឹង? ចុះ​អស់​លោក​អ្នក​អាន​វិញ មានការ​យល់​យ៉ាង​ណា​ដែរ? ជាការ​ពិត​ណាស់ បើ​ទោះ​បី​ជា​ច្បាប់​នៅ​ប្រទេស​កម្ពុជា​បានចែង​ថា ប្រជាជន​ទាំងពីរភេទ​មានសិទ្ធិគោរព និង​ជំនឿ​លើ​សាសនា​ដែល​ខ្លួន​ពេញ​ចិត្ត​ក៏​ដោយ តែ​ក៏​បាន​ប្ដេជ្ញា​យ៉ាង​មុតមាំ​ផងដែរថា ព្រះពុទ្ធសាសនា គឺ​ជា​សាសនា​របស់​រដ្ឋ ប្រជាជន​ជាង ៩៥ ភាគរយ​គោរព​បូជា​ព្រះពុទ្ធសាសនា និងគាំទ្រ​យ៉ាងមុតមាំ​មិន​ថា​តែ អ្នក​រស់​នៅ​ទីក្រុង ឬ​ជនបទស្រែចម្ការ​នោះ​ទេ ហើយមានពុទ្ធមណ្ឌល (វត្តអារាម) គ្រប់ទិស​ទី​ក្នុងប្រទេស​ផងដែរ។ វិសាលភាព​នៃ​ព្រះពុទ្ធសាសនា បើតាម​ប្រវត្តិ​សាស្ត្រ​ក៏បាន​គូស​បញ្ជាក់​ផងដែរ​ថា ព្រះពុទ្ធសាសនា​បានផ្សព្វផ្សាយ​មក​កាន់​ដែន​ដី​សុវណ្ណភូមិ តាំងពី​ព្រះពុទ្ធសករាជ ២៣៤ មកម្ល៉េះ។ នៅ​ក្នុងចំណោម​ប្រទេស​ទាំងនោះ ក៏មានប្រទេស​កម្ពុជា​មួយ​ផងដែរ ដែល​ទទួល​បាន​នូវ​ឥទ្ធិពល​នៃ​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ដ៏​ថ្លៃថ្លា​ជាអនេកអនគ្ឃរកថ្លែង​ពុំ​ត្រូវ​ទាល់​តែ​សោះនេះ ហើយ​ប្រជាជន​ទាំងអស់​ក៏បាន​ទទួល​ស្គាល់​ថា ជាសាសនា​មួយ​ដឹក​នាំ​សង្គម​មនុស្ស​ឲ្យ​មាន​សុខសន្តិភាព​វិបុលភាព ភាតរភាព សាមគ្គីភាព និង​វឌ្ឍនភាព​យ៉ាងទូលំទូលាយ ទូទាំង​ពិភពលោក​ផងដែរ។ សរុបសេចក្ដី​ទៅ​អាច​ហៅ​បាន​ថា ព្រះពុទ្ធសាសនា គឺ​ជាសាសនា​សន្តិភាព និងពោរពេញ​ដោយ​បញ្ញាញាណ ហេតុ​ដូច្នេះ ទើប​ពុទ្ធបរិស័ទ​សុទ្ធសឹង​តែ​ជា​អ្នក​ប្រកប​ដោយ​សុទ្ធិដ្ឋិនិយម ហេតុ​ផល​និយម កម្មផលនិយម និងភាព​ប្រាកដ​និយម​ចំពោះ​ទស្សនៈ​ជីវិត​នៃ​មនុស្ស​ជាតិ។ បើ​ទោះ​បី​ជា​ព្រះពុទ្ធសាសនា​មាន​ភាព​ប្រាកដ​និយម ដែល​មនុស្ស​អាចសិក្សា​ឈ្វេងយល់ និង​ពិសោធ​បាន​ដោយខ្លួន​ឯង​ក៏ដោយ ក៏​គង់​នៅ​មានមនុស្ស​ជាច្រើន​បដិសេធ​មិន​ទទួល​យកមក​ប្រតិបត្តិ​ដែរ ថែម​ទាំងនាំគ្នា​ពោលចំអក តិះដៀល មើលងាយ ពេបជ្រាយ ចំពោះ​ព្រះពុទ្ធសាសនា​ទៀត​ផងដូច​ជា​ថា ព្រះពុទ្ធសាសនា​ដឹកនាំ​មនុស្ស​ឲ្យ​ក្រៃក្រ ដឹក​នាំ​មនុស្ស​ឲ្យទន់ខ្សោយ ដឹកនាំ​មនុស្ស​ឲ្យ​ខ្លាច​គេ ដឹក​នាំ​មនុស្ស​ឲ្យ​គិត​តែ​ពី​ផល​ប្រយោជន៍​ខ្លួន​ជាដើម។ ចុះពុទ្ធបរិស័ទ​ផ្ទាល់​យល់​ឃើញ​យ៉ាង​ណា​ដែរ? ទើប​បាន​ជា​យក​ចិត្ត​ទុកដាក់​ក្នុងការ​ប្រតិបត្តិ​តាម​ឱវាទ​របស់​ព្រះអង្គ? ព្រះពុទ្ធសាសនា​ក៏​មិន​អួតសរសើរ​ថា ខ្លួន​ល្អ​ឥត​ខ្ចោះ​នោះ​ដែរ គឺ​នៅ​រង់​ចាំ​អ្នកយក​ធម៌​ទៅ​ប្រើ​ប្រាស់​ដក​ពិសោធ​មើល​ដោយ​ខ្លួន​ឯង បើ​ទោះ​បី​ជា​ព្រះពុទ្ធ​សម្ដែង​ថាផ្លូវ​នេះ​ល្អ​គួរ​តែ​ដើរ តែ​អ្នក​មិន​ព្រម​ដើរ បែរ​ទៅ​ជា​ជ្រើស​រើស​ផ្លូវ​ផ្សេង ហើយ​ស្រាប់​តែ​មក​បន្ទោស​ផ្លូវ​វិញ​នោះ វា​ជា​រឿង​មិនត្រឹម​ត្រូវ​ទេ ប្រការ​សំខាន់ គឺ​ត្រូវ​អនុវត្ត​ដោយ​ខ្លួន​ឯង កុំ​ឲ្យ​ឮ​តែ​គេ​ថា ហើយ​តិះដៀល​ព្រះពុទ្ធសាសនា ទាំង​ដែលខ្លួន​នៅ​ក្នុងសង្គម​នៅមានព្រះពុទ្ធសាសនា​ស្ថិត​ស្ថេរ តាំង​នៅ​ឲ្យ​ត្រចះត្រចង់​គួរ​តែ​សាក​ល្បង ដក​ពិសោធ​មើល​មើល៍ កុំឲ្យ​ដូច​ជា​ពាក្យ​មួយ​ពោល​ថា កង្កែប​នៅជិត​គុម្ព​ឧប្បល មិនស្គាល់​ជាតិ​ឈូក​ក្លិន​គន្ធា កន្លង់​នៅ​ឆ្ងាយ​ត្រេចត្រង់​ផ្កា ជញ្ជក់​រសាកេសរបាន។ ធម៌ព្រះ​ល្អល្អះ​មិនខំរៀន ចេះ​ចាំ​នឹង​មាន​ពី​ថ្មើរ​ម៉ាន ខុស​ប្លង់​ភ្លាំងភ្លាត់​ទុក្ខសាមាន្យ ស្ដីញាតិ​សន្ដាន​ថា​មិន​ប្រាប់។ ដកស្រង់ចេញពីសៀវភៅ ទស្សនៈអប់រំ រៀប​រៀង​ដោយ សាមណេរ សា ចាន់រ៉ាត់ ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ

ឧបមាព្រះរតនត្រ័យ ២២ យ៉ាង អដ្ឋកថា ខុទ្ទកនិកាយ ខុទ្ទកបាឋ ១- ព្រះពុទ្ធប្រៀប​ដូចជា​ព្រះចន្ទ​ពេញបូណ៌មី ព្រះធម៌​ប្រៀបដូច​ជារស្មី​នៃ​ព្រះចន្ទ ព្រះសង្ឃ​ប្រៀប​ដូចជា លោក​ដែល​ស្រស់​បស់​ដោយរស្មី​នៃ​ព្រះចន្ទ​ពេញបូណ៌មី​នោះ។ ២- ព្រះពុទ្ធ​ប្រៀប​ដូច​ជា​ព្រះអាទិត្យ ព្រះធម៌​ប្រៀប​ដូច​ជារស្មី​នៃ​ព្រះអាទិត្យ ព្រះសង្ឃប្រៀប​ដូច​ជា​លោក ដែល​ដួង​អាទិត្យ​កម្ចាត់​ភាព​ងងឹត​ហើយ។