«សម្បត្ដិនៃឧបាសក ៥យ៉ាង» ធម្មជាតិ​ដែល​ញ៉ាំង​សីល​និង​អាជីវធម៌​នៃ​ឧបាសក​ឲ្យ​បរិបូណ៌​ឲ្យ​បរិសុទ្ធ​ប្រពៃ​ឈ្មោះ​ថា​ “ សម្បត្តិ” សម្បត្តិ​នោះ​មាន ៥​យ៉ាងគឺ៖​ ១-សទ្ធោ ហោតិ ឧបាសក​មាន​សេចក្តី​ជឿ​ជាក់​ច្បាស់​ក្នុង​គុណ​ព្រះរតន​ត្រ័យ។ ២-សីលវា ហោតិ ឧបាសកមានសីល។ ៣-ន កោតុហលមង្គលិកោ ហោតិ ឧបាសក​មិន​ប្រកប​ដោយ​មង្គល​ភ្ញាក់​ផ្អើល។ ៤-កម្មំ បច្ចេតិ នោ មង្គលំ ឧបាសក​ប្រកាន់​ជឿ​ថា កម្មជា​កុសល​និង​អកុសល​ឲ្យ​ផល មិន​ប្រកាន់​ជឿ​មង្គល​មាន​ឫក្ស​ពារ​វេលា​ជា​ដើម​ឲ្យ​ផល​ឡើយ។​ ៥-ន ឥតោ ពហិទ្ធា ទក្ខិណេយ្យំ គវេសតិ ឥធ ច បុព្វការំ ករោតិ ឧបាសក​មិន​សែ្វង​រក​ទក្ខិណេយ្យ​បុគ្គល គឺ​បដិគ្គាហកៈ អ្នក​ទទួល​ទាន​ខាង​ក្រៅ​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​ឡើយ ហើយ​ធ្វើ​ទាន​តែ​ក្នុង​ទក្ខិណេយ្យ​បុគ្គល​ក្នុង​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា​នេះ។​ ឧបាសក​ឯណា​ប្រកប​ដោយ​សម្បត្តិ ៥​យ៉ាង​នេះ​ហើយ ឧបាសក​នោះឈ្មោះ​ថា “ ឧបាសករតនៈ “ គឺ​ឧបាសក​ដូច​ជា​រតនវត្ថុ​មាន​កែវ​ជា​ដើម​ផង ឈ្មោះថា “ ឧបាសកបទុមៈ” គឺ​ជា​ឧបាសក​ដូច​ជា​ផ្កា​ឈូក​មាន​ពណ៌​ក្រហម​ផង​ ឈ្មោះ​ថា “ ឧបាសកបុណ្ឌរីក” គឺ​ឧបាសក​ដូច​ជា​ផ្កា​ឈូក​មាន​ពណ៌​ស​ផង​។​ «វិបត្តិនៃឧបាសក ៥យ៉ាង» ធម្មជាតិ​ដែល​ញ៉ាំង​សីល​និង​អាជីវ​ធម៌​នៃ​ឧបាសក​ឲ្យ​វិនាស​ឈ្មោះ​ថា “ វិបត្តិ” វិបត្តិ​នោះ​ មាន​ ៥យ៉ាង​គឺ​៖ ១-អស្សទ្ធោ ហោតិ ឧបាសក​មិនជឿ​គុណ​ព្រះ​រតន​ត្រ័យ។ ២-ទុស្សីលោ ហោតិ ឧបាសក​ទ្រុស្ត​សីល​។ ៣-កោតុហលមង្គលិកោ ហោតិ ឧបាសក​ប្រកប​ដោយ​មង្គល​ភ្ញាក់​ផ្អើល​។ ៤-មង្គលំ បច្ចេតិ នោ កម្មំ ឧបាសក​ប្រកាន់​ជឿ​ថា មង្គល​មាន​ឫក្ស​ពារ​វេលា​ជា​ដើម​ឲ្យ​ផល មិន​ប្រកាន់​ជឿ​ថា​កម្ម​កុសល និង​អកុសល ឲ្យ​ផល​ឡើយ។​ ៥-ឥតោ ច ពហិទ្ធា ទក្ខិណេយ្យំ គវេសតិ តត្ថ ច បុព្វការំ ករោតិ ឧបាសក​សែ្វង​រក​តែ​ទក្ខិណេយ្យ​បុគ្គល គឺបដិគ្គាហកៈ​អ្នក​ទទួល​ទាន​ខាង​ក្រៅ​ព្រះ​ពុទ្ធសាសនា ហើយ​ធ្វើ​នូវ​ទាន​ដល់​ទក្ខិណេយ្យ​បុគ្គល​​ខាង​​ក្រៅ​​ព្រះ​​ពុទ្ធសាសនា​​នោះ។ ឧបាសក​ឯណា ប្រកប​ដោយ​វិបត្តិ ៥យ៉ាង​នេះ ត្រង់​វិបត្តិ​ឯណា​មួយ​ហើយ ឧបាសក​នោះ​ឈ្មោះថា “ ឧបាសក​ចណ្ឌាល” គឺ​ឧបាសក​ដូច​ជា​មនុស្ស​ចណ្ឌាល​ផង ឈ្មោះ​ថា “ ឧបាសក​មលៈ” គឺ​ឧបាសក​មាន​ធម៌​មន្ទិល​សៅ​ហ្មង​ផង ឈ្មោះ​ថា “ ឧបាសកបដិកិដ្ឋៈ” គឺ ឧបាសក​ដែល​អ្នក​ប្រាជ្ញ​ទាំង​ឡាយ​លោក​តិះ​ដៀល​ផង។​ (ដក​ស្រង់​ចេញ​ពី​សៀវ​ភៅ​គិហិ​បដិបត្តិ​ពិស្តារ របស់ ម.ឧ កៅ-ឈឺន) ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

មហា​សតិប្បដ្ឋាន​សូត្រ «ព្រះ​សូត្រ​សម្តែង​អំពី​ការ​ចម្រើន​សតិ​ប​ដ្ឋាន​ ៤​» សូត្រ​នេះ​ព្រះ​អង្គ​ទ្រង់​សំ​ដែង​យ៉ាង​ពិស្តារ​នៅ​ក្នុង​ សុត្តន្ត​បិដក ទីឃ​និកាយ​ ចតុត្ថភាគ​ មហាវគ្គ​ បិដក លេខ​១៧​ ចាប់​ពី​ទំព័រ​ទី​ ២៤៤ ដល់ ៣០៤ ។នៅ​ក្នុង​ប្រកាស​នេះ​ នឹងសូម​លើក​យក​តែ​សេចក្តី​សង្ខេប​មក​ចែក​ជូន​ដល់​សាធុ​ជន ដើម្បី​បាន​ជា​ប្រទីប​ក្នុង​ការ​សិក្សា​សតិបដ្ឋាន សម្រាប់​ជា​កិច្ច​បដិបត្តិ​។ បើ​សាធុជន​មាន​បំណង​ចង់​អាន​សេចក្តីពិស្តារ​ សូម​ទាញ​យក​តាម​តំណ​ភ្ជាប់​ខាង​លើ​ចុះ។ សេចក្តី​សង្ខេប​នៃសតិប្បដ្ឋាន​សូត្រ​មាន​ដូច​តទៅ៖ សម័យ​មួយ ខណៈ​ដែល​ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ​គង់​នៅ​ក្នុង​ កម្មាសទម្មនិគម របស់​អ្នក​ដែន​កុរុ ទ្រង់​សម្តែង​នូវ​ការ​ចម្រើន​សតិប​ដ្ឋាន ឲ្យ​ភិក្ខុ​ទាំងឡាយ​ស្តាប់ ដោយ​ទ្រង់​លើក​យក​មាតិកា​ធម៌ ឡើង​ជា​ឧទ្ទេស​ដូច្នេះ​ ៖ ភាគឧទេ្ទស សតិប្បដ្ឋាន ៤ ម្នាល​ភិក្ខុ​ទាំង​ឡាយ ផ្លូវ​នេះ​ជា​ផ្លូវ​មូល​តែ​មួយ ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ដើម្បី សេចក្តី​បរិសុទ្ធ​នៃ​សត្វ​ទាំង​ឡាយ ដើម្បី​កំចាត់​បង់​នូវ​សេចក្តី​សោក និង សេចក្តី​ខ្សឹក​ខ្សួល ដើម្បី​រំលត់​ទុក្ខ និង ទោមនស្ស ដើម្បី​បាន​សម្រេច​នូវញេយ្យធម៌ (អរិយមគ្គ) ដើម្បី​ធ្វើ​ឲ្យ​ជាក់​ច្បាស់​នូវ​ព្រះ​និព្វាន ផ្លូវនេះ​គឺ​សតិប​ដ្ឋាន ៤ ប្រការ​ ​។ សតិប្បដ្ឋាន​គឺ ការ​តាំង​សតិ សម្បជញ្ញៈ ព្យាយាម​ពិចារណា កាយ វេទនា ចិត្ត និង ធម៌ ដើម្បី​កំចាត់​បង់​អភិជ្ឈា និង ទោមនស្ស ក្នុងលោក ដោយ​បែង​ចែក​ការ​ពិចារណា​ជា​៤ ប្រការ​គឺៈ ១) កាយានុបស្សនា ពិចារណា​ឃើញ​កាយ​ក្នុង​កាយ​ជា​ប្រ​ក្រតី មាន​សេចក្តី​ព្យាយាម មាន​សម្បជញ្ញៈ​ មាន​សតិ​កំចាត់​បង់​អភិជ្ឈា និង ទោមនស្ស​ក្នុង​លោក​បាន​។ ២) វេទនានុបស្សនា ពិចារណា​ឃើញ​វេទនា ក្នុង​វេទនា​ទាំង​ឡាយ​ជា​ប្រ​ក្រតី មាន​សេចក្តី​ព្យាយាម មាន​សម្បជញ្ញៈ មាន​សតិ​កំចាត់​បង់​អភិជ្ឈា និង ទោមនស្ស​ក្នុង​លោក​បាន ។ ៣) ចិត្តានុបស្សនា ពិចារណា​ឃើញ​ចិត្ត​ក្នុង​ចិត្ត​ជា​ប្រ​ក្រតី មាន​សេចក្តី​ព្យាយាម មាន​សម្បជញ្ញៈ មាន​សតិ​កំចាត់​បង់​អភិជ្ឈា និង ទោមនស្ស​ក្នុង​លោក​បាន ។ ៤) ធម្មានុបស្សនា ពិចារណា​ឃើញ​ធម៌ ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ឡាយ​ជា​ប្រក្រតី​មាន​សេចក្តី​ព្យា​យាម មាន​សម្បជញ្ញៈ មាន​សតិ​កំចាត់​បង់​អភិជ្ឈា និង ទោមនស្ស​ក្នុង​លោក​បាន ។ ភាគនិទ្ទេស ១-កាយានុបស្សនា ការពិចារណាឃើញកាយ ក្នុងកាយចែកជា ៦ បព្វៈគឺៈ ១) អានាបាណបព្វៈ ការ​ពិចារណា​ខ្យល់​ដង្ហើម​ចេញ​ចូល (អានា​បាណ​ស្សតិ) គឺ​ភិក្ខុ​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ក្តី នៅ​ទៀប​គល់​ឈើ​ក្តី នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ដ៏​ស្ងាត់​ក្តី អង្គុយ​ពែន​ភ្នែន​តាំង​កាយ​ឲ្យ​ត្រង់ តម្រង់​សតិ​ឆ្ពោះ​ទៅរក​កម្មដ្ឋាន មាន​សតិ​ពេលដក​ដង្ហើម​ចូល មាន​សតិ​ពេល​ដក​ដង្ហើម​ចូលវែង និង ដក​ដង្ហើម​ចេញ​វែង ក៏​ដឹង​ថា អាត្មា​អញ​ដក​ដង្ហើម​ចូល​វែង ដក​ដង្ហើម​ចេញ​វែង​។ កាល​ដក​ដង្ហើម​ចូល​ខ្លី និង ដក​ដង្ហើម ចេញ​ខ្លី ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​ដក​ដង្ហើម​ចូល​ខ្លី ដក​ដង្ហើម​ចេញ​ខ្លី ។ បុគ្គល​គប្បី​សិក្សា​ថា អា​ត្មា​អញ​កំណត់​ដឹង​នូវ​ខ្យល់​ទាំង​ពួង ហើយដក​ដង្ហើម​ចេញ និង ចូល ។ បុគ្គល​គប្បី​សិក្សា​ថា អាត្មា​អញ រម្ងាប់​កាយ​សង្ខារ ទើប​ដក​ដង្ហើម​ចេញ និង ចូល ។ ការ​កំណត់​ដឹង​ខ្យល់​ក្នុង​លក្ខណៈ​នេះ ប្រៀប​ដូច​ជាង​ក្រឡឹង ឬ កូន​សិស្ស​នៃ​ជាង​ក្រឡឹង​ដែល​មាន​ភាព​ជំនាញ​ក្នុង​ការ​ទាញ​ខ្សែ​ក្រឡឹង​វែង ឬ ខ្លី ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អញ​ទាញ​ខ្សែ​ក្រឡឹង​វែង ឬ ខ្លី។ ២) ឥរិយាបថបព្វៈ ការ​ពិចារណា​ឥរិយាបថ​ទាំង ៤ គឺ ពេល​ដើរ​ក៏​ដឹងច្បាស់​ថា​ដើរ ពេល​ឈរក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា​ឈរ ពេល​អង្គុយ​ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អង្គុយ ពេល​ដេក​ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ដេក។ ពេល​កាយ ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ឥរិយាបថ​ណា​ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ឥរិយាបថ​នោះ ឬ​ថា ខ្លួន​ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ឥរិយាបថ​ណាៗ ក៏​កំណត់​ដឹង​កាយ​ថា ស្ថិត​នៅ​ក្នុង​ឥរិយាបថ​នោះ​ៗ​។ ៣) សម្បជញ្ញបព្វៈ ការ​ពិចារណា​ដោយ​សតិ​សម្បជញ្ញៈ គឺ​សេចក្តី​ដឹង​ខ្លួន​ក្នុង​ការ​ឈាន​ទៅ​មុខ ការ​ថយ​ក្រោយ ការ​ក្រឡេក​មើល ការ​សម្លឹង​មើល ការ​បត់​ដៃ​ចូល និង លា​ចេញ ការ​គ្រង​សង្ឃា​ដី បាត្រ និង ចីវរ ការឆាន់ ការផឹក ការទំពារស៊ី ការលិទ្ធ ការ​បន្ទោរ​បង់ នូវ​ឧច្ចារៈ​ និង បស្សាវៈ ការ​ដើរ ការ​ឈរ ការ​អង្គុយ ការ​ដេក ការ​ភ្ញាក់ ការ​និយាយ ការ​នៅ​ស្ងៀម​។ ៤) មនសិការបព្វៈ គឺ​ការ​ពិចារណា​ឃើញ​នូវ​អាការៈ​ ៣២ ប្រការ ដែល​មាន​ក្នុង​កាយ​នេះ ចាប់​តាំង​ពី​បាត​ជើង រហូត​ដល់​ចុង​សក់ ពី​ចុង​សក់​ចុះ​មក​ដល់​បាត​ជើង មាន​ស្បែក ហ៊ុម​ព័ទ្ធ​ជុំ​វិញ​ពេញ​ទៅ​ដោយ​វត្ថុ​មិន​ស្អាត ដោយ​ប្រការ​ផ្សេង​ៗ គឺ​សក់ រោម ក្រចក ធ្មេញ ស្បែក សាច់ សរសៃ ឆ្អឹង ខួរក្នុងឆ្អឹង តម្រងនោម (ទាច) បេះដូង ថ្លើម វាវ ក្រពះ សួត ពោះវៀនធំ ពោះវៀនតូច អាហារថ្មី អាហារចាស់ ប្រមាត់ ស្លេស្ម ខ្ទុះ ឈាម ញើស ខ្លាញ់ខាប់ ទឹកភ្នែក ខ្លាញ់រាវ ទឹកមាត់ ទឹកសំបោរ ទឹករំអិល និង ទឹកមូត្រ ។ ទ្រង់​ប្រៀប​ធៀប​ថា ធញ្ញ​ជាតិ​ផ្សេងៗ​គឺ​ស្រូវ​ខ្សាយ​ ស ស្រូវ​ខ្សាយ​ក្រហម សណ្តែក​ខៀវ សណ្តែក​រាជមាស គ្រាប់​ល្ង អង្ករ បុគ្គល​ដែល​មាន​ភ្នែក​ភ្លឺ ពេល​ស្រាយ​មាត់​ការុង ចេញ​ហើយ​ក៏​មើល​ឃើញ​ថា នេះ​ជា​ស្រូវ​ខ្សាយ ស នេះ​ជា​ស្រូវ​ខ្សាយ​ក្រហម នេះ​ជា​សណ្តែក​ខៀវ​ជា​ដើម​យ៉ាង​ណា បុគ្គល​ពិចារណា​អាការៈ​៣២ ក៏​យ៉ាង​នោះ​ដែរ​។ ៥) ធាតុមនសិការបព្វៈ គឺ​ពិចារណា​ឃើញ​កាយ​នេះ​តាម​ដែល​តាំង​នៅ តាម​ដែល​ស្ថិត​នៅ​ដោយ​ភាព​ជា​ធាតុ​ថា ក្នុង​កាយ​នេះ​មាន ធាតុដី ទឹក ភ្លើង ខ្យល់ ។ ទ្រង់​ប្រៀប​ធៀប​ថា ដូច​បុគ្គល​អ្នក​សម្លាប់​គោ ឬ​កូន​នៃ​អ្នក​សម្លាប់​គោ​មាន​ភាព​ជំនាញ ពេល​សម្លាប់​គោ​រួច​ហើយ បាន​បែង​អវយវៈ​គោ​នោះ​ចេញ​ជា​ផ្នែក​ៗ ហើយ​អង្គុយ​លក់​នៅ​ក្បែរ​ផ្លូវ​បែក​ជា​៤ យ៉ាង​ណា ព្រះ​យោគាវចរ​ ពិចារណា​នូវ​ធាតុ ក៏​យ៉ាង​នោះ​ដែរ។ ៦) នវសីវតិកាបព្វៈ គឺ​​ពិចារណា​​សាក​​សព​​ដែល​មាន​​លក្ខណៈ​​ផ្សេង​​ៗ​​គ្នា​៩​​យ៉ាង​​បាន​​ដល់ៈ​ ១- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្ម​សាន ដែល​ស្លាប់​ហើយ មួយ ពីរ បី ថ្ងៃ មាន​លក្ខណៈ​ហើម​ប៉ោង ហៀរ​ទឹក​រងៃ។ ២- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្មសាន មាន​សត្វ​ក្អែក សត្វ​ត្រដក់ សត្វ​ត្មាត សត្វ​ឆ្កែ​ជា​ដើម​ ខាំ​ស៊ី​។ ៣- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្ម​សាន​នៅ​សល់​តែ​គ្រោង​ឆ្អឹង​ប្រកប​ដោយ​សាច់ ​និង ឈាម មាន​សរសៃ​រួប​រិត។ ៤- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្មសាន នៅ​សល់​តែ​គ្រោង​ឆ្អឹង​ដែល​មិន​មាន​ស្បែក តែ​មាន​ឈាម​ប្រឡាក់​ប្រឡូស និង​មាន​សរ​សៃ​រួប​រិត​។ ៥- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្មសាន នៅ​សល់​តែ​គ្រោង​ឆ្អឹង​ដែល​មិន​មាន​សាច់ ​និង ឈាម​ តែ​នៅ​មាន​សរសៃ​រួបរិត​។ ៦- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្ម​សាន នៅ​សល់​តែ​គ្រោង​ឆ្អឹង ដែល​មិន​មាន​សរសៃ​រួប​រិត ហើយ​ខ្ចាត់​ខ្ចាយ​ទៅ​គ្រប់​ទិស​ផ្សេង​ៗ។ ៧- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្ម​សាន នៅ​សល់​តែ​កំណាត់​ឆ្អឹង​ពណ៌​សដូច​ជា​ពណ៌​នៃ​ស័ង្ខ។ ៨- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្ម​សាន​នៅ​សល់​តែ​កំណាត់​ឆ្អឹង​ដែល​នៅ​ជា​គំនរ ដែល​កន្លង​ទៅ​ជាង ១​ឆ្នាំ​ហើយ​។ ៩- សាកសព​ដែល​គេ​ចោល​នៅ​ក្នុង​ព្រៃ​ស្មសាន​នៅសល់ តែ​ឆ្អឹង​ពុក​ផុយ ជា​កំទេច​តូច​តាច ។ ក្នុង​ខនីមួយ​ៗ ទ្រង់​ប្រៀប​ធៀប​ឲ្យ​ពិចារណាឃើញ​អាការៈ​របស់​សាក​សព​នីមួយ​ៗ​ថា មាន​អាការៈ​យ៉ាង​ណា ហើយ​ឲ្យ​បង្អោន​កាយ​របស់​ខ្លួន​ចូល​ទៅ​ប្រៀប​ធៀប​ថា សូម្បី​តែ​កាយ​យើង​នេះ​ក៏​មាន សភាព​យ៉ាង​នោះ មាន​លក្ខណៈ​យ៉ាង​នោះ មិន​រួច​ផុត​ពី​សភាព​នោះ​បាន​ឡើយ​។ ម៉្យាង​វិញ​ទៀត ក្នុង​កាយា​នុបស្សនា​នី​មួយ​ៗ​នៃ​បព្វៈ​ទាំង​នេះ ទ្រង់​ប្រៀប​ធៀប​ឲ្យ​ពិចារណា​តទៅ​ទៀត​ជា ៣ លំដាប់​គឺៈ ១/ ឲ្យ​ពិចារណា​កាយ​ខាង​ក្នុង កាយ​ខាង​ក្រៅ កាយ​ទាំង​ខាង​ក្នុង កាយ​ទាំង​ខាង​ក្រៅ ។ ២/ ឲ្យ​ពិចារណា ទាំង​ធម៌​ដែល​ជា​ហេតុ​កើត និង ធម៌​ដែល​ជា​ហេតុ​រលត់ ក្នុង​កាយ​របស់​ខ្លួន ។ ៣/ ឲ្យ​ពិចារណា​ចូល​ទៅ​តាំង​សតិ​ឆ្ពោះ​ទៅ​មុខ​ថា កាយ​មាន​នៅ ក៏​ត្រឹម​តែ​ដើម្បី​អាស្រ័យ​នូវ​ការ​ចម្រើន​ញាណ (សេចក្តី​ដឹង) ចម្រើន​សតិ (សេចក្តី​រព្ញក)ប៉ុណ្ណោះ មិន​អាស្រ័យ​តណ្ហា និង ទិដ្ឋិ មិន ប្រកាន់​មាំ​អ្វី​ៗ​ក្នុង​លោក​ឡើយ ។ ព្រះអង្គ​ទ្រង់​ត្រាស់​សរុប​ថា “ម្នាល​ភិក្ខុទាំង​ឡាយ ភិក្ខុ​ពិចារណា​ឃើញ​កាយ​ក្នុង​កាយ​យ៉ាង​នេះ​ឯង”​។ ២-វេទនានុបស្សនា ការ​ពិចារណា​វេទនា​ក្នុង​វេទនា​ទាំង​ឡាយ គឺ​ការ​ពិចារណា​ការ​សោយ​នូវ​សេចក្តីសុខ ទុក្ខ មិន​សុខ មិន​ទុក្ខ​ក្នុង​ខ្លួន​ឯង ចែក​ចេញជា​៩ ប្រភេទ​គឺៈ ១- ពេល​សោយ​សុខ​វេទនា ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​សោយ​សុខ​វេទនា​។ ២- ពេល​សោយ​ទុក្ខ​វេទនា ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​សោយ​ទុក្ខ​វេទនា​។ ៣- ពេល​សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា។ ៤- ពេល​សោយ​សុខ​វេទនា​ប្រកប​ដោយ​អាមិស ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ សោយ​សុខ​វេទនា ​ប្រក​ប​​ដោយ​អាមិស ។ ៥- ពេល​សោយ​សុខ​វេទនា​មិន​ប្រកប​ដោយ​អាមិស ក៏ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​សោយ​សុខ​វេទនា មិន​ប្រកប​ដោយ​អាមិស​។ ៦- ពេល​សោយ​ទុក្ខ​វេទនា​ប្រកប​ដោយ​អាមិស ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ​សោយ​ទុក្ខ​វេទនា ប្រកប​ដោយ​អាមិស។ ៧- ពេល​សោយ​ទុក្ខ​វេទនា មិន​ប្រកប​ដោយ​អាមិស ក៏ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មាអញ​សោយ​ទុក្ខវេទនា មិន​ប្រកប​ដោយ​អាមិស​។ ៨- ពេល​សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា​ប្រកប​ដោយ​អាមិស ក៏ដឹង​ច្បាស់ថា​អាត្មា​អញ សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា​ប្រកប​ដោយ​អាមិស​។ ៩- ពេល​សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា​មិន​ប្រកប​ដោយ​អា​មិស​ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា អាត្មា​អញ សោយ​អទុក្ខម​សុខ​វេទនា​មិន​ប្រកប​ដោយ​អាមិស​។ ក្នុង​វេទនា​ទាំង​ ៩​ប្រការ​នេះ ទ្រង់​បង្រៀន​ឲ្យ​ភិក្ខុ​ពិចារណា វេទនា ជា ៣ លំដាប់​គឺៈ ១/ ឲ្យ​ពិចារណា​វេទនា​ខាង​ក្នុង ឲ្យ​ពិចារណា​វេទនា​ខាង​ក្រៅ ឲ្យ​ពិចារណា​វេទនា​ទាំង​ខាង​ក្នុង ទាំង​ខាង​ក្រៅ​។ ២/ ឲ្យ​ពិចារណា​ទាំង​ធម៌​ជា​ហេតុ​កើត ទាំង​ធម៌​ជា​ហេតុ​រលត់ ក្នុង​វេទនា​ទាំង​ឡាយ​។ ៣/ ឲ្យ​តាំង​សតិ​ឆ្ពោះ​ទៅ​រក​កម្មដ្ឋាន​ថា វេទនា មាន​ជា​ប្រក្រតី​ក៏​ត្រឹម​តែ​សម្រាប់​ចម្រើន​ញាណ និង​ការ​ចម្រើន​សតិ​ប៉ុណ្ណោះ មិន​អាស្រ័យ​តណ្ហា និង ទិដ្ឋិ ឬ​ប្រកាន់​មាំ​អ្វី​ៗ​ក្នុង​លោក​ឡើយ​ ។ ព្រះអង្គ​ត្រាស់​សរុប​ថា “ម្នាល​ភិក្ខុ​ទាំង​ឡាយ ភិក្ខុ​ពិចារណា​ឃើញ វេទនា​ក្នុង​វេទនា​ទាំង​ឡាយ ជា​ប្រក្រតី យ៉ាង​នេះ​ឯង” ។ ៣-ចិត្តានុបស្សនា ការ​​ពិចារណា​​ឃើញ​​ចិត្ត​​ក្នុង​​ចិត្ត គឺ​​ពិចារណា​​ចិត្ត​​របស់​​ខ្លួន ឲ្យ​​ឃើញ​​សភាវៈ ដែល​​ប្រាកដ​​ក្នុង​​ខណៈ​នោះ និង​​ដឹង​​ច្បាស់​​តាម​​សេចក្តី​​ពិត ដោយ​​ការ​​តាម​​ដាន​​ចិត្ត ៨​​គូ​គឺៈ ១- ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​រាគៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​រាគៈ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា​ ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​រាគៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​រាគៈ​។ ២- ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​ទោសៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​ទោសៈ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​ទោសៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​ទោសៈ ។ ៣- ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​មោហៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​មោហៈ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​មោហៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​មោហៈ ។ ៤- ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​ថីន​មិទ្ធៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​ថីន​មិទ្ធៈ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​ប្រកប​ដោយ​ថីន​មិទ្ធៈ ចិត្ត​ប្រាស​ចាក​ថីន​មិទ្ធៈ ។ ៥- ចិត្ត​ជា​មហគ្គតៈ ចិត្ត​មិន​មែន​ជា​មហគ្គតៈ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា​ ចិត្ត​​ជា​មហគ្គតៈ ចិត្ត​មិន​មែន​ជា​មហគ្គតៈ។ ៦- ចិត្ត​មាន​ចិត្ត​ដទៃ​ក្រៃ​លែង​ជាង ចិត្ត​មិន​មាន​ចិត្ត​ដទៃ​ក្រៃ​លែង​ជាង ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​មាន​ចិត្ត​ដទៃ​ក្រៃ​លែង​ជាង ចិត្ត​មិន មាន​ចិត្ត​ដទៃ​ក្រៃ​លែង​ជាង​។ ៧- ចិត្ត​ជាស​មាធិ ចិត្ត​មិន​មែន​ជា​សមាធិ ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​ជា​សមាធិ ចិត្ត​មិន​មែន​ជា​សមាធិ ។ ៨- ចិត្ត​ដែល​រួច​ផុត​ហើយ និង​ចិត្ត​ដែល​មិន​ទាន់​រួច​ផុត ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ថា ចិត្ត​ដែល​រួច​ផុត​ហើយ និង​ចិត្ត​ដែល​មិន​ទាន់​រួច​ផុត ​។ នៅក្នុងចិត្តទាំង ៨ គូ នេះ ទ្រង់ឲ្យភិក្ខុពិចារណាចិត្តជា ៣ លំដាប់គឺៈ ១/ ឲ្យ​ពិចារណា​ចិត្ត​ខាង​ក្នុង ចិត្ត​ខាង​ក្រៅ ចិត្ត​ទាំង​ខាង​ក្នុង ចិត្ត​ទាំង​ខាង​ក្រៅ ។ ២/ ឲ្យ​ពិចារណា​ធម៌​ជា​ហេតុ​កើត និង ធម៌​ជា​ហេតុ​រលត់​ក្នុង​ចិត្ត​របស់​ខ្លួន ។ ៣/ ឲ្យ​តាំង​សតិ​ឆ្ពោះ​ទៅ​រក​កម្មដ្ឋាន​ថា ចិត្ត​មាន​ជា​ប្រក្រ​តី ក៏​ត្រឹម​តែ ដើម្បី​អាស្រ័យ​នូវ​ការ​ចម្រើន​ញាណ ចម្រើន​សតិ​ប៉ុណ្ណោះ មិន​អាស្រ័យ តណ្ហា និង ទិដ្ឋិ​ មិន​ប្រកាន់​ខ្ជាប់​អ្វី​ៗ​ក្នុង​លោក​ឡើយ។ ហើយ​ទ្រង់​ត្រាស់​សរុប​ថា “ម្នាល​ភិក្ខុ​ទាំង​ឡាយ ភិក្ខុ​ពិចារណា​ឃើញ ចិត្ត​ក្នុង​ចិត្ត យ៉ាង​នេះ​ឯង​” ​។​ ៤-ធម្មានុបស្សនា ការ​ពិចារណា​ឃើញ​ធម៌​ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ឡាយ​ជា​ប្រក្រតី គឺ ពិចារណា​ថា ក្នុង​ខណៈ​នេះ មាន​ធម៌​អ្វី​នៅ​ក្នុង​ចិត្ត​របស់​ខ្លួន ក៏​ដឹង​ច្បាស់​ធម៌​នោះ​ៗ ដោយ​ពិចារណា​ធម៌​ទាំង​ជា​កុសល អកុសល និង អព្យា-​​ក្រិត ដោយ​បែង​ចែក​ការ​ពិចារ​ណា​ជា​ ៥ ពួក​គឺៈ ពួកទី ១ នីវរណបព្វៈ នីវរណៈ គឺ​ពួក​ធម៌​ដែល​រារាំង​ចិត្ត មិន​ឲ្យ​សម្រេច​នូវ​កុស​លធម៌​ មាន ៥​ប្រការ​គឺៈ ១) កាមច្ឆន្ទៈ ការ​ត្រេកអរ​ក្នុង​កាម ។ ២) ព្យាបាទៈ ការ​ព្យាបាទ ។ ៣) ថីនមិទ្ធៈ ការ​រុញរា ងោក​ងុយ ងុយ​ដេក ។ ៤) ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចៈ សេចក្តី​រាយ​មាយ​អណ្តែត​អណ្តូង ។ ៥) វិចិកិច្ឆា ការ​សង្ស័យ​មិន​ចេះ​ចប់ ។ ទ្រង់​បង្រៀន​ឲ្យ​ភិក្ខុ​កំណត់​ពិចារណា​នីវរណ​ធម៌ តាម​លំដាប់​ដូច្នេះ​គឺៈ ១/ ពេល​មាន​នីវរណ​ធម៌ ខ ណា​មួយ​នៅ​ក្នុង​ចិត្ត ក៏​ឲ្យ​ដឹងច្បាស់​នីវរណធម៌​នោះ ។ ២/ នីវរ​ណធម៌ ខ នីមួយ​ៗ​ដែល​មិន​កើត​ឡើង​ដោយ​ហេតុ​ណា ក៏​ដឹង​ច្បាស់​នូវ​ហេតុ​នោះ ។ ៣/ នីវរណធម៌ ខ នីមួយ​ៗ​ដែល​កើត​ឡើង និង​លះ​បាន​ដោយ ហេតុ​ណា ក៏​ឲ្យ​ដឹង​ច្បាស់​នូវ​ហេតុ​នោះ​។ ៤/ នីវរណធម៌ ខ នីមួយៗ​ដែល​លះ​បង់​បាន​ហើយ មិន​កើត​ឡើង​តទៅ​ទៀត​ដោយ​ហេតុ​ណា ក៏​ដឹង​ច្បាស់​នូវ​ហេតុ​នោះ ។ ពួកទី ២ ខន្ធបព្វៈ បញ្ចក្ខន្ធ (ខន្ធ ៥) គឺ​ពួក​ធម៌​ដែល​ពោល​អំពី​ឧបាទាន​ក្ខន្ធ ឲ្យ​ពិចារណា កំណត់​ដឹង​ខន្ធ​៥ គឺ រូប វេទនា សញ្ញា សង្ខារ វិញ្ញាណ តាមស្ថាន ៣​ប្រការ​គឺ ១.ការ​មាន គឺមាន​យ៉ាង​ដូចម្តេច ២.ការ​កើត គឺ​កើត​ឡើង​បាន​យ៉ាង​ដូច​ម្តេច ៣.ការ​រលត់ គឺ​រលត់​ទៅ​បាន​យ៉ាងដូចម្តេច ? ពួកទី ៣ អាយតនបព្វៈ អាយតនៈ ១២ គឺ​ពួក​ធម៌ ដែល​ពោល​អំពី​អាយ​តនៈខាង​ក្នុង​ ៦ បាន​ដល់ ភ្នែក ត្រចៀក ច្រមុះ អណ្តាត កាយ ចិត្ត និង អាយតនៈ ខាងក្រៅ៦ បាន​ដល់ រូប សម្លេង ក្លិន រស ផោដ្ឋព្វៈ ធម្មារម្មណ៍ ។ ទ្រង់​​សម្តែង​​កំណត់​​ជា​​វគ្គ ឲ្យ​​ពិចារណា​​អាយតនៈ​​ដូច្នេះ​​គឺៈ ១/ ឲ្យ​កំណត់​អាយតនៈ​ខាង​ក្នុង​ អាយតនៈ​ខាង​ក្រៅ គ្រប់​ចំណុច​នី​មួយ​ៗ ។ ២/ ត្រូវ​ដឹង​ឲ្យ​ច្បាស់​ថា សំយោជនៈ​កើត​ឡើង ព្រោះ​អាស្រ័យ អាយតនៈ​នោះ​ៗ ។ ៣/​ ត្រូវ​ដឹង​ឲ្យ​ច្បាស់​ថា សំយោជន​កិលេស​ដែល​មិន​ទាន់​កើត​ឡើង កើត​ឡើង​បាន​យ៉ាង​ដូច​ម្តេច ដែល​កើត​ឡើង​ហើយ លះ​បង់ បាន​យ៉ាង​ដូច​ម្តេច ដែល​លះបង់​បាន​ហើយ មិន​កើត​ឡើង​ទៀត បាន យ៉ាងដូចម្តេច ។ ពួកទី ៤ ពោជ្ឈង្គបព្វៈ ពោជ្ឈង្គៈ គឺ​អង្គ​ធម៌​ជា​គ្រឿង​ត្រាស់​ដឹង​មាន ៧ ប្រការ​គឺៈ ១-សតិសម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ​សតិ សេច​ក្តី​រព្ញក​បាន ។ ២- ធម្មវិចយ​សម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ ការ​ពិចារណា​ធម៌​ឲ្យ​ល្អិត​ល្អន់ ។ ៣- វិរិយ​សម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ សេចក្តី​ព្យាយាម ។ ៤- បីតិសម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ សេចក្តី​ឆ្អែត​ស្កប់​ស្កល់​ក្នុង​ចិត្ត​។ ៥- បស្សទ្ធិ​សម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ សេចក្តី​ស្ងប់កាយ ស្ងប់ចិត្ត ។ ៦- សមាធិ​សម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ ការ​តាំង​ចិត្ត​មាំ ចិត្ត​ស្ងប់ ។ ៧- ឧបេក្ខា​សម្ពោជ្ឈង្គៈ ធម៌​ជា​អង្គ​នៃ​ការ​ត្រាស់​ដឹង​គឺ ការ​តាំង​ចិត្ត​ជា​កណ្តាល ។ វិធី​ពិចារណា គឺ​ពិចារណា​ឲ្យ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​ខណៈ​នោះ​ៗ ថា ពោជ្ឈង្គៈ ៧ ខ នីមួយៗ​ មាន​នៅ​ក្នុង​ខ្លួន​ឬ​ទេ ដែល​មិន​ទាន់​កើត កើត​ឡើង​បាន​យ៉ាង​ដូចម្តេច ដែល​កើត​ឡើង​ហើយ ចម្រើន​ឲ្យ​ពេញ​បរិបូរណ៍ បាន​យ៉ាង​ដូច​ម្តេច ។ ពួកទី ៥ សច្ចបព្វៈ សច្ចៈ ៤ ទ្រង់​បង្រៀន​ឲ្យ​ភិក្ខុ​ឃើញ​ធម៌​ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ឡាយ ដឹង​ច្បាស់​តាម​សេចក្តី​ពិត​ថា នេះ​ជា​ទុក្ខ (ទុក្ខសច្ចៈ) នេះ​​ជា​​ហេតុ​​នៃ​​សេចក្តី​ទុក្ខ​(សមុទយសច្ចៈ) នេះ​​ជា​​ទី​​រំលត់​​ទុក្ខ(និរោធសច្ចៈ) នេះ​​ជា​​ផ្លូវ​បដិបត្តិ​​ដើម្បី​​ចេញ​​ចាក​​ទុក្ខ(មគ្គសច្ចៈ)​ ។ បន្ទាប់​​ពី​​នោះ​​មក​ទ្រង់​សម្តែង​អំពី​ទុក្ខអរិយ​សច្ច​និទ្ទេស​ថា ទុក្ខ​អរិយសច្ច បាន​ដល់ ជាតិ ជរា ព្យាធិ មរណៈ សោកៈ បរិទេវៈ ទុក្ខ ទោមនស្សៈ ឧបាយាសៈ ការជួបប្រទះនូវរបស់ មិនជាទីស្រឡាញ់ ក៏​ជា​ទុក្ខ ការ​ប្រាស​ចាក​នូវ​របស់​ជាទី​ស្រឡាញ់​ក៏​ជា​ទុក្ខ ការ​មិន​បាន​វត្ថុ​ដែល​ជាទី​ស្រឡាញ់ ក៏​ជា​ទុក្ខ និង​ទ្រង់​សរុប​ថា ឧបាទានក្ខន្ធ ក៏​ជា​ទុក្ខ យ៉ាង​នេះ ។ ទ្រង់​សម្តែង​សមុទយ​អរិយសច្ចនិទ្ទេស​ថា ទុក្ខ​សមុទយ​អរិយ​សច្ចៈ ដូច​ម្តេច​?​ អ្វីជា ​បិយរូប​ សាតរូប (សភាវៈ​ដែល​គួរ​ឲ្យ​ស្រឡាញ់ ពេញ​ចិត្ត​នាំ​ឲ្យ​កើត​តណ្ហា) ក្នុង​លោក? ទ្រង់​អធិប្បាយ អាយ​តនៈ ខាង​ក្នុង មាន​ចក្ខុ​ជា​ដើម អាយ​តនៈខាង​ក្រៅ មាន​រូប​ជា​ដើម វិញ្ញាណ ៦ មាន​ចក្ខុវិញ្ញាណ​ជា​ដើម សម្ផស្ស ៦ មាន​ចក្ខុសម្ផស្ស ជាដើម វេទនា ៦ មានរូបវេទនា ជា​ដើម សញ្ញា ៦ មាន​រូប​សញ្ញា​ជា​ដើម សញ្ចេតនា ៦ មាន​រូប​សញ្ចេតនា​ជា​ដើម តណ្ហា ៦ មាន​រូប​តណ្ហា ជា​ដើម​ វិតក្កៈ ​៦ មាន​រូប​វិតក្កៈ ជា​ដើម វិចារៈ ៦ មាន​រូបវិចារៈជា​ដើម គ្រប់​ចំណុច​នីមួយ​ៗ ជា​បិយរូប សាត​រូប ក្នុង​លោក ។​តណ្ហា​​ពេល​កើត​ឡើង ក៏​កើត​ឡើង ក្នុង​ធម៌​ទាំង​នេះ ពេល​តាំង​នៅ ក៏​តាំង​នៅ​ក្នុង​ធម៌​ទាំង​នេះ ។ ទ្រង់​សម្តែង​និរោធ​អរិយ​សច្ច​និទ្ទេស​​ថា ទុក្ខ​និរោធអរិយសច្ចៈ ដូចម្តេច? អ្វី​ជា​បិយរូប សាត​រូប ក្នុង​លោក? សេចក្តី​អធិប្បាយ​នៃ ការ​រំលត់​តណ្ហា (និរោធសច្ចៈ) នេះ​មាន​ន័យ​ផ្ទុយ​គ្នា​ពី​សមុទយ​សច្ច និទ្ទេស ខាង​ដើម ។ ទ្រង់​សម្តែង​មគ្គ​សច្ច​និទ្ទេស​ថា តើ​ទុក្ខ​និរោធគា​មិ​នី​បដិបទា ដូចម្តេច? ទ្រង់​អធិប្បាយ​ថា បាន​ដល់ អរិយមគ្គ ប្រកប​ដោយ​អង្គ ៨ មាន​សម្មាទិដ្ឋិ ជា​ដើម ។ បន្ទាប់​ពី​នោះ ទ្រង់​អធិប្បាយ អរិយមគ្គ ប្រកប​ដោយ​អង្គ ៨ ប្រការ​គ្រប់​ចំណុច ដូច​ជា​សម្មាទិដ្ឋិ គឺ​ការ​យល់ ដឹង​ក្នុង​ទុក្ខ​ក្នុង​សមុទ័យ ក្នុង​ទុក្ខនិរោធ និង ក្នុង​ទុក្ខនិរោធគា​មិនី​បដិបទា ជាដើម ។ បន្ទាប់​​មក​​ទៀត ទ្រង់​​បង្រៀន​​ឲ្យ​​ភិក្ខុ​​ឃើញ​​ធម៌ ក្នុងធម៌​​ទាំង​​ឡាយ ក្នុង​លក្ខណៈ​ផ្សេង​ៗ ​៣លំដាប់​គឺៈ ១/ ឲ្យ​ពិចារណា​ធម៌​ខាង​ក្នុង ធម៌​ខាង​ក្រៅ ធម៌​ទាំង​ខាង​ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ខាង​ក្រៅ ។ ២/ ឲ្យ​ពិចារ​ណា​ធម៌​ជា​ហេតុ​កើត​និង​ធម៌​ជា​ហេតុ​រលត់ ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ឡាយ ។ ៣/ ឲ្យ​តាំង​សតិ ឆ្ពោះ​ទៅ​រក​កម្មដ្ឋាន​ថា ធម៌​មាន​នៅ​ជា​ប្រក្រតី ក៏​ត្រឹម​តែ​ដើម្បី​អាស្រ័យ​នូវ​ការ​ចម្រើន​ញាណ និង​ ការ​ចម្រើន​សតិ​ប៉ុណ្ណោះ មិន​អា​ស្រ័យ​តណ្ហា និង​ ទិដ្ឋិ មិន​ប្រកាន់​ខ្ជាប់​នូវ​អ្វីៗ​ក្នុង​លោក​ឡើយ ។ ហើយ​ទ្រង់​ត្រាស់​ថា “ម្នាល​ភិក្ខុ​ទាំង​ឡាយ ភិក្ខុ​ពិចារណា ឃើញ​ធម៌ ក្នុង​ធម៌​ទាំង​ឡាយ ​ជា​ប្រ​ក្រតី យ៉ាង​នេះ​ឯង” ​។ ភាគនិគមន៍ អា​និសង្ស​នៃ ការ​ចម្រើន​សតិបដ្ឋាន​ ៤ ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ ទ្រង់​សម្តែង​អានិសង្ស​នៃ​ការ​ចម្រើន​សតិប​ដ្ឋាន​ជា​និគមវចនៈ ថា បុគ្គល​ចម្រើន​សតិបដ្ឋាន​អស់​រយៈ​ពេល ៧ ឆ្នាំ ៦ ឆ្នាំ ៥ ឆ្នាំ ៤ឆ្នាំ ៣ឆ្នាំ ២ឆ្នាំ ១ឆ្នាំ ។ អស់​រយៈ​ពេល ៧​ខែ ៦​ខែ ៥ខែ ៤ខែ ៣ខែ ២ខែ ១ខែ អស់​រយៈ​ពេល កន្លះ​ខែ ឬអស់​រយៈ​ពេល ៧ ថ្ងៃ គង់​នឹង​បាន​សម្រេច​ផល​ណា​មួយ បណ្តា​ផល​ទាំង ២​យ៉ាង​គឺ អរហត្តផល​ក្នុង​បច្ចុប្បន្ន ឬ បើ​មាន​ឧបាទាន​សល់​នៅ ក៏​នឹង​បាន​ជា​ព្រះ​អនាគា​មី ។ ហើយ​ទ្រង់​ត្រាស់​សរុប​ថា “ផ្លូវ​នេះ​ជា​ផ្លូវ​មូល​តែ​មួយ ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ដើម្បី​សេចក្តី​បរិសុទ្ធ​នៃ​សត្វ​ទាំង​ឡាយ ដើម្បី​កំចាត់​បង់​នូវ​សេចក្តីសោក និង​សេចក្តី​ខ្សឹ​ក​ខ្សួល ដើម្បី​រំលត់​ទុក្ខ និង​ទោមនស្ស ដើម្បី​សម្រេច​នូវ​ញេយ្យ​ធម៌ (អរិយមគ្គ) ដើម្បី​ធ្វើ​ឲ្យ​ជាក់​ច្បាស់​នូវ ព្រះ​និព្វាន ។ ផ្លូវ​នោះ គឺសតិប​ដ្ឋាន ៤ ប្រ​ការ តថា​គត​អាស្រ័យ​ផ្លូវ​នេះ​ឯង ទើប​ពណ៌នា​ដូច​ពោល​មក​នេះ។កាល​ព្រះ​សម្មា​សម្ពុទ្ធ​ត្រាស់​សម្តែង​ចប់​ហើយ ភិក្ខុ​ទាំង​នោះ ក៏​មាន​ចិត្ត​ត្រេកអររីក​រាយ ចំពោះ​ពុទ្ធភាសិត​នេះ​ក្រៃ​ពេក ។ ចំណុចគួរសង្កេត សូម​សង្កេត​មើល​ថា ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ​ទ្រង់​សម្តែង​សតិប​ដ្ឋាន ទុក​ក្នុង​ទី​ផ្សេង​ៗ​ច្រើន​កន្លែង ដូច​មាន​ប្រាកដ​ក្នុង​ព្រះសុត្តន្តបិដក និង ព្រះអភិធម្មបិដក ប៉ុន្តែ​ដែល​ត្រាស់​សម្តែង​ទុក​ដោយ​ពិស្តារ ដែល​ហៅ ថា​ព្រះ​សូត្រធំ​នោះ មាន​ប្រាកដ​ពីរ​កន្លែង​ប៉ុណ្ណោះ គឺ​ក្នុង​ព្រះ​សូត្រ​នេះ និង​ក្នុង​មជ្ឈិម​កាយ មូល​បណ្ណាសកៈ ។ ចំណុច​ដែល​គួរ​សង្កេត​តទៅ​ទៀត​នោះ​គឺ អដ្ឋកថា របស់​ទីឃនិកាយ មហាវគ្គ និង អដ្ឋកថា របស់​មជ្ឈិម​និកាយ​មូលបណ្ណាសកៈ កត់​ត្រា​ទុក​ច្បាស់​ថា សតិបដ្ឋាន ក្នុង​មជ្ឈិម​និកាយ មូល​បណ្ណាសកៈ មាន​ឈ្មោះ​ថា សតិប​ដ្ឋានសូត្រ រី​ឯក្នុង​ទីឃ​និកាយ មហាវគ្គ​នេះ មាន​ឈ្មោះ​ថា មហា​សតិប្បដ្ឋាន​សូត្រ ។ អដ្ឋក​ថា​ទាំង​ពីរ​ក្បាល​នេះ កត់​ត្រា​ទុក​ច្បាស់​ថា ព្រះ​សូត្រ​ទាំង ២ ​នេះ ចាត់​ចូល​នៅ​ក្នុង​ព្រះ​សូត្រ ដែល​មាន​អត្ថ​ជ្រាល​ជ្រៅ ទាំង​៨ សូត្រ​គឺ នៅ​ក្នុង​ទីឃនិកាយ​ពីរ​សូត្រ​គឺ មហានិទានសូត្រ និង មហាសតិប​ដ្ឋានសូត្រ ក្នុង​មជ្ឈិម​និកាយ ៦ សូត្រ​គឺ សតិប​ដ្ឋាន សូ​ត្រ សារោបមសូត្រ រុក្ខោបមសូត្រ រដ្ឋបាលសូត្រ មាគ​ណ្ឌិយសូត្រ និង អានេញ្ជ​សប្បាយ​សូត្រ ។ ព្រះ​សូត្រ​ទាំង​នេះ ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ ទ្រង់​សម្តែង​ដល់​ពុទ្ធបរិស័ទ​ដែនកុរុ ព្រោះ​ពួក​គេ មាន​ការ​ចាប់ អារម្មណ៍ ក្នុង​ការ​រៀន​ធម៌ និង បដិបត្តិធម៌​យ៉ាង​ខ្លាំង​ក្លា​ណាស់ លោក​ឧបមា​ទុក​ថា បុរស​ដែល​បាន​ប្រអប់​មាស​ហើយ យក​ផ្កា​មាន ប្រភេទ​ផ្សេងៗ​មក​ទុក​ក្នុង​ប្រអប់​នោះ យ៉ាង​ណា ឬ​បុរស​បាន​ហិប មាស​ហើយ យក​រតនៈ ៧​ប្រការ មក​ទុកក្នុង​ហិប​នោះ យ៉ាង​ណា ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ ទ្រង់​បាន​ពុទ្ធ​បរិស័ទ​អ្នក​ដែន​កុរុ ហើយ​ក៏​ទ្រង់​សម្តែង ព្រះ​ធម៌​ទេសនា ដែល​មាន​អត្ថ​ដ៏​ជ្រាល​ជ្រៅ ដល់​ពុទ្ធ​បរិស័ទ​នោះ យ៉ាង​នោះ ​ដូច​គ្នា ​។ ខ្លឹមសារដែលគួរសិក្សា សារសំខាន់ដែលគួរសិក្សាដោយលំអិតគឺៈ -១-វិភាគ​អត្ថន័យ និង​គោល​ការណ៍ របស់​សតិបដ្ឋាន ​៤ ។ -២-វិភាគ​សារៈ​សំខាន់​នៃ​ការ​ចម្រើន​សតិប​ដ្ឋាន ៤ ។ -៣-ហ្វឹកហាត់ចម្រើនសតិប​ដ្ឋាន តាមដែលទ្រង់អធិប្បាយ ។ -៤-វិភាគ​ផល​នៃ​ការ​ចម្រើន​សតិប​ដ្ឋាន ៤ ៕ “ចប់មហាសតិបដ្ឋានសូត្រដោយសង្ខេប” ប្រភព ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

បុគ្គល​នឹង​ឈ្មោះ​ថា​ប្រព្រឹត្ត​កន្ល​ង​(ដាច់)​​សីល​៥​ណា​មួយ លុះ​ត្រា​តែ​ប្រព្រឹត្ត​កន្លង​គ្រប់​អង្គ​នៃ​សិក្ខាបទ​​នោះ​ៗ​​ទើប​ឈ្មោះ​ថា​ដាច់​សីល។ អង្គ​នៃ​សិក្ខា​បទ​ប្រាំ​នោះ​មាន​ដូច​ខាង​ក្រោម​នេះ៖ ១-បាណាតិបាត​ វេរមណី វៀរ​​ចាក​​ការ​​សម្លាប់​​សត្វ​ ។ បាណាតិ​បាត មាន​​អង្គ​​​៥ ​គឺ៖ ១-បាណោ សត្វ​​មាន​​ជីវិត ២-បាណ​សញ្ញិតា សេចក្ដី​​ដឹង​​ថា សត្វ​​មាន​​ជីវិត ៣-វធក​ចិត្ដំ ចិត្ដ​​គិត​នឹង​​សម្លាប់ ៤-ឧប​ក្ក​មោ ព្យាយាម​នឹង​​សម្លាប់ ៥-តេន​​មរណំ សត្វ​​ស្លាប់​​ដោយ​​ការ​​ព្យាយាម​​នោះ ២-អទិន្នាទានា វេរមណី វៀរ​​ចាក​​ការ​​កាន់​​យក​​របស់​​ដែល​​គេ​​មិន​​បាន​​ឲ្យ​​ដោយ​​កាយ ឬ ដោយ​​វាចា (វៀរចាក​លួច​​​ទ្រព្យ​​​គេ) ។ អទិន្នាទាន ​មាន​​អង្គ​៥ គឺ៖​ ១-បរ​បរិគ្គ​ហិតំ ទ្រព្យ​​ដែល​​មាន​​ម្ចាស់​​គេ​​ហួង​​ហែង​​រក្សា។ ២-បរ​បរិគ្គហិត​​សញ្ញិតា សេចក្ដី​​ដឹង​​ថា ទ្រព្យ​​មាន​​ម្ចាស់​​គេ​​ហួង​​ហែង​​រក្សា។ ៣-ថេយ្យ​ចិត្ដំ ចិត្ដ​​គិត​​នឹង​​លួច។ ៤-ឧបក្ក​មោ ព្យាយាម​​នឹង​​លួច។ ៥-តេន​ហរណំ​ លួច​​បាន​​មក​​ដោយ​​ការ​​ព្យាយាម​​នោះ។ ៣-កាមេសុមិច្ឆាចារា វេរមណី វៀរ​ចាក​ការ​ប្រព្រឹត្ត​ខុស​ក្នុង​កាម​ទាំង​ឡាយ។ កាមេ​សុមិច្ឆារៈ​​ មាន​​អង្គ​​៤ គឺ៖ ១-អគមនី​យ​ដ្ឋានំ ​ស្រ្ដី​​ដែល​​មិន​គួរ​​នឹង​​គប់​​រក គឺ​​ស្រ្ដី​​ដែល​​មាន​​គេ​​ហួង​​ហែង​​រក្សា។ ២-តស្មឹ​​សេវន​​ចិត្ដំ គិត​​នឹង​​សេព​​មេថុន​ធម្ម​​នឹង​​ស្រ្ដី​នោះ។ ៣-ឧបក្កមោ ព្យាយាម​​នឹង​​សេព​​មេថុន​​ធម្ម។ ៤-មគ្គេន​​មគ្គ​ប​ដិ​បាទនំ ញុំាង​​មគ្គ និង​​មគ្គ​​​ឲ្យ​​​​ដល់​​គ្នា។ ៤-មុសាវាទា វេរមណី វៀរ​ចាក​ការ​ពោល​ពាក្យ​មិន​ពិត គឺ​ពាក្យ​កុហក។ មុសាវាទ​ មាន​អង្គ​៤​ គឺ៖ ១-អតថំ​វត្ថុ វត្ថុ​​​មិន​​​ពិត។ ២-វិសំ​វាទ​ន​​ចិត្ដំ ចិត្ដ​​គិត​​នឹង​​ពោល​​ឲ្យ​​ខុស។ ៣-តជ្ជោ​វា​យា​មោ ព្យាយាម​​នឹង​​ពោល​​ឲ្យ​ខុស។ ៤-បរស្ស​ត​ទត្ថ​វិជា​​ននំ ញុំាង​​អ្នក​​ដទៃ​​ឲ្យ​​ដឹង​​ច្បាស់​​នូវ​​សេចក្ដី​​នោះ។ ៥-សុរា​មេរយ​មជ្ជប្បមា​ទដ្ឋានា វេរមណី វៀរ​ចាក​ការ​សេព​នូវ​ទឹក​ស្រវឹង​គឺ​សុរា និង​មេរ័យ។ សុរាមេរយៈ មាន​អង្គ​៤​ គឺ៖ ១-មជ្ជនីយវត្ថុ វត្ថុ​ជា​​ទី​​តាំង​​នៃ​​សេចក្ដី​​ស្រវឹង​ គឺ​​សុរា​ និង​មេរ័យ​។ ២-បាតុ​កម្យ​តា​ចិត្ដំ ចិត្ដ​​គិត​​បម្រុង​​នឹង​​ផឹក។​ ៣-តជ្ជោ​​វា​យា​​មោ ព្យាយាម​​នឹង​​ផឹក​​នូវ​​ទឹក​​ស្រវឹង​​នោះ។ ៤-តស្ស​​បានំ បាន​​ផឹក​​នូវ​​ទឹក​​ស្រវឹង​​នោះ​​ឲ្យ​​កន្លង​​បំពង់​​ក​​ចូល​​ទៅ។ បើមនុស្ស​ក្នុង​ទីណា​ សង្គម​ណា ប្រទេសណា​ សម្បូរណ៍​ទៅដោយ​អ្នក​មាន​សីល​៥ ទីនោះ​ សង្គម​នោះ​ ប្រទេស​នោះ នឹង​ពោរ​ពេញ​ទៅដោយ​សន្តិសុខ និង សន្តិភាព។ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

តេីព្រះពុទ្ធសាសនាស្ថិតនៅត្រង់ណា? ព្រះពុទ្ធសាសនា គឺស្ថិតនៅត្រង់ ព្រះឱវាទរបស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ។ ពុទ្ធបរិស័ទទាំងឡាយ! ការយល់ច្បាស់នូវ ការប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធ បរមគ្រូនៃយើង គឺការយល់ដឹងអំពី ចតុរារិយសច្ច ។ ការយល់ដឹងអំពី អារិយសច្ចៈ គឺការ យល់ដឹងអំពីបដិច្ចសមុប្បាទធម៌ ។ ធម៌ទាំងនេះជាធម៌ ដែលមាន គម្ភីរ ភាពជ្រាលជ្រៅណាស់ គេត្រូវតែ ធ្វើវិរិយភាពតឹងរឹង ទើបអាច បាននូវពន្លឺ នៃការត្រាស់ដឹង នឹងអាចធ្វើទីបំផុតនៃទុក្ខបាន។ សេចក្តីទុក្ខ ជាបញ្ហារបស់ មនុស្ស ជាទូទៅ បដិច្ចសមុប្បាទ១២ បង្ហាញអំពី អានុភាព នៃហេតុ និងផល ដែលបច្ច័យ ឲ្យកើតឡើង ។ អតីតអវិជ្ជា ជាហេតុ បច្ចុប្បន្ននាមរូប ជាផល បច្ចុប្បន្នតណ្ហា ជាហេតុ អនាគត ជាតិ ជរា មរណៈ ជាផល ។ កុំឲ្យមានផល ត្រូវឈប់ធ្វើហេតុ ឈប់ធ្វើហេតុ ត្រូវធ្វើ សីល សមាធិ បញ្ញា ធ្វើសីល សមាធិ បញ្ញា ត្រូវមានសទ្ធា មានសទ្ធា ត្រូវយល់ ដឹង ឃើញ នូវសេចក្តីទុក្ខ របស់បញ្ចខន្ធ ។ ព្រះត្រៃសរណគមន៍ ព្រះពុទ្ធ ព្រះធម៌ ព្រះសង្ឃ ដែលសម្រេចមានក្នុងសន្តានចិត្ត នៃ ពុទ្ធបរិស័ទ ទៅបានលុះត្រាតែ ពុទ្ធបរិស័ទ មានចិត្តឈាន ចុះស៊ប់ក្នុង សទ្ធា ៤យ៉ាងគឺ ១- កម្មសទ្ធា ការជឿកម្ម, ២- វិបាកសទ្ធា ការជឿផលនៃកម្ម, ៣- កម្មស្សកតាសទ្ធា ការជឿថា សត្វមានកម្ម ជារបស់ខ្លួន, ៤- តថាគតពោធិសទ្ធា ការជឿសេចក្តីត្រាស់ដឹង របស់ព្រះតថាគត ។ លោកិយបដិច្ចសមុប្បាទ១២ អត្ថន័យទូទៅ ពាក្យ​ក្នុង​ភាសា​បាលី​ថា បដិច្ចសមុប្បាទឬ ​នៅ​ក្នុង​ភាសា​សំស្ក្រឹត​ថា ប្រដីដ្យសមុដ្បាទ មាន​អត្ថន័យ​ថា ​ដើម​កំណើត​​នៃ​អ្វីមួយ​ពឹង​ផ្អែក​លើ​អ្វី​មួយ​ទៀត ឬ ការ​កើត​ឡើង​នៃ​អ្វី​មួយ​ត្រូវ​ពឹង​លើ​ការ​កើត​ឡើង​នៃ​អ្វី​មួយ​ទៀត​ជាមុន ។ ន័យ​ម្យ៉ាង​ទៀត បដិច្ចសមុប្បាទ សង្កត់​ធ្ងន់​ទៅ​លើ​ទស្សនៈ​ថា គ្មាន​វត្ថុ​អ្វី​មួយ (ទោះ​ជា​មាន​រូប​ក្តី ឥត​រូប​ក្តី មាន​ជីវិត​ក្តី ឥត​ជីវិត​ក្តី) មាន​វត្តមាន​ដោយ​ឯកឯង ឬ ស្ថិតស្ថេរ​ជា​និច្ច​និរន្តរ៍ បាន​ទេ ពោល​គឺ​ វត្ថុ​នោះ​​ត្រូវ​​ពឹង​ផ្អែក​លើ​វត្ថុ​កើត​មុន​វា​​ដើម្បី​ឲ្យ​វា​អាច​កើត​ឡើង​បាន ។ ចំណែក​វត្ថុ​ដែល​កើត​មុន​នោះ​ ក៏​ត្រូវ​ពឹង​លើ​វត្ថុ​ដែល​កើត​មុន​វា​មួយ​ទៀត​ដើម្បី​ឲ្យ​វត្ថុ​នោះ​កើត​ឡើង​បាន ។ ​យោង​តាម​ទ្រឹស្តី​ពុទ្ធសាសនា បដិច្ចសមុប្បាទ​ មាន​អត្ថន័យ​ពីរ​យ៉ាង​៖ ក្នុង​ន័យ​ទូទៅ បដិច្ចសមុប្បាទ សំដៅ​ទៅ​ដល់​សញ្ញាណ​​ដែល​ជា​ខ្លឹម​សំខាន់​នៅ​ក្នុង​ប្រពៃណី​ពុទ្ធសាសនា ពោល​គឺ វត្ថុ​គ្រប់​យ៉ាង​កើត​ឡើង​​ដោយ​ពឹង​ទៅ​លើ​មូលហេតុ និង លក្ខខណ្ឌ​ ដ៏​ច្រើន​សន្ធឹក។ ក្នុង​ន័យ​ជាក់​លាក់ បដិច្ចសមុប្បាទ សំដៅ​ទៅ​ដល់​ការ​អនុវត្តន៍​ជាក់ស្តែង​នៃ​គោលការណ៍​ទូទៅ​ខាង​លើ​នេះ ពោល​គឺ ភាព​ជាប់​ទាក់ទង​គ្នា (សម្ព័ន្ធ) ចំនួន ១២ តំណ នៃ​ដើម​កំណើត​នៃ​អ្វី​មួយ​ពឹង​ផ្អែក​លើ​អ្វី​មួយ​ទៀត ។ សញ្ញាណ​នៃ​បដិច្ចសមុប្បាទ (ទាំង​ន័យ​ទូទៅ និង ន័យ​ជាក់លាក) គឺ​ជា​មូលដ្ឋាន​សម្រាប់​យល់​សញ្ញាណ​គន្លឹះ​​ដទៃ​ទៀត​នៅ​ក្នុង​ពុទ្ធសាសនា ឧទាហរណ៍ ទ្រឹស្តី​អំពី​កម្ម និង ការ​បដិសន្ធិ​ជា​ថ្មី ការ​កើត​ឡើង​នៃ​ទុក្ខ និង លទ្ធភាព​នៃ​ការ​រំដោះ​ខ្លួន​​តាម​រយៈ​ការ​យល់​ដឹង​ថា​គ្មាន​ខ្លួន ឬ អនត្តា ។ គោលគំនិត​ទូទៅ​នៃ​បដិច្ចសមុប្បាទ (អ្វីៗ​គ្រប់យ៉ាង​សុទ្ធ​តែ​​ពឹង​ផ្អែក​លើ​អ្វីៗ​ដទៃ​ទៀត) គឺ​ជា​ផ្នែក​មួយ​សម្រាប់​បំពេញ​ឲ្យ​សញ្ញាណ (គំនិត) នៃ​ទ្រឹស្តី សុញ្ញតា (ភាព​ទទេ ឬ សូន្យ)។ ធម៌​សូត្រ អវិជ្ជា បច្ចយា សង្ខារា, សង្ខារា បច្ចយា វិញ្ញា សម្ភវន្តិ ។ សេចក្តី​ប្រែ៖ អវិជ្ជាជាបច្ច័យ ឲ្យកើតសង្ខារ, សង្ខារជាបច្ច័យ ឲ្យកើតវិញ្ញាណ, វិញ្ញាណជាបច្ច័យ ឲ្យកើតនាមរូប, នាមរូបជាបច្ច័យ ឲ្យកើតអាយតនៈ, អាយតនៈ​ជាបច្ច័យឲ្យកើតផស្សៈ, ផស្សៈជាបច្ច័យ ឲ្យកើតវេទនា, វេទនាជាបច្ច័យ ឲ្យកើតតណ្ហា, តណ្ហាជាបច្ច័យ ឲ្យកើតឧបាទាន, ឧបាទានជាបច្ច័យ ឲ្យកើតភព, ភពជាបច្ច័យ ឲ្យកើតជាតិ, ជាតិជាបច្ច័យ ឲ្យកើតជរា មរណៈ សោក ទុក្ខ ទោមនស្ស សេចក្តីចង្អៀតចង្អល់ចិត្ត ជាច្រើនអនេក ។ ការជាប់ប្រទាក់គ្នា ១២ កងនេះ ឈ្មោះថា បដិច្ចសមុប្បាទ ។ ចតុរារិយសច្ច ឬ​ សេចក្តីពិត​ ៤ យ៉ាង ព្រះពុទ្ធ​ទ្រង់បាន​ត្រាស់សម្តែង​ទុក​ថា៖ “ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ, ក្នុងកាលកន្លង មកហើយក្តី ក្នុងកាលជា អនាគតក្តី ឬក្នុងពេល បច្ចុប្បន្ននេះក្តី តថាគត បង្រៀនអ្នកតែអំពី សេចក្តីទុក្ខ, អំពីហេតុនៃសេចក្តីទុក្ខ, អំពីការរំលត់ទុក្ខ និង ​ផ្លូវទៅកាន់ការរំលត់ទុក្ខ ។ ធម៌ដែលតថាគត ត្រាស់ដឹង មានច្រើនជាអនេក ប៉ុន្តែតថាគត មិនបង្រៀនអ្នក នូវធម៌ដ៏ច្រើន ទាំងនោះទេ ព្រោះមិននាំមក នូវប្រយោជន៍ មិននាំមក នូវសេចក្តីស្ងប់ មិននាំមកនូវ ការត្រាស់ដឹង មិននាំមក នូវព្រះនិព្វាន “។ ព្រះពុទ្ធ​បាន​បង្រៀន អំពីសេចក្តីពិត ៤​ យ៉ាងនេះ គឺធម្មជាតិនៃសេចក្តីទុក្ខ ជាសេចក្តីពិតទី ១ ហៅថា ទុក្ខអរិយសច្ចៈ ។ ហេតុនៃសេចក្តីទុក្ខ ជាសេចក្តីពិតទី ២ ហៅថា ទុក្ខសមុទយ អរិយសច្ចៈ ។ ការរលត់ទៅនៃទុក្ខ ហៅថា ទុក្ខនិរោធ អរិយសច្ចៈ ជាសេចក្តី ពិតទី៣ ។ ផ្លូវប្រតិបត្តិ ដែលនាំឲ្យបានដល់ ការរំលត់ទុក្ខ ហៅថា ទុក្ខនិរោធគាមិនីបដិបទា អរិយសច្ចៈ ជាសេចក្តីពិតទី ៤ ដែលមាននាមថា អរិយអដ្ឋង្គិកមគ្គ ប្រកបដោយអង្គ ៨ ប្រការ ។ អរិយសច្ចៈ ៤ នេះ ជាខ្លឹមសារ នៃការប្រៀនប្រដៅរបស់ព្រះពុទ្ធ ។ អ្នកកាន់ ព្រះពុទ្ធសាសនា ត្រូវតែសិក្សា ហើយយល់ច្បាស់ នូវអរិយសច្ចៈ ដើម្បីប្រតិបត្តិធម៌ រំដោះខ្លួន ឲ្យរួចចាកផុត អំពីទុក្ខ ក្នុងសង្សារវដ្តនេះ។ ដើម្បីពន្យល់ អំពីសេចក្តីទុក្ខ និងហេតុនៃសេចក្តីទុក្ខ ព្រះពុទ្ធទ្រង់លើកយក បដិច្ចសមុប្បាទ​ ១២ មកពន្យល់ប្រាប់ ដូចតទៅនេះ៖ ជាតិ គឺការកើតឡើងនៃ នាម និង រូប គឺ បញ្ចក្ខន្ធ (រូប, វេទនា, សញ្ញា, សង្ខារ, វិញ្ញាណ) ។​ បើ​នៅ​​មាន​ជាតិ (កំណើត) នោះ​បញ្ចក្ខន្ធ (ឬ​ខន្ធ ៥) ក៏កើតឡើង។ បើមាន បញ្ចក្ខន្ធ នោះ​ទុក្ខ ១២ កងក៏កើតឡើង (ទុក្ខព្រោះរូប​ ៤ និងទុក្ខព្រោះនាម ៨)។ទុក្ខ ​ទាំង ១២ កងនេះ មានជាតិជា បច្ច័យ ទើបកើតឡើង ។ ជាតិមានភព ជាបច្ច័យ ឲ្យកើតឡើង។ ភព គឺ បដិសន្ធិចិត្ត ដែលកម្មសង្ខារ តាក់តែងឲ្យ ទៅកើតជា នរក ប្រេត អសុរកាយ តិរច្ឆាន មនុស្ស ទេវតា ឬព្រហ្ម តាមផលកម្មរបស់ខ្លួន ។ ភពមានឧបាទាន ការជាប់ជំពាក់ដោយកម្មជា កុសលនិងអកុសល ជាបច្ច័យឲ្យកើតឡើង។ ឧបាទាន ការជាប់ជំពាក់ ដោយការធ្វើ កម្ម មានតណ្ហាជាបច្ច័យ ឲ្យកើតឡើង។ តណ្ហា គឺសេចក្តី ប្រាថ្នា៣យ៉ាង ចង់ឲ្យបាន នូវអារម្មណ៍តាមទ្វារ ៦ ដែលជាទីត្រេកអរ គឺកាមតណ្ហា ចង់ឲ្យអ្វីៗ ដែលជាទីត្រេកអរ នៅ ស្ថិតស្ថេរជានិច្ច មិនបាត់បង់ គឺភវតណ្ហា ចង់ឲ្យអ្វីៗ ដែលរលត់ទៅ មិនកើតទៀត គឺ វិភវតណ្ហា តណ្ហានេះមានផស្សៈ ការដែលអារម្មណ៍ តាមទ្វារ ៦ មកពាល់ត្រូវ ជាបច្ច័យឲ្យកើតឡើង។ ផស្សៈ មានអាយតនៈ គឺ វិញ្ញាណ ៦ និង អារម្មណ៍ ៦ ជាបច្ច័យ ឲ្យកើតឡើង។ អាយតនៈ មាននាមរូប ជាបច្ច័យឲ្យកើតឡើង ។ នាមរូបមានវិញ្ញាណ គឺបដិសន្ធិចិត្តជាបច្ច័យឲ្យកើតឡើង ។ វិញ្ញាណមានសង្ខារ គឺការប្រជុំ តាក់តែងនៃកម្ម ជាបច្ច័យ ឲ្យកើតឡើង ។ សង្ខារមានអវិជ្ជា សេចក្តីមិនដឹងមិនយល់ ជាបច្ច័យ ឲ្យកើតឡើង ។ សេចក្តីពន្យល់ខាងលើនេះ ឃើញថាអវិជ្ជាជាដើមហេតុ មានសេចក្តីទុក្ខ មួយគំនរធំ នៅខាងចុង ដូចជាខ្សែច្រវាក់មួយ ដែលមានកង ១២ ប្រទាក់ជាប់គ្នា។ ទុក្ខទាំង ១២ កង គឺទុក្ខរបស់រូប ៤ និងទុក្ខរបស់នាម ៨ កើតឡើងក៏ព្រោះ តែមានរូបនិងនាម ។ បើគ្មានរូប និងនាម ទុក្ខក៏គ្មានដែរ ។ ឧបមាដូចជា ជនដែលឈរ នៅក្បែរភ្លើង ទទួលទុក្ខព្រោះក្តៅ ហើយចង់ពន្លត់ ភ្លើងដើម្បីឲ្យបាត់ក្តៅ ដរាបណាគេ នៅតែបន្ថែមប្រេង ទៅឲ្យភ្លើងទៀត នោះភ្លើងនៅតែឆេះ គេនៅតែក្តៅដដែល ឥតស្រាកស្រាន្តឡើយ ។ យ៉ាងណាម៉ិញ គេ ចង់កំចាត់បង់ទុក្ខ ហើយបើគេ នៅតែបង្កើតអវិជ្ជា នោះគេនៅតែ មានទុក្ខដដែល ឥត ឈប់ឈរឡើយ ។ ការបំបាត់អវិជ្ជា ខាងដើម ជាកិច្ចឲ្យទុក្ខទាំងឡាយខាងចុង រលត់ទៅអស់ព្រោះមិនមាន រូបនិងនាម តទៅទៀត ។ ដូច្នេះកិច្ចដែលត្រូវធ្វើ គឺកំចាត់បង់ នូវអវិជ្ជា ជាការស្រេច ។ ប៉ុន្តែគេត្រូវសិក្សា ឲ្យយល់ច្បាស់ នូវបដិច្ចសមុប្បាទនេះ ជាមុនសិន ។ បដិច្ចសមុប្បាទនេះ ដែលមានអវិជ្ជាខាងដើម និងសេចក្តីទុក្ខខាងចុង ជារបស់ ត្រៃភព ព្រោះវាចងសត្វលោក ឲ្យជាប់ក្នុងភពទាំង៣ មានឈ្មោះថា លោកិយបដិច្ចសមុប្បាទ ។ រីឯលោកុត្តរបដិច្ចសមុប្បាទ ដែលមានសទ្ធាខាងដើម និងអាសវក្ខេយេញាណ ជាខាងចុង ជារបស់ព្រះនិព្វាន ព្រោះជាផ្លូវកំចាត់បង់ នូវអវិជ្ជា។ សត្វលោកកើតស្លាប់ ៗ ក្នុងត្រៃភព ព្រោះនៅមានអវិជ្ជា ហើយបច្ច័យក៏កើតតៗគ្នា តាមខ្សែរង្វង់ អវិជ្ជា សង្ខារ វិញ្ញាណ នាមរូប សឡាយតនៈ ផស្សៈ វេទនា តណ្ហា ឧបាទាន ភព ជាតិ (ទុក្ខរបស់រូប ៤ និង ទុក្ខរបស់នាម ៨) រួចត្រឡប់ទៅកាន់ អវិជ្ជាវិញ ហើយរត់តាម ខ្សែរង្វង់ដដែលនេះ ឥតឈប់ឈរ លុះត្រាតែអវិជ្ជារលត់ ។ ខ្សែរង្វង់ បដិច្ចសមុប្បាទនេះ ជារបស់កាលទាំង៣ គឺរបស់អតីតកាល២ (អវិជ្ជា និងសង្ខារ) របស់បច្ចុប្បន្នកាល៨ (វិញ្ញាណ នាមរូប អាយតន១២ ផស្សៈ វេទនា តណ្ហាឧបាទាន និងភព) របស់អនាគត២ (ជាតិ និងជរាមរណៈ)។ បច្ចុប្បន្នកាល ៨ - ដោយមានអវិជ្ជា-សង្ខារ អំពីអតីតកាល ជាបច្ច័យដល់វិញ្ញាណ គឺបដិ សន្ធិចិត្ត ឲ្យសត្វកើតជាថ្មីទៀត ក្នុងបច្ចុប្បន្នកាលនេះ ។ នាមរូបក៏កើតឡើង អាស្រ័យ ដោយវិញ្ញាណជាបច្ច័យ ។ អាយតនៈ ១២ ក៏កើតឡើង អាស្រ័យដោយនាមរូប ជាបច្ច័យ ។ ផស្សៈក៏កើតឡើង អាស្រ័យដោយ អាយតនៈ១២ ជាបច្ច័យ។ វេទនាក៏កើតឡើង អាស្រ័យដោយផស្សៈ ជាបច្ច័យ ។ តណ្ហាក៏កើតឡើង អាស្រ័យដោយ វេទនាជាបច្ច័យ ។ ឧបាទានក៏ កើតឡើង អាស្រ័យដោយ តណ្ហាជាបច្ច័យ។ ភពក៏កើតឡើង អាស្រ័យ ដោយឧបាទាន ជាបច្ច័យ ។ វិញ្ញាណ នាមរូប អាយតនៈ ១២ ផស្សៈ វេទនា តណ្ហា ឧបាទាន ភព បដិច្ច​សមុ​ប្បាទ​៨នេះ ជារបស់បច្ចុប្បន្នគឺបញ្ចក្ខន្ធជាផលដែល យើងបានមក ព្រោះ អវិជ្ជាពីអតីតកាល ។ ព្រោះមានបញ្ចក្ខន្ធ ទុក្ខទាំង១២កង គឺរូបទុក្ខ៤ មានជាតិទុក្ខ ជរាទុក្ខ ព្យាធិទុក្ខ និងមរណៈទុក្ខ ហើយនិងនាមទុក្ខ៨ គឺសោកទុក្ខ បរិទេវៈទុក្ខ ទុក្ខទុក្ខ (ទុក្ខព្រោះទុក្ខផ្ទួនគ្នា) ទោមនស្សទុក្ខ ឧបាយាសៈទុក្ខ បិយេហិវិប្បយោគទុក្ខ អប្បិយេហិសម្បយោគទុក្ខ យម្បិច្ឆំនលភតិតម្បិទុក្ខ ក៏កើតឡើង ឲ្យយើងរង សេចក្តីឈឺចាប់ឥតស្រាកស្រាន្ត ។ បើមិនមានអវិជ្ជា ជាដើមហេតុទេនោះ យើងក៏គ្មានទុក្ខ ១២កងនេះ ដែរ ។ វេទនាគឺការសោយអារម្មណ៍ គឺការដឹង៥យ៉ាង គឺដឹងសេចក្តីឈឺចាប់ ដឹងសេចក្តី សុខស្រួល ដឹងសេចក្តីទោមនស្ស ដឹងសេចក្តីសោមនស្ស ឬដឹងថាឥតសុខឥតទុក្ខ ។ បើគេដឹងសេចក្តីឈឺចាប់ ឬទោមនស្សតាមផ្លូវចិត្ត គេមិនចង់បាន អារម្មណ៍ទាំងនេះទេ ។ តណ្ហា​គឺ​សេច​ក្តី​ប្រាថ្នា កុំឲ្យបានអារម្មណ៍ យ៉ាងនេះទៀត ក៏កើតឡើង ។ បើគេដឹងសេចក្តីសុខស្រួល ឬសោមនស្សតាមផ្លូវចិត្ត គេចង់បានអារម្មណ៍ ទាំងនេះទៀត ហើយតណ្ហាគឺសេចក្តីប្រាថ្នា ឲ្យបានអារម្មណ៍ យ៉ាងនេះទៀត ក៏កើតឡើង ។ តណ្ហាដែលកើតឡើងក៏បានជាបច្ច័យ ដល់ឧបាទាន គឺការជាប់ជំពាក់ ក្នុងតណ្ហានោះៗ ហើយធ្វើប្រតិកម្ម ដោយអំពើតាម កាយវាចាចិត្ត ។ សេចក្តីស្រឡាញ់និងស្អប់ ក៏ចេះតែកើតឡើងបន្តបន្ទាប់គ្នា។ គេក៏ប្រតិកម្មដោយ លោភៈនិងទោសៈ គឺធ្វើអំពើជាកុសល និងអកុសល ដែលជាហេតុឲ្យ កម្មសង្ខារកើតឡើង ហើយតាក់តែងនូវភព សម្រាប់ អនាគតជាតិ ។ បើកម្មជាកុសល គេនឹងបានសុគតិភព មានទេវលោក និងព្រហ្មលោកបើកម្មជាអកុសលវិញ គេនឹងបានអបាយភូមិ មាននរកប្រេត តិរច្ឆានជាដើម ។ ដរាបណាគេនៅតែមានតណ្ហានិងឧបាទាន គេនឹងបាននូវភព ដែលជាបច្ច័យ ឲ្យមានជាតិនិងសេចក្តីទុក្ខយ៉ាងច្រើន ក្នុងអនាគតកាល។ កាលវេលាចេះតែរត់ ទៅមុខជានិច្ច ។ អនាគតកាល ក្លាយជាបច្ចុប្បន្ន ។ បច្ចុប្បន្នក្លាយជាអតីត ។ ជាតិជរាមរណៈ នៃអនាគត គឺជានាមរូបនិងទុក្ខ ១២ កងនៃបច្ចុប្បន្ន ។ បច្ច័យរបស់ជាតិ គឺតណ្ហាឧបាទានភព ដែលកើតក្នុងបច្ចុប្បន្ន ។ បច្ច័យរបស់ នាមរូបបច្ចុប្បន្ន គឺអវិជ្ជាសង្ខារវិញ្ញាណ ដែលកើតក្នុងអតីត ។ ជាតិមានន័យថា បញ្ចខន្ធ ជាពាក្យហៅសម្រាប់ អនាគតកាល ឯនាមរូប(គឺបញ្ចខន្ធដូចគ្នា) ជាពាក្យហៅ សម្រាប់បច្ចុប្បន្នកាល ។ កាលណាកាលវេលា រត់ពីបច្ចុប្បន្ន ទៅអតីត តណ្ហាឧបាទានភព ក៏ទៅជា អវិជ្ជាសង្ខារវិញ្ញាណ ដែលឲ្យ បញ្ចខន្ធ កើតឡើង ។ ដូច្នេះអវិជ្ជា គឺតណ្ហានេះឯង ។ ដើម្បីរំលត់នូវ បញ្ចខន្ធ ត្រូវកំចាត់បង់តណ្ហា ក្នុងបច្ចុប្បន្នជាតិនេះ កុំឲ្យមានអវិជ្ជា តទៅទៀត ។ ព្រោះតែមានតណ្ហា ទើបមានការធ្វើនូវកម្ម (ឧបាទាន) ហើយសត្វក៏ជាប់ក្នុង សង្សារវដ្ត គឺការវិលកើតវិលស្លាប់ ក្នុងភព ៣ អស់កាលរាប់កប្ប អសង្ខេយ្យមិនអស់ ។ លោកិយបដិច្ចសមុប្បាទ១២ ឃុំសត្វទុកក្នុងវដ្តសង្សារ យ៉ាងនេះឯង!។ ធម៌ ១១ យ៉ាងទៀត ដែលកើតឡើង ហើយបច្ច័យតៗគ្នា ដូចលោកិយបដិច្ចសមុប្បាទដែរ មានឈ្មោះថា លោកុត្តរបដិច្ចសមុប្បាទ១១។ លោកុត្តរបដិច្ចសមុប្បាទនេះ ជាច្រកចេញ អំពីរង្វង់សង្សារវដ្ត គឺការកើតស្លាប់ៗ ទៅកាន់ទីរំលត់ទុក្ខ គឺ និព្វាន ។ (វិគីភីឌា) ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

សីលមយៈ. (បុណ្យកេីតអំពីការរក្សាសីល) ក្នុងអដ្ឋកថាបរមត្ថទីបនីថា ពាក្យថា សីលមយៈ បានដល់ចេតនាដែលប្រព្រឹត្តទៅហេីយដល់​បុគ្គលអ្នកសមាទានសីល ៥ សីល ៨ ឬសីល ១០ ដេាយអំណាចនៃការកំណត់ឲ្យជានិច្ច​សីល និង ឧបេាសថសីលជាដេីម ឬអ្នកគិតថា យេីងនឹងបួសដេីម្បីបំពេញសីលឲ្យបរិបូរណ៌ ហេីយទៅកាន់វិហារបួស និងញាំងមនេារថឲ្យដល់ទីបំផុតរលឹកថា យេីងបួស​ហេីយ​​ជាការល្អ ហេីយអប់រំបំពេញបាតិមេាក្ខសំវរសីលឲ្យបរិបូរណ៌ដេាយសទ្ធា ពិចារណាបច្ច័យ ៤ មានចីវរជាដេីម ដេាយបញ្ញាសង្រួមចក្ខុទ្វារជាដេីម ក្នុងរូបជាដេីមដែលមកកាន់កន្លងដេាយសតិ និងជម្រះអាជីវបារិសុទ្ធិសីលដេាយសេចក្តីព្យាយាម រមែងតាំងមាំ ព្រេាះដូច្នេាះ ចេតនានេាះ ទេីបឈ្មេាះថា បុញ្ញកិរិយាវត្ថុសម្រេចដេាយសីល។ ម្យ៉ាងទៀត កាលឲ្យទានដេាយតាំងនៅក្នុងវត្តបដិបត្តិ បុញ្ញកិរិយាវត្ថុ ជាសីលមយៈ ។ ក្នុងបរមត្ថជេាតិកថាៈ សីល សម្តែងវចនត្ថៈថា៖ សីលយតិ កាយវចីកម្មនា សម្មា ទហតីតិ=សីលំ ធម្មជាតិណារមែងធ្វេីឲ្យកាយកម្ម និងវចីកម្មតាំងទុកដេាយល្អដូច្នេាះ ធម្មជាតិនេាះឈ្មេាះថា សីល, បានដល់ កិរិយារួបរួមទុកនូវកម្មទាំងឡាយ មានកាយកម្មជាដេីម មិនរាត់រាយដេាយអំណាចភាវៈនៃបុគ្គលអ្នកមានសីល ឬកិរិយាចូលទៅទ្រទ្រង់ទូទៅដេាយអំណាចនៃកិរិយាស្ថាននៃធម៌ទាំងឡាយ ជាកុសលម្យ៉ាង ដេីម្បីឲ្យកុសលកេីត, ទានចេតនា គឺចេតនាដែលទាក់ទងនឹងការបរិច្ចាគទាន សីលចេតនាគឺចេតនាដែលទាក់ទងនឹងការរក្សាសីលទាំងនេះ កេីតឡេីងដល់ព្រះអរហន្តទាំងឡាយក៏មាន តែចេតនាទាំងនេះនៅក្នុងមហាកិរិយាចិត្តុប្បាទទាំងអស់។ សេចក្តីនេះអធិប្បាយថា ពាក្យថា សីលនេាះ ជាតួចេតនាដែលមានការជំរុញនូវកាយ វាចា ឲ្យតាំងនៅក្នុងកិរិយាមារយាទដែលល្អទាំងបិទចន្លេាះមិនឲ្យអកុសលផ្សេងៗ ដេាយអំណាចកាយទុច្ចរិត វចីទុច្ចរិតប្រាកដឡេីងបាន សេចក្តីនេះសម្តែងឲ្យដឹងបានថា សីលនេាះមាននាទីរក្សាកាយ វាចាមិនឲ្យប្រព្រឹត្តទៅក្នុងទុច្ចរិតដែលកេីតមកអំពីអកុសលផ្សេងៗប៉ុណ្ណេាះ, ចំណែកការរក្សាផ្លូវចិត្តដេីម្បីមិនឲ្យមនេាទុច្ចរិតផ្សេងៗកេីតឡេីងនេាះជានាទីរបស់ភាវនាដេាយចំពេាះ។ វចនត្ថៈមួយទៀតថា សីលយតិ កុសលធម្មេ ឧបធារេតីតិ=សីលំ ធម្មជាតិណារមែងទ្រទ្រង់ទុកនូវកុសលធម៌ មានសមាធិ បញ្ញានិងវិមុត្តិជាដេីម ដូច្នេាះ ធម្មជាតិនេាះ ឈ្មេាះថា សីល។ អធិប្បាយថា សីលចេតនា គឺការរក្សាសិក្ខាបទផ្សេងៗ មានបាណាតិបាត វិរតិជាដេីមទាំងនេះ អាចឲ្យសមាធិបញ្ញា និងមគ្គផលកេីតឡេីងបាន ឧបមាដូចជាផ្ទៃផែនដី ដែលជាទីអាស្រ័យរបស់វត្ថុផ្សេងៗ ទាំងមានជីវិត និងមិនមានជីវិត បេីខ្វះផែនដីដែលជាទីអាស្រ័យហេីយវត្ថុផ្សេងៗទាំងមានជីវិត និងមិនមានជីវិតទាំងឡាយនេាះ ក៏រមែងកេីតឡេីង និងចម្រេីនឡេីងមិនបាន សេចក្តីឧបមានេះយ៉ាងណា សមាធិ បញ្ញា មគ្គផល ទាំងនេះរមែងអាស្រ័យកេីត​ឡេីង​ បេីវៀរចាកសីលកុសលចេញ ហេីយវត្ថុ (ធម៌) ទាំងនេះ រមែងកេីតឡេីងមិនបាន។ ដូច្នេះ ព្រះមានព្រះភាគជាម្ចាស់ ទេីបវិសជ្ជនាសេចក្តីសម្គាល់របស់សីល ក្នុងការបដិបត្តិ​ដេីម្បី​ផុតចាកទុក្ខ ដែលមានសេចក្តីវិលវល់ ដេាយលំបាក ទាំងខាងក្នុងទាំងខាងក្រៅហេីយចូល​កាន់ព្រះនិព្វាននេាះថា៖ សីលេ បតិដ្ឋាយ នរេា សបញ្ញេា ចិត្តំ បញ្ញពា្ច ភាវយំ អាតាបី និបកេា ភិក្ខុ សេា ឥមំ វិជដយេ ជដំ ។ នរជនមានប្រាជ្ញា បានតាំងមាំក្នុងសីលហេីយ ចម្រេីននូវ សមាធិ ចិត្តនិងវិបស្សនា ជាអ្នកមានព្យាយាមដុតកំដៅកិលេស ប្រកប​ដេាយ​បារិហារិយប្បញ្ញា ជាអ្នកឃេីញភ័យក្នុងសង្សារ បុគ្គលនេាះ ទេីបកាប់ឆ្កានូវតណ្ហាជាគ្រឿងចាក់ស្រែះនេះបាន។ ក្នុងគាថានេះសម្តែងអំពីធម៌ ៦ យ៉ាង គឺ សីល ១ សមាធិ ១ បញ្ញា ៣ អាតបៈ គឺសេចក្តីព្យាយាម ១ ។ -បញ្ញា ៣ គឺសជាតិប្បញ្ញា បញ្ញាជាប់មកជាមួយនឹង បដិសន្ធិជាត្រៃហេតុ កេីតអំពីកម្មចាស់ដែលបានកសាងទុកមកក្នុងអតីតជាតិ ១។ -វិបស្សនាបញ្ញា បញ្ញាសម្រេចមកអំពីការពិចារណាឃេីញតាមការណ៍ពិត ក្នុងបច្ចុប្បន្ន ១, -នេបកប្បញ្ញា បញ្ញាដែលរក្សាខ្លួនទុក ចាកធម៌ដែលជាសត្រូវ ឬបារិហារិកប្បញ្ញា បញ្ញាដែលអាចកំណត់នូវកិច្ចទាំងពួងមានកិរិយាឈានចូល និងឈានថយជាដេីម ហេីយនាំទៅកាន់តែអំពេីដែលមានប្រយេាជន៍ តែងប្រកបមិនដាច់ក្នុងកិរិយារក្សាទុកនូវកម្មដ្ឋាន ១។ ក្នុងគាថានេះ នរជននេះដែលព្រះមានព្រះភាគទ្រង់ត្រាស់សម្តែងថា ប្រកបដេាយបញ្ញាដូច្នេះ ដេាយបញ្ញាញាណ កិច្ចដែលនរជននេាះ គប្បីធ្វេីមិនមានក្នុងបញ្ញានេាះ។ ព្រេាះថា បញ្ញានេាះសម្រេចហេីយដល់បុគ្គលនេាះ ដេាយអានុភាពនៃកម្មដែលមានមកក្នុងកាលមុនតែម្យ៉ាង ។ ក៏នរជននេាះដែលជាអ្នកធ្វេីរឿយៗ និងជាអ្នកធ្វេីនូវការដឹងខ្លួនដេាយអំណាចនៃវិរិយៈ ដេាយអំណាចនៃបញ្ញាដែលព្រះអង្គទ្រង់សម្តែងត្រង់បទនេះថា អ្នកមានអាតបៈ គឺសេចក្តីព្យាយាម, អ្នកមាននេបកៈ គឺបញ្ញាចាស់ក្លា, ដូច្នេះគប្បីប្រតិស្ថានក្នុងសីល ហេីយចម្រេីននូវសមថៈ ដូច្នេះគប្បីប្រតិបត្តិ វិបស្សនា ដែលព្រះអង្គទ្រង់សម្តែងដេាយអំណាចនៃចិត្ត និងបញ្ញា ។ ចាកពីសៀវភៅ»សីលមយៈ ដេាយ៖ (ព្រះភិក្ខុសីលប្បញ្ញេា ឆៃ សុផល្លី) វត្តនិគ្រេាធវ័ន គល់ទទឹង ………………… ធម្មតាអ្នកបង្ហូរទឹក តែងបង្ហូរទឹកទៅ អ្នកធើ្វព្រួញតែងពត់ព្រួញ(ឱ្យត្រង់) អ្នកចាំងឈើ តែងចាំងឈើ ឯបណ្ឌិតទាំងឡាយ តែងទូន្មានខ្លួន (ដូច្នោះឯង)។ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

មិនមែនដាក់បាយ១វែកហ្នឹងឲ្យដល់ព្រះនិពា្វនទេ! គឺព្រះអង្គសំដែងថាជាសម្មាបដិបទា ដេាយពិតនេាះគឺជាខ្សែបណ្តេាយនៃកុសលរបស់អ្នកដែលចម្រេីននូវ វិបស្សនា ទាំងអស់ហ្នឹងក៏រាប់បព្ចូាលថាទៅកាន់ព្រះនិពា្វនដែរ ។ ចឹងបានជានៅក្នុងសម្មាបដិបទា មិច្ឆាបដិបទា ប្រសិនបេីយេីងប្រាថ្នាទៅកាន់ព្រះនិព្វាន យេីងឲ្យទានៗហ្នឹងរាប់ទៅជាកុសលដែលយេីងធ្វេីហ្នឹង គ្រាន់តែដាក់បាតបាយ១វែង យេីងប្រាថ្នាទៅកាន់ព្រះនិព្វាន ។ ក៏ប៉ុន្តែការចម្រេីនផ្លូវទៅកាន់ព្រះនិពា្វន ដេាយសម្មាបដិបទាអត់ប្រព្រឹត្តទេ តេីបាយមួយវែងហ្នឹងត្រូវរាប់បព្ចូាលទៅក្នុងណា គឺរាប់បព្ចូាលទៅក្នុងមច្ឆាមគ្គ ដែលរាប់បព្ចូាលក្នុងសម្មាមគ្គទាល់តែយេីងមកប្រព្រឹត្តនូវបដិបទានៅក្នុងដែលសង្ខាររលត់ ព្រេាះរលត់នូវអវិជ្ជា​ដេាយ​បដិលេាម ​ជាសម្មាមគ្គ ជាសម្មាបដិបទា ក៏ប៉ុន្តែប្រសិនជាយេីងអត់ចម្រេីននូវសមថៈវិបស្សនា ឬវិបស្សនាទេ យេីងអត់ចម្រេីននូវអរិយមគ្គប្រកបដេាយអង្គ៨ប្រការទេ ការដាក់បាតរបស់យេីងហ្នឹង អនុលេាមចូលទៅក្នុងមច្ឆាមគ្គ ។ វាញាំងឲ្យជាតិជរា ព្យាធិ កេីតឡេីង អត់បានទៅកាន់ ព្រះនិព្វានទេ។ ក៏ប៉ុន្តែយេីងត្រូវស្តាប់ព្រះឱសព្រះអង្គឲ្យយល់ថា អ្នកដែលឲ្យទានបាយ១វែងប្រាថ្នាវិវដ្តជាសម្មាបដិបទា យេីងក៏ត្រូវឲ្យដឹងថា សម្មាបដិបទាគឺជាអ្វី? សម្មាបដិបទាគឺជាបដិបទា សង្ខាររលត់ព្រេាះរលត់អវិជ្ជា វិញ្ញាណរលត់ព្រេាះរលត់នូវសង្ខារ តេីយេីងបានចូលដល់ត្រង់ហ្នឹងដែរឬទេ? បេីអត់មានទេគឺចូលមច្ឆាមគ្គចឹងគ្រាន់តែជាខ្សែបណ្តេាយនៃសម្មាមគ្គ ជាខ្សែបណ្តេាយបដិបទា។ ក៏ប៉ុន្តែយេីងអត់ធ្វេីទៅមុខទេ ទៅអត់រួចទេ។ ចឹងបានជាព្រះអង្គសម្តែងមកថា តថាគត អត់សរសេីរនូវកុសលដដែលៗនៃបុគ្គលណាមួយទេ។ តេីព្រះអង្គសរសេីរអំពីកុសលអ្វី? គឺព្រះអង្គសរសេីរកុសលណាដែលចម្រេីន គឺចម្រេីនអ្វី? គឺចម្រេីន ពីទានមក សមថៈ ចម្រេីនពីទាន មកវិបស្សនា ចម្រេីនអំពីសីលមក សតិប្បដ្ឋាន ចម្រេីនពីសតិប្បដ្ឋាន ទៅសម្មប្បធាន ទៅឥទ្ធិបាទ ទៅឥន្ទ្រីយ ទៅពលៈ ពេាជ្ឈង្គ អរិយមគ្គប្រកបដេាយអង្គ៨ ទេីបព្រះអង្គទ្រង់សរសេីរ ។ ដែលយេីងបានឈ្នះពីមារហ្នឹង ដេាយសារយេីង ចេះធ្វេីបុណ្យកុសលហ្នឹងណា គឺជាជ័យជំនះរបស់យេីងដេាយពិត ចឹងព្រះអង្គឲ្យរក្សាកុំឲ្យបែរទៅជាចាញ់វិញ ក៏ប៉ុន្តែព្រះអង្គបន្ថែមកុំដំអក់នៅក្នុងធម៌នេាះឡេីយ ។ ពាក្យដែលថាកុំដំអក់គឺត្រូវចេញពីធម៌ហ្នឹង គឺត្រូវចេញពីធម៌ថ្នាក់ទានហ្នឹង ឲ្យទៅជាថ្នាក់សីល ចេញពីថ្នាក់សីលឲ្យទៅជាធម៌សមាធិ ជាអធិសមាធិ ចេញពីសមាធិឲ្យបានចេញនូវធម៌អធិបញ្ញា អត់អាចដំអក់បានទេ ។ ព្រេាះអីបានជាព្រះអង្គសម្តែងថា កុំដំអក់នៅក្នុងធម៌នេាះ ព្រេាះកុសលហ្នឹងមិនទាន់ដល់ព្រះនិព្វានទេ។ ចឹងយេីងត្រូវយល់ឲ្យបានច្បាស់លាស់សំរាប់ខ្លួនយេីង មិនបាច់ទៅស្រុកព្រះទេ មេីលតែព្រះត្រៃបិដក ក៏ឃេីញព្រះដែរ ដេាយសារយេីងយល់ព្រះឱសរបស់ព្រះអង្គច្បាស់លាស់ ។ ចឹងទិសដៅរបស់ព្រះពុទ្ធសាសនា ឃេីញមានប៉ុន្មានចំណុច នៃខ្សែជីវិតរបស់សត្វលេាក? ទិសដៅនៅក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាដែលបង្ហាញ់ដល់សត្វលេាក មានពីរចំណុច ទី១. គឺទិសដៅទៅកាន់ ជាតិ ជរា និងមរណៈ ។ ហេីយនិងទិសដៅ ១ ទៀត គឺព្រះនិព្វាន ។ ក៏ប៉ុន្តែទិសដៅទាំងពីហ្នឹងព្រះអង្គសំដែងថា សត្វដែលមិនផុតពីសេចក្តីទុក្ខ គឺទិសដៅទៅកាន់ ជាតិ ជរា មរណៈ ។ ទិសដៅណាដែលព្រះអង្គសំដែងថារួចពីទុក្ខ គឺទិសដៅទៅកាន់ព្រះនិពា្វន ។ ចឹងព្រះអង្គទ្រង់សរុបថា ឲ្យតែផ្លូវណាខុសអំពីព្រះនិព្វាន គឺជាផ្លូវអត់ត្រូវ គឺជាផ្លូវខុស ទេាះអ្នកឯងធ្វេីស្អីក៏ដេាយឲ្យតែអត់ទៅកាន់ព្រះនិព្វាន គឺជាផ្លូវខុស គឺជាអំពេីខុស ។ ដូចជាព្រះអង្គសម្តែងថា រថដែលប្រកបដេាយអង្គ៨្របកាគឺជារថមិនឮ ផ្លូវដែលប្រកបដេាយអង្គ៨ប្រកា គឺជាផ្លូវត្រង់ ទិសដែលអត់មានភ័យ គឺព្រះនិព្វាន ។ អ្នកមករៀននៅក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា ទាំងព្រះគុណម្ចាស់ ពុទ្ធបរិស័ទទាំងអស់ ។ ប្រសិនបេីយេីងមករៀននូវព្រះពុទ្ធសាសនាគ្រាន់តែមករៀនដេីម្បីឲ្យដឹង ចិត្ត ចេតសិក រូប នេាះមិនបានទេ ។ ទិសដៅដែលយេីងមករៀននៅក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនា គឺមករៀនដេីម្បីអ្វី? យេីងថាមករៀនដេីម្បីចេញចាកទុក្ខ ឬដេីម្បីមិនមានការប្រកាន់មាំ តេីមានន័យសេចក្តីយ៉ាងណា ។ យេីងមករៀននៅក្នុងព្រះពុទ្ធសាសនាគឺដេីម្បីឲ្យឃេីញទេាសរបស់ខន្ធ បេីរៀនមិនមានទិសដៅមកសម្លឹងទេាសរបស់ខន្ធទេ អត់ឈ្នះលុយទេ លុយវាដឹកនាំទៅរហូត ទេាះអ្នកហ្នឹងចេះប៉ុណ្ណាក៏ដេាយ ដឹងប៉ុណ្ណាក៏ដេាយ ឆ្លាតប៉ុណ្ណាក៏ដេាយ កាមវាហ្នឹងកពា្ឆក់បេាកបត់ក នៅកន្លែងណាមួយជាមិនខាន ទាំងគ្រហស្ថ ទាំងបុព្វជិក ។ បេីមិនមកសិក្សាមិនដេីម្បីឲ្យឃេីញទេាសរបស់ខន្ធទេនេាះ។ ហេីយទេាសរបស់ខន្ធហ្នឹង តេីជាទេាសអ្វីទៅ? គឺភ្នែកហ្នឹង (ព្រះអង្គសម្តែងថា ភ្នែកជារបស់ខ្វក់) ព្រះអង្គសម្តែងចឹងតេីជាគុណ ឬក៏ជាទេាសរបស់ភ្នែក ហេីយយេីងដឹងដែរឬអត់ ? ។ល។ សម្តែងដេាយ៖ លេាកគ្រូ រស់ សុផាត ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

មិនមែនអានតែសៀវភៅទេ ត្រូវអានជីវិតខ្លួនឯងផងពោលគឺត្រូវសិក្សាអំពីជីវិត តើជីវិតគឺជាអ្វី? កើតបានយ៉ាងណា? ហើយប្រព្រឹត្តទៅយ៉ាងណា? ត្រូវសិក្សាឱ្យឃើញច្បាស់ដោយបញ្ញាចក្ខុ ។ មិនមែនមានតែអ្នកដទៃទេជាគ្រូនោះ ខ្លួនឯងហ្នឹងហើយដែលត្រូវបង្រៀនខ្លួនឯង អប់រំទូន្មានខ្លួន ។ ប្រារព្ធសុខសាមណេរ ព្រះសាស្រ្ដទ្រង់ត្រាស់ថា (ធម្មតាអ្នកស្រែតែងបាចទឹកបញ្ចូលទៅក្នុងស្រែ ជាងព្រួញតែងពត់ព្រួញ ជាងឈើតែងចាំឈើ ឯអ្នកមានវត្តបដិបត្តិល្អ តែងអប់រំទូន្មានខ្លួន) ។ ក្នុងបណ្ដាពួកមនុស្សទាំងឡាយ មនុស្សល្អគឺជាមនុស្សដែលចេះអប់រំទូន្មានខ្លួនឯង ។ សៀវភៅ មេរៀនជីវិត ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

កុសីតវត្ថុ (ហេតុនៃបុគ្គលខ្ជិល) ៨ ១. ភិក្ខុ​មានសេចក្ដីត្រិះរិះយ៉ាងនេះថា ការងារដែលអញត្រូវធ្វើ មុខជានឹងមាន តែ​កាលបើ​អញធ្វើការងារ (នោះ) កាយនឹងលំបាក បើដូច្នោះ មានតែអញដេកសិន ភិក្ខុនោះ ក៏ដេក មិនប្រារព្ធព្យាយាម ដើម្បីដល់នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់ដល់ ដើម្បី​ត្រាស់ដឹង នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់ត្រាស់ដឹង ដើម្បីធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់ នូវធម៌ដែល​ខ្លួនមិន​ទាន់​ធ្វើ​ឲ្យជាក់ច្បាស់ នេះ កុសីតវត្ថុទី ១។ ២. ភិក្ខុមានសេចក្ដីត្រិះរិះយ៉ាងនេះថា អញបានធ្វើការងាររួចហើយ តែ​កាលដែល​អញ​កំពុង​ធ្វើការងារ កាយលំបាកទៅហើយ បើដូច្នោះ មានតែអញ​ដេកសិន ភិក្ខុនោះ ក៏ដេក មិនប្រារព្ធព្យាយាម ដើម្បីដល់ នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់​ដល់ ដើម្បីត្រាស់ដឹង នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់ត្រាស់ដឹង ដើម្បីធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់នូវ ធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់​ធ្វើ​ឲ្យ​ជាក់ច្បាស់ នេះ កុសីតវត្ថុទី ២។ ៣. ភិក្ខុនោះមានសេចក្ដីត្រិះរិះយ៉ាងនេះថា អាត្មាអញនឹងត្រូវដើរផ្លូវ តើបើ​អាត្មាអញ​ដើរផ្លូវ កាយនឹងលំបាក បើដូច្នោះ មានតែអញដេកសិន ភិក្ខុនោះ ក៏ ដេក មិនប្រារព្ធ​ព្យាយាម ដើម្បីដល់ នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់ដល់ ដើម្បីត្រាស់ដឹង នូវធម៌ដែល​ខ្លួន​មិន​ទាន់ត្រាស់ដឹង ដើម្បីធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់ នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់​ធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់ នេះ កុសីតវត្ថុទី ៣។ ៤. ភិក្ខុមានសេចក្ដីត្រិះរិះយ៉ាងនេះថា អាត្មាអញបានដើរផ្លូវរួចហើយ តែកាលដែល​អាត្មាអញដើរផ្លូវ កាយលំបាកទៅហើយ បើដូច្នោះ មានតែអាត្មាអញដេកសិន ភិក្ខុនោះ ក៏ដេក មិនប្រារព្ធព្យាយាម ដើម្បីដល់នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់ដល់ ដើម្បី​ត្រាស់ដឹង នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់ត្រាស់ដឹង ដើម្បីធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់ នូវធម៌ដែល​ខ្លួនមិនទាន់ធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់ នេះ កុសីតវត្ថុទី ៤។ ៥. ភិក្ខុត្រាច់ទៅកាន់​ស្រុកក្តី និគមក្ដី ដើម្បីបិណ្ឌបាត តែមិនបានភោជនដ៏សៅហ្មង ឬថ្លៃថ្លា ឲ្យបរិបូណ៌ ដរាបដល់ឆ្អែតទេ ភិក្ខុនោះ មានសេចក្ដីត្រិះរិះយ៉ាងនេះថា អាត្មាអញ កាលដែល ដើរទៅកាន់ស្រុក ឬនិគមក្ដី ដើម្បីបិណ្ឌបាត មិនបានភោជន ដ៏សៅ​ហ្មង ឬថ្លៃថ្លា ឲ្យបរិបូណ៌ ដរាបដល់ឆ្អែតសោះ កាយរបស់អាត្មាអញនោះ លំបាកទៅហើយ ធ្វើការងារមិនកើតទេ បើដូច្នោះ មានតែអាត្មាអញដេកសិន ភិក្ខុនោះ ក៏ដេក មិនប្រារព្ធព្យាយាម ដើម្បីដល់នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់ដល់ ដើម្បី​ត្រាស់ដឹងនូវធម៌ ដែលខ្លួនមិនទាន់ត្រាស់ដឹង ដើម្បីធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់ នូវធម៌ដែល​ខ្លួនមិនទាន់ធ្វើ ឲ្យជាក់ច្បាស់ នេះ កុសីតវត្ថុទី ៥។ ៦. ភិក្ខុដើរទៅកាន់​ស្រុក ឬនិគម ដើម្បីបិណ្ឌបាត បានភោជនដ៏សៅហ្មង ឬថ្លៃថ្លា បរិបូណ៌ដរាប​ដល់ឆ្អែត ភិក្ខុនោះ មានសេចក្ដីត្រិះរិះយ៉ាងនេះថា អាត្មាអញ កាល​ដែល​ដើរទៅ​កាន់ស្រុក ឬនិគម ដើម្បីបិណ្ឌបាត បានភោជនដ៏សៅហ្មង ឬថ្លៃថ្លា បរិបូណ៌ ដរាបដល់ឆ្អែតដែរហើយ តែកាយរបស់អាត្មាអញនោះធ្ងន់ ធ្វើការងារ​មិនកើត ទំនងដូចជាសណ្តែកដែល ត្រូវទឹក បើដូច្នោះ មានតែអាត្មាអញដេកសិន ភិក្ខុនោះ ក៏ដេក មិនប្រារព្ធព្យាយាម ដើម្បីដល់ នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់ដល់ ដើម្បីត្រាស់ដឹង​ នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់ បានត្រាស់ដឹង ដើម្បីធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់ នូវធម៌ដែលខ្លួនមិន​ទាន់បានធ្វើឲ្យជាក់ ច្បាស់ នេះ កុសីតវត្ថុទី ៦។ ៧. ភិក្ខុកើតអាពាធបន្តិច​បន្តួច ភិក្ខុនោះ មាន សេចក្ដីត្រិះរិះយ៉ាងនេះថា អាត្មាអញ​កើត​អាពាធបន្តិចបន្តួច​នេះហើយ អាត្មាអញ គួរតែដេក បើដូច្នោះ អាត្មាអញដេកសិន ភិក្ខុនោះ ក៏ដេក មិនប្រារព្ធព្យាយាម ដើម្បីដល់នូវធម៌ដែលខ្លួនមិនទាន់ដល់ ដើម្បី​ត្រាស់ដឹង នូវធម៌​ដែលខ្លួនមិនទាន់ បានត្រាស់ដឹង ដើម្បីធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់ នូវធម៌​ដែលខ្លួនមិនទាន់​បានធ្វើឲ្យជាក់ ច្បាស់ នេះ កុសីតវត្ថុទី ៧។ ៨. ភិក្ខុជាសះស្បើយអំពីជម្ងឺ​ហើយ តែទើប នឹងសះស្បើយមិនយូរប៉ុន្មាន ភិក្ខុនោះមាន​សេចក្ដីត្រិះរិះយ៉ាងនេះ​ថា អាត្មាអញសះ ស្បើយអំពីជម្ងឺហើយ តែសះស្បើយមិន​ទាន់យូរ​ប៉ុន្មាន កាយ​របស់អាត្មាអញ នោះនៅមិនទាន់មានកម្លាំង ធ្វើការងារមិន​ទាន់កើត បើដូច្នោះ អាត្មាអញដេកសិន ភិក្ខុនោះ ក៏ដេក មិនប្រារព្ធព្យាយាម ដើម្បីដល់ នូវធម៌ដែល​ខ្លួនមិនទាន់ដល់ ដើម្បី ត្រាស់ដឹងនូវធម៌ដែល​ខ្លួនមិនទាន់​បាន​ត្រាស់ដឹង ដើម្បីធ្វើឲ្យ​ជាក់ច្បាស់ នូវធម៌ ដែលខ្លួនមិនទាន់បានធ្វើឲ្យជាក់ច្បាស់ នេះ កុសីតវត្ថុទី ៨។ (បិ.៨២, ឃ.២៤៧) ដោយ៥០០០ឆ្នាំ