ខន្តិ បរមំ តបោ តីតិក្ខា អធិវាសនក្ខន្តី ពោលគឺ​សេចក្ដី​អត់​ធន់ ជាតបធម៌​ដ៏​ឧត្ដម នោះ, ឲ្យ​មាន​សេចក្ដី​ពិស្ដារ ដើម្បី​ជា​គ្រឿង​ប្រដាប់សតិបញ្ញា និង​ជា​វត្ត​ប្រតិបត្តិ​របស់​សាធុសប្បុរស​ពុទ្ធ​បរស័ទ​ដូច​ត​ទៅ​នេះ៖ ខន្តិ ប្រែថា "សេចក្ដីអត់" តីតិក្ខា ប្រែថា "សេចក្ដី​ធន់" ស័ព្ទ​ទាំង​ ២ នេះ មាន​សេចក្ដី​ជា​មួយ​គ្នា ទើប​រួម​ចូល​គ្នា​ហៅ​ថា "សេចក្ដី​អត់ធន់" សេចក្ដី​អត់ធន់​នេះ​លោក​ចែក​ជា ៣ យ៉ាង​គឺ៖ ១. អត់ធន់​ចំពោះ​សេចក្ដី​ទុក្ខ​ដែល​ជា​ហេតុ​ឲ្យ​កើត​លោភៈ ២. អត់ធន់​ចំពោះ​សេចក្ដី​ទុក្ខ​ដែល​ជា​ហេតុ​ឲ្យ​កើត​ទោសៈ ៣. អត់ធន់​ចំពោះ​សេចក្ដី​ទុក្ខ​ដែល​ជា​ហេតុ​ឲ្យ​កើតមោហៈ អធិប្បាយ​ខន្តី ១. ឯសេចក្ដី​អត់ធន់​ចំពោះ​សេចក្ដី​ទុក្ខ ដែល​ជា​ហេតុ​ឲ្យកើត លោភៈ នោះ​បាន​ខាង​អត់​ទ្រាំ​នឹង​ចំណង​ផ្សេង ៗ ដែល​កើត​ឡើង​ក្នុង​ទ្វារ​ទាំង ៦។ ពាក្យ​ថា អត់​ទ្រាំ​គឺ​មិន​ប្រព្រឹត្តទុច្ចរិត​តាម​ចំណង់​ឬ​សេចក្ដី​ស្រេក​ឃ្លាន​នោះៗ។ បុគ្គល​ចំពូក​ខ្លះ​ព្រោះ​តែ​មិន​ចេះ​អត់​ទ្រាំ​នឹង​ចំណង់​ឬ​សេចក្ដី​ស្រេក​ឃ្លាន បាន​ជា​លួច​ឆក់​ដណ្ដើម​បំបាត់​ប្រវ័ញ្ច​ទ្រព្យ​សម្បត្តិ​របស់​គេ, កាល​បើ​ប្រព្រឹត្ត​ទុច្ចរិត​ដូច្នោះ រមែង​ជួប​ប្រទះ​នឹង​សេចក្ដី​ទុក្ខ​ព្រួយ​ដែល​ជា​ផល​របស់​ទុច្ចរិត​នោះៗ មាន​ត្រូវ​ទោស​ជាប់​គុក​ជាប់​ច្រវាក់​ជាដើម។ បុគ្គល​ឯណា​ជា​មនុស្ស​មិន​សូវ​រវះ​រវាម​ពេក ចេះ​អត់ទ្រាំ​បាន, បុគ្គល​នោះ​ឯង​ប្រកប​ដោយ​សេចក្ដី​សុខ​សេចក្ដី​ចម្រើន។ ខន្តី សេចក្ដី​អត់​ធន់​បែប​នេះ ហៅ​ថា អត់ធន់​ ចំពោះ​សេចក្ដី​ទុក្ខ​ដែល​ជា​ហេតុ​ឲ្យ​កើត រាគៈ ក៏​គួរ​សង្គ្រោះ​ចូល​ក្នុង​ខន្តី​នេះ​ដែរ។ ២. ឯ​សេចក្ដី​អត់ធន់​ចំពោះ​សេចក្ដី​ទុក្ខ ដែល​ជា​ហេតុ​ឲ្យ​កើត ទោសៈ នោះ​ បាន​ខាង​សេចក្ដី​អត់ធន់​នឹង​ពាក្យ​បរប្បវាទ​ដែល​បុគ្គល​ដទៃ​ស្ដី​ថា​ត្មះតិះដៀល ឬ​អត់ធន់​នឹង​ពាក្យ​បរប្បវាទ​ដែល​បុគ្គល​ដទៃបៀត​បៀន​ដែល​ជា​ហេតុ​ឲ្យ​កើត​ទោសៈ។ ធម្មតា​មនុស្ស​ដែល​កើត​មក​ក្នុង​លោក​សន្និវាស​នេះ ដែល​ថា​មិន​ឲ្យ​មាន​គេ​ស្ដី​ថា ត្មះតិះដៀល​សោះ​នោះ​គ្មាន​ទេ, ទោះ​បី​គេ​ត្មះតិះដៀល​ស្ដី​ថា​ដោយ​ត្រង់ៗ មិន​បាន ក៏​គង់​ត្មះតិះដៀល​ស្ដី​ថា​ដោយ​ពាក្យ​បញ្ឆិត​បញ្ឆៀង​ផ្សេងៗ, បើ​គេ​តិះដៀល​ស្ដី​ថា​ចំពោះ​មុខ​មិន​បាន​គេ​ក៏​គត់​តិះដៀល​ស្ដី​ថា​ជា​កំបាំងៗ អម្បាល​ព្រះអាទិត្យ​ព្រះចន្ទ​ដែល​ដើរ​វិល​ឆ្លុះ​បំភ្លឺ​លោក​ជា​ប្រក្រតី ម្ដេច​ក៏​គង់​តែ​មាន​គេ​តិះដៀល​ខ្លះ​ដែរ, ចំណង់​បើ​មនុស្ស​ក្នុង​លោក និង​រក​នរណា​ឲ្យ​ជា​មនុស្ស​ឥត​គេ​តិះដៀល​នោះ​មិន​មាន​ឡើយ; ទុក​ជា​ព្រះសាស្ដា​បរមគ្រូ​ជា​ម្ចាស់​ដែល​ប្រកប​ដោយ​ព្រះមហា​ករុណា​ទិគុណ ក៏​គង់​មាន​គេ​តិះដៀល​ដែរ, ដូច​កាល​ទ្រង់​ស្ដេច​ទៅ​គង់​ក្នុង​ក្រុងកោសម្ពី​សូម​នាំ​រឿង​នោះ​មក​សម្ដែង​ជា​ឧទាហរណ៍​ដូច​តទៅ​នេះ៖ រឿង ព្រះសម្ពុទ្ធ​ទ្រង់​ស្ដេច​នៅ​ក្នុង​កោសម្ពី កាល​ដែល​ព្រះភគវន្ត​មុនី ទ្រង់​ស្ដេចទៅ​ក្រុង​កោសម្ពីនោះ​ នាង​មាគណ្ឌិយ​ជា​ទីពី​ព្រះបាទ​ឧទេន ប្រើ​មនុស្ស​ឲ្យ​គេ​ប្រទេច ផ្ដាសា​ព្រះអង្គ​ដោយ​ពាក្យ​អាក្រក់ផ្សេងៗ ដរាប​ដល់​ព្រះអានន្ទ​ធុញ​ទ្រាន់​អត់​ទ្រាំ​មិន​បាន ចូល​ទៅ​ក្រាប​បង្គំ​ទូល​និមន្ត​ព្រះអង្គ​ឲ្យ​ទ្រង់​ស្ដេច​នៅ​នគរ​ឯ​ទៀត, តែ​ព្រះអង្គ​មិន​ញាប់ញ័រ​នឹង​ហេតុ​នោះ​បន្តិច​បន្តួច​ឡើយ។ ក្នុង​វេលា​នោះ ពួក​ជន​ដែល​បាន​មើល​ឃើញ​នឹង​ស្ដាប់​ឮ កម្រ​នឹង​ចៀស​វាង​សេចក្ដី​ក្រេវក្រោធ​បាន, បើ​នឹង​បាន​ខ្លះ​ក៏​ដោយ​តែ​ប្រឹង​អត់​សង្កត់​ចិត្ត​តាម​ព្រះអង្គ​ប៉ុណ្ណោះ​ លុះ​ចំណេរ​មក​ខាង​ក្រោយ ពួក​ស្រី​ទាំង​នោះ​ក៏​ដល់​នូវ​សេចក្ដី​ស្លាប់​ដោយ​ព្រះមហាក្សត្រិយ៍​ឲ្យ​ចាប់​យក​មក​ជីក​កប់​ក្នុង​រណ្ដៅ​ឲ្យ​នៅ​ត្រឹម​ ៗ ក ហើយ​ឲ្យ​រាស់​ដោយ​រនាស់​ដែក និង​ដុត​រោស​ដោយ​ភ្លើង, លុះ​ស្លាប់​ទៅ​ហើយ​ក៏​ទៅ​កើត​ក្នុង​នរក​រង​ទុក្ខ​វេទនា​ជា​ពន្លឹក​គួរ​ខ្លាច​ក្រៃពេក។ ដក​ស្រង់​ចេញ​ពី​សៀវភៅ ឱវាទបាតិមោក្ខ ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ​

សូចិមុខីសូត្រ (សមណសក្យបុត្រតែងឆាន់បិណ្ឌបាតប្រកបដោយធម៌) សម័យមួយ ព្រះសារីបុត្តមានអាយុ គង់នៅក្នុងវត្តវេឡុវ័ន ជាកលន្ទកនិវាបស្ថាន ជិតក្រុងរាជគ្រឹះ ។ លំដាប់នោះ ព្រះសារីបុត្តមានអាយុ ស្លៀកស្បង់ ប្រដាប់បាត្រនិងចីវរ ក្នុងបុព្វណ្ហសម័យ ហើយចូលទៅចូលកាន់ក្រុងរាជគ្រឹះ ដើម្បីបិណ្ខបាត លុះចូលទៅបិណ្ខបាតតាមលំដាប់ច្រកក្នុងរាជគ្រឹះហើយ បានទៅគង់អាស្រ័យក្បែរជើងជញ្ចាំងមួយ ឆាន់ចង្ហាន់បិណ្ខបាតនោះ ។ គ្រានោះ បរិព្វាជិកាឈ្មោះសូចិមុខី បានចូលទៅរកព្រះសារីបុត្តមានអាយុ លុះចូលទៅដល់ហើយ បាននិយាយនឹងព្រះសារីបុត្តមានអាយុដូច្នេះថា បពិត្រសមណៈ លោកឱនមុខឆាន់ឬអ្វី ។ នែប្អូនស្រី អាត្មាមិនមែនឱនមុខ ឆាន់ទេ ។ បពិត្រសមណៈ បើដូច្នោះ លោកងើយមុខឆាន់ឬ ។ ម្នាលប្អូនស្រី អាត្មាមិនមែនងើយមុខឆាន់ទេ ។ បពិត្រសមណៈ បើដូច្នោះ លោកបែរមុខទៅកាន់ទិសធំ (ទាំងបួន) ឆាន់ឬអ្វី ។ ម្នាលប្អូនស្រី អាត្មាមិនមែនបែរមុខទៅកាន់ទិសធំឆាន់ទេ ។ បពិត្រសមណៈ បើដូច្នោះ លោកងាកមុខទៅកាន់ទិសតូច (ទាំងបួន) ឆាន់ឬអ្វី ។ ម្នាលប្អូនស្រី អាត្មាមិនមែនងាកមុខទៅកាន់ទិសតូចឆាន់ទេ ។ ចុះព្រោះហេតុដូចម្តេច កាលដែលខ្ញុំសួរលោកថា បពិត្រសមណៈ លោកឱនមុខឆាន់ឬអ្វី លោកឆ្លើយថា នែប្អូនស្រី អាត្មាមិនមែនឱនមុខ ឆាន់ទេ កាលដែលខ្ញុំសួរលោកថា បពិត្រសមណៈ បើដូច្នោះ លោកងើយមុខឆាន់ឬអ្វី លោកឆ្លើយថា នែប្អូនស្រី អាត្មាមិន​មែន​ងើយមុខឆាន់ទេ កាលដែលខ្ញុំសួរលោកថា បពិត្រសមណៈ បើដូច្នោះ លោកបែរមុខទៅកាន់ទិសធំឆាន់ឬអ្វី លោកឆ្លើយថា នែប្អូនស្រី អាត្មាមិនមែនបែរមុខទៅកាន់ទិសធំឆាន់ទេ កាលដែលខ្ញុំសួរលោកថា បពិត្រសមណៈ បើដូច្នោះ លោកងាកមុខកាន់ទិសតូចឆាន់ឬអ្វី លោកឆ្លើយថា នែប្អូនស្រី អាត្មាមិនមែនងាកមុខទៅកាន់ទិសតូចឆាន់ទេ បពិត្រសមណៈ ចុះលោកឆាន់ដូម្តេចវិញ ។ នែប្អូនស្រី ពួកសមណព្រាហ្មណ៍ណានីមួយ ចិញ្ចឹមជីវិតដោយមិច្ឆាជីវៈ ព្រោះតិរច្ឆានវិជ្ជា គឺវិជ្ជាមើល​ទាយ​ចម្ការ​ទីដី ម្នាលប្អូនស្រី សមណព្រាហ្មណ៍ពួកនេះ ហៅថា អ្នកឱនមុខឆាន់ ។ ម្នាលប្អូនស្រី ពួក​សមណ​ព្រាហ្មណ៍​ណានីមួយចិញ្ចឹមជីវិតដោយមិច្ឆាជីវៈ ព្រោះតិរច្ឆានវិជ្ជា គឺវិជ្ជាមើលខាងនក្ខត្តឫក្ស នែប្អូនស្រី សមណព្រាហ្មណ៍ពួកនេះ ហៅថា អ្នកងើយមុខឆាន់ ។ នែប្អូនស្រី ពួកសមណព្រាហ្មណ៍ណានីមួយ ចិញ្ចឹមជីវិតដោយមិច្ឆាជីវៈ ព្រោះការប្រកបរឿយ ៗ នូវទូតកម្ម និងការបញ្ជូនដំណឹង នែប្អូនស្រី សមណព្រាហ្មណ៍ពួកនេះ ហៅថា បែរមុខទៅកាន់ទិសធំឆាន់ ។ នែប្អូនស្រី ពួកសមណព្រាហ្មណ៍ណានីមួយ ចិញ្ចឹមជីវិតដោយមិច្ឆាជីវៈ ព្រោះតិរច្ឆានវិជ្ជា គឺវិជ្ជាមើលខាងអង្គសម្បត្តិ (ទាយលក្ខណៈ) នែប្អូនស្រី សមណព្រាហ្មណ៍ពួកនេះ ហៅថា បែរមុខទៅកាន់ទិសតូចឆាន់ ។ នែប្អូនស្រី អាត្មាមិនមែនចិញ្ចឹមជីវិតដោយ មិច្ឆាជីវៈ ព្រោះតិរច្ឆានវិជ្ជា គឺវិជ្ជាមើលទាយចម្ការទេ អាត្មាមិនមែនចិញ្ចឹមដោយមិច្ឆាជីវៈ ព្រោះតិរច្ឆានវិជ្ជា គឺវិជ្ជាមើលទាយនក្ខត្តឫក្ស អាត្មាមិនមែនចិញ្ចឹមដោយមិច្ឆាជីវៈ ព្រោះការប្រកបរឿយ ៗ នូវទូតកម្មនិងការបញ្ជូនដំណឹងទេ អាត្មាមិនមែនចិញ្ចឹមដោយមិច្ឆាជីវៈ ព្រោះតិរច្ឆានវិជ្ជា គឺវិជ្ជាទាយអង្គសម្បត្តិទេ អាត្មាតែងស្វែងរកភិក្ខាដោយធម៌ លុះស្វែងរកភិក្ខាបានដោយធម៌ហើយ ទើបឆាន់ ។ គ្រានោះ សូចិមុខីបរិព្វាជិកា ចេញអំពីច្រកចូលទៅកាន់ច្រកចេញពីផ្លូវត្រឡែងកែង ចូលទៅកាន់ផ្លូវត្រឡែងកែង ក្នុងក្រុងរាជគ្រឹះ បា្រប់គេយ៉ាងនេះថា សមណសក្យបុត្រទាំងឡាយ តែងឆាន់អាហារប្រកបដោយធម៌ សមណសក្យបុត្រ ទាំងឡាយ តែងឆាន់អាហារ ដែលមិនមានទោស អ្នកទាំងឡាយ ចូលប្រគេនដុំបាយដល់ពួក សមណសក្យបុត្រផងចុះ ។ ចប់ សូចិមុខីសូត្រ ៕ (សុត្តន្តបិដក សំយុត្តនិកាយ ខន្ធវគ្គ សារិបុត្តសំយុត្ត បិដកលេខ ៣៤ ទំព័រ ១៨៩) ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

អ្វីៗក្នុងលោកនេះ វាយ៉ាងដូច្នោះឯង ជាការពិតដោយបរមត្ថមានហេតុ មានផលត្រឹមត្រូវ អ្វីដែលត្រូវកើត រមែងកើត អ្វីដែលត្រូវរលត់ រមែងរលត់ គឺគ្រប់រឿងទាំងអស់ សុទ្ធតែមានការពិតឲ្យសុខចិត្ត កាលណាបើមានបញ្ញាចូលដល់ការពិតនោះៗ ប៉ុន្តែព្រោះមិនបានសិក្សាការពិត រវល់តែចង់បានអ្វីៗតាមតណ្ហា ទីបំផុតក៏បានជួបការខកចិត្ត ដូច្នោះទើបពុទ្ធបរិស័ទគួរសិក្សាការពិតដែលជាបរមត្ថសច្ច ។ ក្នុងអរហន្តវគ្គ (វគ្គទី ៧ នៃព្រះគាថាធម្មបទ)ព្រះពុទ្ធអង្គទ្រង់ត្រាស់ថា៖ ឧយ្យុញ្ជន្តិ សតីមន្តោ ន និកេតេ រមន្តិ តេហំសាវ បល្លលំ ហិត្វា ឱកមោកំ ជហន្តិ តេ។ បុគ្គលដែលមានស្មារតី រមែងខ្វល់ខ្វាយ (គឺខ្វល់ខ្វាយក្នុងគុណដែលខ្លួនឯងបានចាក់ធ្លុះហើយ មានឈាននិងវិបស្សនាជាដើមហើយនឹកដល់ ពិចារណាដល់ ក្នុងការចូលសមាបត្តិនោះៗ) លោកមិនត្រេកអរក្នុងទីនៅអាស្រ័យ (គឺមិនមានទីអាល័យហួងហែង) លោកលះបង់ចោលស្រឡះនូវអាល័យទាំងអស់ដូចហ្វូងហង្សលះបង់ភក់ ហើយហើរទៅ ដូច្នោះឯង។ សិក្សាព្រះសូត្រ ភាគទី ១១ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

សព្វា ទិសា អនុបរិគម្ម ចេតសា នេវជ្ឈគា បិយតរមត្តនោ ក្វចិ ឯវំ បិយោ បុថុ អត្តា បរេសំ តស្មា ន ហឹសេ បរំ អត្តកាមាតិ ។ បុគ្គលមានចិត្តរំពឹងគិតសព្វទិស រមែងរកមិនឃើញនូវបុគ្គលជាទីស្រឡាញ់ជាងខ្លួនក្នុងទីណាមួយឡើយ ខ្លួនទើបជាទីស្រឡាញ់ច្រើនជាងបុគ្គលដទៃ យ៉ាងនោះឯង ។ ព្រោះហេតុនោះ អ្នកដែលស្រឡាញ់ខ្លួន មិនគប្បីបៀតបៀននូវសត្វដទៃឡើយ ។ ជីវិតនេះ បើយើងមិនទាន់ប្រាកដក្នុងចិត្តថា រស់នៅដើម្បីអ្វីទេនោះ យើងគួរតែសម្រេចចិត្តជាដំបូងថា យើងរស់នៅដើម្បីអ្នកដែលយើងស្រឡាញ់ ហើយធ្វើអ្វីៗ ឱ្យបានល្អ ឱ្យជាប្រយោជន៍ដល់អ្នកទាំងអស់នោះ ។ លុះដល់ពេលបានជួបព្រះធម៌ ក្នុងមល្លិកាសូត្រ ជាដើម ទើបយើងមកពិចារណាថា ខ្លួនយើងគឺជាទីស្រឡាញ់ដ៏ក្រៃលែងនៃខ្លួនឯង ដូច្នេះ យើងគប្បីរស់នៅឱ្យបានល្អដើម្បីខ្លួនយើងផង និងដើម្បីអ្នកដែលយើងស្រឡាញ់ផង ទាំងអ្នកដែលស្រឡាញ់យើងផង ហើយមិនគប្បីបៀតបៀននូវគ្រប់ជីវិតដទៃទៀតផង ព្រោះអ្នកដទៃ ក៏មានការស្រឡាញ់ខ្លួនឯងខ្លាំងក្រៃលែងដែរ គប្បីមានខ្លួនឯងជាឧបមា ៕៚ ខ្លឹមសារនៅក្នុង មល្លិកាសូត្រទី ៨ ( បិដក ២៩ ទំព័រ ២០៧ ) ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

រឿង​អ្នក​ប្រ​មឹក​ (​ចាក ម​. អ.) ( ទោស​នៃ​ការ​សេព​គប់​ជន​ពាល​ និង​ផឹក​សុ​រា​ ) ពី​អតី​ត​សម័យ​ ក្នុង​ក្រុង​ពា​រាណ​សី​ មាន​មា​ណព​ម្នាក់​ជា​កូន​អ្នក​រក្សា​និច្ច​សីល​ ។ មាណព​នោះ​ចូល​ចិត្ត​ដើរ​ជាមួយ​នឹង​អ្នក​លេង​ទាំង​ឡាយ​ ដែល​មាន​វ័យ​ស្រ​ករ​គ្នា​ ។ អ្នក​លែង​ទាំង​ឡាយ​ តែង​ប​បួល​មា​ណព​ ឲ្យ​ផឹក​ស្រា​តែ​មិន​ព្រម​សោះ​​ ។​

រឿង​ភិក្ខុ​ហល់​ផ្ទៃ ( ចាក​ សុ​. តិ. ) (​ ស្រលាញ់​ខ្លួន​ឲ្យ​ស្ងួន​ចំ​ណី ស្គាល់​គុណ​ទោស​ពៃរ៍ទើបបាន​សុខា ) កាលព្រះ​សម្ពុទ្ធ​បរម​គ្រូ គង់​នៅ​វត្ត​ជេត​ពន​ នា​ក្រុង​សាវត្ថី មាន​ភិក្ខុ​មួយ​អង្គ​ល្មោភ​ចង្ហាន់​ បាន​ទទួល​ភត្ត​ក្នុង​ថ្ងៃ​មង្គល​មួយ​ ក៏​ឆាន់​ទាល​តែ​ហល់ផ្ទៃ​ ស្ទះ​ខ្យល់​ដក​ដង្ហើម​មិន​រួច​ មក​ពី​ឆាន់​ច្រើន​ពេក ភិក្ខុ​ទាំង​ឡាយ​ ជ្រួលជ្រើម​ពេញ​វត្ត ជួយ​រក​ថ្នាំ​ដាក់​ឲ្យ ប៉ុន្តែ​មិន​បាន​ជា​ មួយ​ស្របក់​ក៏​សុគត​ទៅ ។

រឿង​សមុទ្ទទេវតា ( ចាក​ ស​​. តិ. ) ( សេចក្តី​លោភ​នាំ​សត្វ​ឲ្យ​ហួង​ហែង​ហួស​ហេតុ ) កាល​ពុទ្ធ​សម័យ​ព្រះ​សម្ពុទ្ធ​ប​រម​គ្រូ​ ទ្រង់​រំ​លឹក​ដាស់​តឿនឧ​បនន្ទ​ភិក្ខុ​ ដែល​មាន​សេចក្តី​​លោភ​គ្រប​សង្កត់​ គឺ​ធម្មតា​រ​បស់​ភិក្ខុ​ឧប​នន្ទ តែ​ដល់​រដូវ​ចូល​វស្សា​ហើយ លោក​ដើរ​ចូល​ទៅ​ចូល​វស្សា​ផ្ញើ​គ្រប់​វត្ត​ ដែល​លោក​អាច​ទៅ​បាន​​។