សមថភាវនាមិនមែនការធ្វើសមាធិ ។ សមាធិជាសភាវធម៌ដែលតាំងមាំ ក្នុងអារម្មណ៍ ដែលបានដល់ឯកគ្គតាចេតសិក ដែលកេីតព្រមនឹងចិត្តគ្រប់ៗ ដួង ។ កាលណាចិត្តស្លុងមានអារម្មណ៍ណាមួយតាំងយូរៗ លក្ខណៈនៃឯកគ្គតាចេតសិក ក៏ប្រាកដជាសមាធិ គឺតាំង​មាំ​ណែន​ត្រង់អារម្មណ៍ណាមួយត្រឹមតែមួយប៉ុណ្ណេាះ ។ ឯកគ្គតាចេតសិកដែលកេីតព្រមនឹងអកុសលចិត្តជា មិច្ឆាសមាធិ ឯកគ្គតាចេតសិកដែលកេីតព្រមនឹងកុសលចិត្តជា សម្មាសមាធិ។ ការធ្វេីសមាធិឲ្យចិត្តផ្តេាតចំត្រង់អារម្មណ៍ណាមួយយូរៗ នេាះ កាលណាមិនប្រកបដេាយបញ្ញាទេក៏ជាមិច្ឆាសមាធិ ព្រេាះខណៈនេាះជាសេចក្តីពេញចិត្ត ដែលនឹងឲ្យចិត្តតាំងមាំណែនត្រង់អារម្មណ៍តែមួយ ។ កាលណាប្រាសចាកនូវបញ្ញាហេីយក៏មិនអាចដឹងសេចក្តីផ្សេងគ្នានៃលេាភមូលចិត្តនិងកុសលចិត្ត ព្រេាះលេាភមូលចិត្តនិងកាមាវចរកុសលចិត្តមានវេទនាប្រភេទដូចគ្នាកេីតជាមួយ គឺ៖ លេាភមូលចិត្ត ៨ ដួង មានឧបេក្ខាវេទនាកេីតរួមជាមួយ ៤ ដួង មានសេាមនស្សវេទនាកេីតរួមជាមួយ ៤ ដួង ។ កាមាវចរកុសលចិត្ត ៨ ដួង មានឧបេក្ខាវេទនាកេីតរួមជាមួយ ៤ ដួង មានសេាមស្សវេទនាកេីតរួមជាមួយ ៤ ដួង ។ ដូច្នេាះ ខណៈណាដែលឧបេក្ខាវេទនាកេីតឡេីង ឬសេាមនស្សវេទនាកេីត ឡេីង ទេីបលំបាកនឹងដឹងថា ចិត្តដែលមិនសុខមិនទុក្ខ មិនក្តៅក្រហាយ ឬខណៈដែលសេាមនស្សរីករាយជាសុខនេាះ តេីជាលេាភមូលចិត្ត ឬជាមហាកុសលចិត្ត។ សេចក្តីផ្សេងគ្នានៃលេាភមូលចិត្ត ៨ ដួង និងមហាកុសលចិត្ត ៨ ដួង គឺ៖ លេាកភមូលចិត្តមានអកុសលចេតសិកកេីតរួមជាមួយ មហាកុសលចិត្តមាន សេាភណចេតសិកកេីតរួមជាមួយ ។ អកុសលចេតសិកដែលបពា្ជាក់សេចក្តីផ្សេងគ្នានៃលេាភមូលចិត្តនិងមហាកុសលចិត្ត គឺ មិច្ឆាទិដ្ឋិ សេចក្តីឃេីញខុស និងសេាភណចេតសិកដែលបពា្ជាក់សេចក្តីផ្សេងគ្នានៃកុសលចិត្ត និងលេាកភមូលចិត្តគឺសម្មាទិដ្ឋិ ដែលជាបញ្ញាចេតសិក ។ ដូច្នេាះ សេចក្តីផ្សេងគ្នានៃលេាភមូលចិត្ត ៨ ដួង និងមហាកុសល ៨ ដួង គឺ៖លេាភមូលចិត្ត ៨ ដួង កេីតរួមជាមួយនឹងទិដ្ឋិចេតសិក ៤ ដួង , មិនកេីតរួមនឹងទិដ្ឋិចេតសិក ៤ ដួង ។ មហាកុសលចិត្ត ៨ ដួង កេីតរួមជាមួយនឹងបញ្ញាចេតសិក ៤ ដួង, មិនកេីតរួមនឹងបញ្ញាចេតសិក ៤ ដួង ។ ដូច្នេាះ អ្នកដែលនឹងចម្រេីនសមថភាវនា ទេីបត្រូវដឹងសេចក្តីផ្សេងគ្នា នៃលេាភមូលចិត្ត និងកុសលចិត្ត មិនដូច្នេាះទេ ក៏នឹងធ្វេីសមាធិដេាយលេាភមូលចិត្ត ជាមិច្ឆាសមាធិដែលមិនប្រកបដេាយ បញ្ញា ។ ភាគច្រេីន អ្នកដែលធ្វេីសមាធិមិនត្រូវការចង់ឲ្យចិត្តរវេីរវាយ ក្តៅក្រហាយកង្វល់ទៅនឹងរឿងរ៉ាវផ្សេងៗទេ ពេញចិត្តនឹងឲ្យចិត្តតាំងនៅមាំត្រង់អារម្មណ៍ណាមួយដេាយមិនដឹងថា ខណៈដែលកំពុងត្រូវការចង់ឲ្យចិត្តផ្តេាតត្រង់អារម្មណ៍ដែលត្រូវការនេាះ មិនមែនមហាកុសលញាណសម្បយុត្ត។ ការចម្រេីនសមថភាវនា ជាការចម្រេីនមហាកុសលញាណសម្បយុត្ត អ្នកដែលនឹងចម្រេីន​សមថភាវនា ត្រូវជាអ្នកមានបញ្ញាឃេីញទេាសរបស់អកុសលទាំង លេាភៈ និងទាំង ទេាសៈ មិនមែនឃេីញតែទេាសរបស់ទេាសមូលចិត្ត ដែលជាការកង្វល់ចិត្ត ក្តៅក្រហាយចិត្តផ្សេងៗ ប៉ុណ្ណេាះទេ ។ អ្នកដែលមិនស្គាល់នូវកិលេស និងមិនឃេីញទេាសរបស់លេាភៈ រមែងមិនចម្រេីនសមថភាវនា ដូច្នេាះអ្នកដែលចម្រេីនសមថភាវនា ទេីបជាអ្នកត្រង់មានបញ្ញាឃេីញទេាសរបស់​លេាភៈ ​និងមានសតិសម្បជញ្ញៈ ដឹងខណៈដែលផ្សេងគ្នា នៃលេាភមូលចិត្ត និងមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ទេីបនឹងចម្រេីនមហាកុសលញាណសម្បយុត្ត​កេីន​ឡេីង​ៗ រហូតអកុសលចិត្តមិនកេីតជ្រែកខ័ណ្ឌបាន រហូតដល់នឹងជាឧបចារសមាធិ ហេីយបន្លះនូវអប្បនាសមាធិ គឺបឋមជ្ឈាន កុសលចិត្តប្រកបដេាយអង្គឈាន ៥ គឺ វិតក្កៈ វិចារៈ បីតិ សុខៈ ឯកគ្គតា។ ការចម្រេីនសមថភាវនា ដែលនឹងឲ្យមហាកុសលញាណសម្បយុត្តចិត្តចម្រេីនឡេីងៗ រហូតដល់ជាបាទឲ្យកេីតបឋមជ្ឈានកុសលចិត្តដែលជារូបាវចរកុសលនេាះ ជាសភាវៈដែលធ្វេីបានដេាយលំបាក ព្រេាះនឹងត្រូវជាអភ័ព្វបុគ្គល ។ អភ័ព្វបុគ្គលគឺ អ្នកដែលសូម្បីចម្រេីនសមថៈ ឬវិបស្សនាក៏ដេាយ ក៏មិនអាចបន្លុះនូវឈានចិត្ត ឬ លេាកុត្តរចិត្តបានដែរ ។ អ្នកដែលជាអភ័ព្វបុគ្គល គឺអ្នកដែលកាលចម្រេីនសមថភាវនា ឬ វិបស្សនាភាវនា ក៏នឹងអាចបន្លុះឈានចិត្ត ឬ លេាកុត្តរចិត្ត នេាះ ត្រូវជាអ្នកដែល៖ ១. មិនមានវិបាកជាគ្រឿងរារាំង “១” គឺបដិសន្ធិជា តិហេតុកៈមានបញ្ញាចេតសិកកេីតរួមជាមួយ។ ២. មិនមានកម្មជាគ្រឿងរារាំង គឺមិនបានធ្វេីនូវអនន្តរិយកម្មយ៉ាងណាមួយក្នុងអនន្តរិយកម្មទាំង ៥ ដែលជាគ្រឿងរារាំង សួគ៌ មគ្គ ផល ឡេីយ។ អនន្តរិយកម្ម សម្លាប់មាតា ១ សម្លាប់បិតា ១ សម្លាប់ព្រះអរហន្ត ១ ធ្វេី្របទូស្តនឹងព្រះមានព្រះភាគឲ្យពុះពេារពងនូវព្រះលេាហិត ១ ធ្វេីសង្ឃភេទ គឺ បំបែកសង្ឃឲ្យបែកគ្នាដេាយមិនធ្វេីសង្ឃកម្មរួមជាមួយគ្នា ១។ ៣. មិនមានកិលេសជាគ្រឿងរារាំង គឺមិនមាននិយតមិច្ឆាទិដ្ឋិ ៣ បានដល់ នត្ថិកទិដ្ឋិ ១ អហេតុកទិដ្ឋិ ១ អកិរិយទិដ្ឋិ ១ ។ សូម្បីថា បដិសន្ធិជា តិហេតុកៈ ប្រកបដេាយបញ្ញា តែបេីត្រេកអរ ភ្លេីតភ្លេីនក្នុងរូប សំឡេង ក្លិន រស ផេាដ្ឋព្វៈ ដេាយមិនឃេីញទេាស ក៏រមែងនឹងមិនគិតបន្ថយបន្សាត់បង់សេចក្តីភ្លេីតភ្លេីនក្នុងរូប សំឡេងក្លិន រស ផេាដ្ឋព្វៈ ដេាយការរក្សាសីល ឬ ចម្រេីនភាវនា ឡេីយ។ ដូច្នេាះ ការអប់រំសមថភាវនាឲ្យដល់ឧបចារសមាធិ និងអប្បនាសមាធិ ទេីបមិនងាយឡេីយ មិនមែនត្រឹមតែការផ្តេាតចិត្តត្រង់​អារម្មណ៍ណាមួយដែលត្រូវការ ក៏នឹងជាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តដែលនឹងធ្វេីឲ្យ​បន្លុះដល់ឧបចារសមាធិបាននេាះទេ ។ បេីយល់ខុសថាលេាភមូលចិត្តខណៈនេាះជាមហាកុសល ក៏នឹងធ្វេីឲ្យគិតថា និមិត្តផ្សេងទាំងឡាយដែលចិត្តតាក់តែងឲ្យកេីតឡេីងឃេីញជា នរក ជាសួគ៌ ជាទីស្ថាន ជារឿងរ៉ាវ ហេតុការណ៍ផ្សេងៗនេាះ ជាឧបចារសមាធិ និងអប្បនាសមាធិ ដែលជាឈានចិត្តថ្នាក់ផ្សេងៗ ។ ដូច្នេាះ សមថភាវនា ទេីបជារឿងល្អិតដែលនឹងត្រូវសិក្សាឲ្យយល់ត្រឹមត្រូវពិតៗ។ ក្នុងមួយថ្ងៃៗ ក្នុងខណៈដែលឃេីញ ឮ ធុំក្លិន ដឹងរស ដឹងផេាដ្ឋព្វៈ និងនឹកគិត អកុសលចិត្តរមែងកេីតច្រេីនជាង កុសលចិត្ត ។ កុសលចិត្តដែលកេីតក្នុងមួយថ្ងៃៗ នេាះតែងជាទានខ្លះ សីលខ្លះ ត្រឹមបន្តិចបន្តួចប៉ុណ្ណេាះក្នុងមួយថ្ងៃៗ មួយខែៗ អ្នកដែលឃេីញទេាសរបស់អកុសលទេីបអប់រំចិត្ត ឲ្យជាកុសលកេីនឡេីងជាមួយផង ក្នុងខណៈដែលមិនមែនជាទាន និងសីល ។ ការអប់រំចិត្តឲ្យស្ងប់ចាកអកុសលទាំងឡាយក្នុងមួយថ្ងៃៗ នេាះ ជាកុសលថ្នាក់សមថភាវនាក្នុងជីវិតប្រចាំថ្ងៃ សូម្បីថាមិនអាចនឹងដល់ថ្នាក់ឧបចារសមាធិ និងអប្បនាសមាធិក៏ដេាយ ក៏ជាវត្ថុដែលគួរចម្រេីន ។ តែការនឹងរំងាប់ចិត្តឲ្យស្ងប់ចាកអកុសលនេាះ ត្រូវជាបញ្ញាដែលដឹងថា ចិត្តនឹងស្ងប់ក្នុងខណៈដែលឃេីញ ឮធុំក្លិន ដឹងរស ដឹងផេាដ្ឋព្វៈ និងនឹកគិតបានយ៉ាងណាៗ នេាះ បេីមិនដូច្នេាះទេកុសលចិត្តក៏កេីតមិនបានឡេីយ។ ចិត្តដែលស្ងប់ចាកអកុសលជាសមថភាវនានេាះ ត្រូវជាកុសលចិត្តក្នុងអារម្មណ៍ ៤០ គឺ កសិណ ១០ អសុភ ១០ អនុស្សតិ ១០ អាហារេបដិកូល សញ្ញា ១ ចតុធាតុវវដ្ឋាន ១ ព្រហ្មវិហារ ៤ អរូបជ្ឈានអារម្មណ៍ ៤។ » កសិណ ១០ ឈ្មេាះថាកសិណ ព្រេាះអត្ថថា ធ្វេីអារម្មណ៍ទាំងអស់ ។ កសិណ ១០ បានដល់៖ ១. បឋវីកសិណ រលឹកដល់តែ ដី ប៉ុណ្ណេាះ ២. អបេាកសិណ រលឹកដល់តែ ទឹក ប៉ុណ្ណេាះ ៣. តេជេាកសិណ រលឹកដល់តែ ភ្លេីង ប៉ុណ្ណេាះ ៤. វាយេាកសិណ រលឹកដល់តែខ្យល់ ប៉ុណ្ណេាះ ៥. នីលកសិណ រលឹកដល់តែ ពណ៌ខៀវ ប៉ុណ្ណេាះ ៦. បីតកសិណ រលឹកដល់តែ ពណ៌លឿង ប៉ុណ្ណេាះ ៧. លេាហិតកសិណ រលឹកដល់តែ ក្រហម ប៉ុណ្ណេាះ ៨. ឱទាតកសិណ រលឹកដល់តែ ពណ៌ស ប៉ុណ្ណេាះ ៩. អាលេាកកសិណ រលឹកដល់តែ ពន្លឺ ប៉ុណ្ណេាះ ១០. អាកាសកសិណ រលឹកដល់តែ អាកាស ប៉ុណ្ណេាះ ចិត្តរលឹកដល់តែ ដី ជាកុសល ឬជាអកុសល ? កាលណាបញ្ញាមិនកេីត ខណៈដែលគិតដល់ដីទេ ក៏ជាអកុសលដែលនឹងត្រូវការគិតដល់ដី ឬត្រូវការតម្កល់ផ្តេាតត្រង់ដី ។ កាលណាបញ្ញាកេីត ចិត្តដែលរលឹកដល់ដី ក៏ជាកុសល កាលដឹងថា រូបគ្រប់យ៉ាងដែលប្រាកដប្រាសចាកធាតុដីមិនបាន វត្ថុដែលធ្លាប់ពេញចិត្ត ប្រាថ្នាត្រូវការទាំងអស់នេាះ សុទ្ធត្រឹមតែជាដីប៉ុណ្ណេាះ ។ កាលណាដឹងដល់ខ្លឹមពិតៗ នៃវត្ថុទាំងពួងក្នុងលេាកដែលធ្លាប់ពេញចិត្ត ប្រាថ្នាថា ត្រឹមតែជាដីហេីយ ក៏ធ្វេីឲ្យលះបង់នូវសេចក្តីពេញចិត្តក្នុងវត្ថុទាំងឡាយ ក្នុងខណៈដែលរលឹកដឹងថា ត្រឹមតែជាដីប៉ុណ្ណេាះ។ ការដែលចិត្តនឹងជាកុសលរលឹកដល់តែដីនេាះ ប្រព្រឹត្តទៅបានដេាយលំបាក ព្រេាះពេលដែលអារម្មណ៍ខ្ទប់ភ្នែកត្រចៀក ច្រមុះ អណ្តាត កាយ ចិត្តក៏ទេារទៅតាមអារម្មណ៍នេាះៗ ទាន់ពេលភ្លាម ។ ដេាយហេតុនេះ ការចម្រេីនសមថភាវនា ដែលនឹងឲ្យចិត្តស្ងប់ចាកអកុសល តាំងមាំឡេីងនេាះ ទេីបត្រូវអាស្រ័យទីកន្លែងដែលស្ងាត់ប្រាសចាកសម្លេង អ្នករំខានរុកគួន ហេីយធ្វេីដីជាវង់មូលរាបស្មេី (បឋវីកសិណ) ប្រាសចាកទេាសមន្ទិលដែលធ្វេីឲ្យចិត្តបង្អេានទៅនឹកពេញចិត្តក្នុងរូបរាងសណ្ឋានផ្សេងៗ បាន (សេចក្តីល្អិតមានក្នុងគម្ពីរវិសុទ្ធិមគ្គសមាធិ និទេ្ទស បឋវីកសិណ) ។ ខណៈដែលមេីល បឋវីកសិណនេាះ កាលណាចិត្តរលឹកដល់ដី ្របកបដេាយបញ្ញា ជាមហាកុសលញាណសម្បយុត្ត ទេីបចិត្តនឹងស្ងប់បាន ហេីយនឹងត្រូវមេីលបឋវីកសិណដេីម្បីដាស់តឿនឲ្យរលឹកដល់ដីប៉ុណ្ណេាះជារឿយៗ ទៅ ដេីម្បីមិនឲ្យចិត្តដឹងអារម្មណ៍ដទៃ។ តេីលំបាកប៉ុណ្ណាទៅដែលនឹកដល់តែដីដេាយចិត្តដែលស្ងប់ចាកពីអកុសល ទាំងឡាយតាំងនៅជារឿយៗ ដេាយមេីលបឋវីកសិណដែលមិនតូចពេក មិនធំពេក មិនឆ្ងាយពេក មិនជិតពេក មិនខ្ពស់ពេក មិនទាបពេក នេាះ ។ ដូច្នេាះវិតក្កចេតសិកទេីបជាអង្គឈានដែលដាច់បាត់មិនបានឡេីយ វិតក្កចេតសិកដែលកេីតព្រមនឹងមហាកុសលញាណសម្បយុត្ត ចិត្តនឹងត្រូវច្រត់ទល់ត្រង់បឋវីកសិណ ដេាយចិត្តដែលស្ងប់ចាកពីអកុសលទាំងឡាយ ទាំងក្នុងខណៈបិទភ្នែកក្តី ឬ បេីកភ្នែកក្តី រហូតទំរាំដល់ឧគ្គហនិមិត្ត គឺនិមិត្តរបស់បឋវីកសិណដែលប្រាកដតាមផ្លូវមនេាទ្វារ ស្មេីដូចជានឹងក្នុង​ខណៈ​ដែលបេីកភ្នែក ដែលលេាកអ្នកខ្លះសូម្បីបដិសន្ធិចិត្ត និងជា, តិហេតុកៈក្តី តែឧគ្គហ​និមិត្តក៏​មិនប្រាកដឡេីយ ។ ឧគ្គហនិមិត្តនឹងប្រាកដកាលណាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តបន្ថែមសេចក្តីស្ងប់ តាំងមាំទាំងក្នុងបឋវីកសិណរួចហេីយ តែខណៈដែលឧគ្គហនិមិត្តប្រាកដនេាះក៏នៅមិនទាន់ដល់ឧបចារសមាធិ។ ការរវ័ងរក្សាទុកឲ្យមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត តាំងមាំក្នុងឧគ្គហនិមិត្តតទៅ និងមាំ​ទាំ​ឡេីងនេាះមិនងាយឡេីយ ។ តាមសេចក្តីក្នុង វិសុទ្ធិមគ្គបឋវីកសិណនិទ្ទេស កាល​នីវរណៈ​ទាំងឡាយ (អកុសលដែលគ្របសង្កត់ចិត្ត) រំងាប់ទ្រេាមចុះដេាយលំដាប់ហេីយ ចិត្តរមែងស្ងប់មាំទាំជាឧបចារសមាធិ ពេលដែលមានបដិភាគនិមិត្តប្រាកដ ហាក់បីដូចជាជ្រែកឧគ្គហនិមិត្តចេញមក ។ បដិភាគនិមិត្តជានិមិត្តដែលថ្លាផូរផង់ជាងឧគ្គហនិមិត្ត ។ ខណៈដែលបដិភាគនិមិត្តប្រាកដនេាះ មហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ស្ងប់មាំទាំមិន​កំរេីក​ដល់ថ្នាក់ឧបចារសមាធិ គឺសមាធិដែលជិតដល់ការស្ងប់តាំងណែនក្នុងអារម្មណ៍ថ្នាក់ អប្បនាសមាធិ ដែលជាបឋមជ្ឈានចិត្ត។ ការរវាំងរក្សាទុកឲ្យមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ដែលស្ងប់ដល់ថ្នាក់ឧបចារសមាធិ បានស្ងប់តទៅទៀតជារឿយៗ ហេីយបន្ថែមនូវសេចក្តីស្ងប់មាំទាំឡេីងរហូតដល់ថ្នាក់អប្បនាសមាធិដែលជាចិត្តថ្នាក់រូបាវចរៈ ជាបឋមជ្ឈានចិត្តកេីតឡេីងបាននេាះ ត្រូវរក្សាឧបចារសមាធិដែលបានហេីយ ដូចត្រូវវៀរហេតុ ដែលមិនមែនជាសប្បាយៈ (ធម៌ដែលស្រួលសប្បាយឧបត្ថម្ភគាំទ្រដល់ការចម្រេីន ភាវនា) ៧ យ៉ាងនេះគឺ៖ ១. វៀរអាវាស គឺទីអាស្រ័យនៅ ដែលកាលណានៅហេីយ និមិត្តដែលមិនទាន់កេីតក៏មិនកេីត និមិត្តដែលកេីតហេីយក៏បាត់បង់ទៅវិញ។ ២. វៀរគេាចរ គឺផ្លូវទៅ ដែលឆ្ងាយដាច់ពីអាវាសឬ ដែលជិតនឹងអាវាសពេក ដែលរកសុំអាហារមិនបានងាយស្រួល និងមិនសំបូណ៌។ ៣. វៀរគន្លងនៃពាក្យដែលមិនសប្បាយ ដែលទាក់ទិននឹងតិរច្ឆានកថា គឺ កថាដែលមិនឧបការៈដល់បញ្ញា ដែលធ្វេីឲ្យនិមិត្តកេីតឡេីងហេីយបាត់បង់ទៅវិញ។ ៤. វៀរបុគ្គលដែលបរិបូណ៌ទៅដេាយកិេលស ដែលខ្វល់ខ្វាយរវល់តែក្នុងកិលេស ព្រេាះធ្វេីឲ្យចិត្តកេីតសេចក្តីសៅហ្មង។ ៥.៦. វៀរភេាជន និងអាកាសដែលមិនសម មិនត្រូវនឹងរាងកាយដែលនឹងធ្វេីឲ្យឈឺចាប់គ្រុនរងារ។ ៧. វៀរឥរិយាបថដែលមិនធ្វេីឲ្យចិត្តតាំងមាំ។ កាលណាវៀរនូវវត្ថុដែលគួរវៀរ និង សេពនូវវត្ថុដែលគួរសេពហេីយ អប្បនាសមាធិក៏នៅមិនទាន់កេីត ក៏នឹងត្រូវបំពេញអប្បនាកេាសល្យឲ្យពេញលេញ គឺត្រូវប្រកបដេាយអប្បនាកេាសល្យ ចំណេះចេះដឹងឈ្លាសវៃក្នុងធម៌ដែលឧបត្ថម្ភឲ្យឈានចិត្តកេីតឡេីងបាន ១០ ប្រការ គឺ “១”៖ ១- ដេាយការធ្វេីវត្ថុឲ្យជារបស់ស្អាត គឺទាំងរាងកាយ និងគ្រឿងស្លៀកដណ្តប់ និងទីអាស្រ័យនៅឲ្យស្អាត បេីមិនដូច្នេាះ ចិត្តក៏មិនភ្លឺថ្លា។ ២- ដេាយការញុាំងសេចក្តីស្មេីគ្នានៃឥន្ទ្រីយ៍ ៥ គឺ សទ្ធា និងបញ្ញា វីរិយៈ និងសមាធិ ឲ្យស្មេីគ្នាដេាយសតិ។ ៣- ដេាយការឈ្លាសវៃដេាយនិមិត្ត។ ៤- រមែងផ្គងចិត្តដេាយសម័យដែលគួរផ្គង។ ៥- រមែងសង្កត់ចិត្តដេាយសម័យដែលសង្កត់។ ៦- រមែងញាុំងចិត្តឲ្យរីករាយក្នុងសម័យដែលគួរឲ្យរីករាយ។ ៧- រមែងព្រងេីយចិត្តក្នុងសម័យដែលគួរព្រងេីយ ។ ៨- ដេាយការវៀរបុគ្គល អ្នកដែលមិនតាំងមាំ។ ៩- ដេាយសេពនឹងបុគ្គលអ្នកដែលតាំងមាំ។ ១០- ដេាយសេចក្តីជាអ្នកមានអធ្យាស្រ័យបង្អេានទៅក្នុងគុណនេាះៗ។ បេីមិនជាអ្នកឈ្លាសវៃក្នុងអប្បនាកេាសល ១០ នេះទេ មហាកុសល ញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ក៏មិនអាចបន្ថែមសេចក្តីស្ងប់មាំទាំឡេីងទៀត រហូតជាបាទឲ្យអប្បនាសមាធិគឺរូបាវចរបឋមជ្ឈានចិត្តកេីតបានឡេីយ ។ ខណៈរូបាវចរបឋមជ្ឈានចិត្ត ដែលជាចិត្តលំដាប់ថ្នាក់មួយទៀតគឺជាចិត្តភូមិមួយទៀតកេីតឡេីង ផុតចាកអំពីសភាពចិត្តដែលជាកាមាវចរនេាះ វិថីចិត្តនឹងកេីតបន្តគ្នាតាមលំដាប់ តាមផ្លូវមនេាទ្វារជា ឈានវិថី ដូចនេះ។ ភវង្គចិត្ត ជា មហាវិបាកញ្ញាណសម្បយុត្ត ភវង្គចលនៈ ជា មហាវិបាកញ្ញាណសម្បយុត្ត ភវង្គុបច្ឆេទ ជា មហាវិបាកញ្ញាណសម្បយុត្ត មនេាទ្វារាវជ្ជនៈ ជា អហេតុកកិរិយា បរិកម្ម ជាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត ឧបចារ ជា មហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត (ប្រភេទដូចនឹងបរិកម្ម) អនុលេាម ជា មហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត (ប្រភេទដូចនឹងបរិកម្ម) គេាត្រភូ ជា មហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត (ប្រភេទដូចនឹងបរិកម្ម) បឋមជ្ឈានកុសលចិត្ត ជា រូបាវចរកុសលចិត្ត ភវង្គចិត្ត ជា មហាវិបាកញ្ញាណសម្បយុត្ត រូបាវចរបឋមជ្ឈានកុសលចិត្តដែលកេីតជាគ្រាដំបូងនេាះ កេីតត្រឹមតែមួយខណៈប៉ុណ្ណេាះ ។ ដល់ពេលជាខាងក្រេាយស្ទាត់ជំនាញឡេីងហេីយ ឈានចិត្តទេីបអាចកេីតរលត់បន្ត​ថែម​ឡេីង​ៗបាន ដេាយមិនមានភវង្គចិត្តកេីតជ្រែកខ័ណ្ឌឡេីយ តាមកំណត់វេលាដែលតាំងចិត្តទុកបាន ។ ឈានវិថីចិត្តដែលកេីតរលត់បន្តគ្នាដេាយមិនមានភវង្គចិត្តកេីតជ្រែកខ័ណ្ឌ​សេាះ​នេាះ ជា ឈានសមាបត្តិ គឺជាការបន្លុះដល់សភាពចិត្តដែល ស្ងប់តាំងណែនក្នុងអារម្មណ៍របស់ឈានបានតាមកំណត់វេលាដែលតាំងចិត្តទុក ។ មុនដែលឈានវិថីចិត្តដែល​កេីត​ឡេីង​នេាះ ត្រូវមានមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្តកេីតមុនគ្រប់ៗគ្រា។ មហាកុសលជវន ខណៈទី ១ ជាបរិកម្ម គឺជាបរិកម្មនៃអប្បនាសមាធិ ព្រេាះតាក់តែងអប្បនា គឺ បេីមហាកុសលដែលជាបរិកម្មមិនកេីត ចិត្តខណៈបន្ទាប់តទៅ និង អប្បនាសមាធិ គឺឈានចិត្ត ក៏កេីតមិនបាន។ មហាកុសលជវន ខណៈទី ២ ជាឧបចារ ព្រេាះចូលទៅជិតអប្បនាសមាធិ។ មហាកុសលជវន ខណៈទី ៣ ជាអនុលេាម ព្រេាះឧបការៈដល់អប្បនាសមាធិ។ មហាកុសលជវន ខណៈទី ៤ ជាគេាត្រភូ ព្រេាះឆ្លងផុតកាមាវចរភូមិ ដេីម្បីឡេីងដល់ រូបាវចរភូមិ ។ កាលដែលមហាកុសលជវន ខណៈទី ៤ រលត់ហេីយជវនវិថីចិត្តខណៈបន្ទាប់តទៅ ទេីបជារូបាវចរបឋមជ្ឈានកុសលចិត្ត។ រូបាវចរឈានកុសលចិត្ត ប្រកបដេាយអង្គ ៥ គឺ៖ វិតក្ក វិចារ បីតិ សុខ ឯកគ្គតា។ សូម្បីថាមានសេាភណចេតសិកកេីតរួមជាមួយក៏ដេាយ តែអង្គប្រកបដែលធ្វេីឲ្យរូបាវចរបឋមជ្ឈានចិត្តកេីតនេាះ បានដល់ ចេតសិក ៥ ដួងនេះសឹងជាបដិបក្ខដល់នីវរណធម៌ គឺ អកុសលធម៌ដែលគ្របសង្កត់រារាំងចិត្តមិនឲ្យដំណេីរទៅក្នុងផ្លូវស្ងប់ ។ នីវរណធម៌ ៥ គឺ៖ - កាមច្ឆន្ទនីវរណៈ បានដល់សេចក្តីត្រេកអរ ពេញចិត្តក្នុងរូបសំឡេង ក្លិន រស ផេាដ្ឋព្វៈ។ - ព្យាបាទនីវរណៈ បានដល់សេចក្តីមួរម៉ៅចិត្ត - ថីនមិទ្ធនីវរណៈ បានដល់សេចក្តីរួញរា ក្រៀមក្រំ និងការងងុយងេាកងក់។ - ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចនីវរណៈ បានដល់សេចក្តីរាយមាយ និង ការរំខានចិត្ត។ - វិចិកិច្ចានីវរណៈ បានដល់សេចក្តីសង្ស័យ មិនប្រាកដជាក់ច្បាស់ក្នុងសភាវធម៌ និងក្នុងហេតុក្នុងផលនៃសភាវធម៌។ អង្គឈាន ៥ ជាបដិបក្ខដល់នីវរណធម៌ ៥ ដេាយវិតក្កចេតសិក ច្រត់ទល់ត្រង់អារម្មណ៍ដែលធ្វេីឲ្យចិត្តស្ងប់បាន ហេីយវិចារចេតសិកតាមរវ័ងផ្គងអារម្មណ៍ដែលវិតក្កចេតសិកចុះច្រត់ទល់នេាះ ធ្វេីឲ្យចិត្តមិនរាយមាយទៅកាន់អារម្មណ៍ដទៃឡេីយ ។ បីតិចេតសិក ជាសភាពដែលឆ្អែត សុខវេទនាបន្ថែមក្រៃលែងឡេីងៗ តាមសេចក្តីឆ្អែតយ៉ាងស្ងប់នេាះ ហេីយឯកគ្គតា ដែលអង្គឈាន ៤ ឧបការៈទំនុកបំរុងហេីយ ក៏តាំងយ៉ាងមាំទាំក្នុងអារម្មណ៍ដេាយអាការនៃ បឋមជ្ឈាន ដែលប្រកបដេាយអង្គ ៥។ អង្គឈាន ៥ ជាបដិបក្ខដល់នីវរណៈ ៥ ដូចនេះគឺ “១”៖ ១- វិតក្កចេតសិក ជាបដិបក្ខដល់ថីនមិទ្ធនីវរណៈ ព្រេាះពេលវិតក្កចេតសិកត្រិះរិះដល់អារម្មណ៍នៃសមថភាវនាច្រេីនឡេីងជារឿយៗ សេចក្តីរួញរាក្រៀមក្រំ និង ការងងុយងេាកងក់ ក៏រមែងកេីតមិនបាន។ ២- វិចារចេតសិក ជាបដិបក្ខដល់វិចិកិច្ចានីវរណៈ ពេលវិចារចេតសិករវ័ង្គផ្គងអារម្មណ៍តាមវិតក្កចេតសិក ដែលច្រត់ទល់ចុះទៅក្នុងអារម្មណ៍នៃសមថភាវនា ជារឿយៗនេាះ សេចក្តីសង្ស័យ សេចក្តីមិនជាក់ច្បាស់ក្នុងចិត្ត ក្នុងសភាវធម៌ និង ក្នុងហេតុផលនៃសភាវធម៌ ក៏កេីតមិនបាន។ ៣- បីតិចេតសិក ជាបដិបក្ខដល់ព្យាបាទនីវរណៈ កាលសេចក្តីស្ងប់ក្នុងអារម្មណ៍នៃសមថភាវនាកេីតឡេីង បីតិក៏ឆ្អែតស្កប់ក្នុងសេចក្តីស្ងប់នេាះក្រៃលែងឡេីង ធ្វេីឲ្យសេចក្តីព្យាបាទមួរម៉ៅចិត្ត េកីតមិនបានក្នុងរវាងនេាះ។ ៤- សុខ (សេាមនស្សវេទនា) ជាបដិបក្ខដល់ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចនីវរណៈ ពេលកំពុងនៅជាសុខក្នុងអារម្មណ៍របស់សមថភាវនា សេចក្តីក្តៅក្រហាយចិត្ត ការកង្វល់ចិត្ត និងសេចក្តីរាយមាយក្នុងអារម្មណ៍ដទៃ ក៏កេីតមិនបាន ព្រេាះកំពុងនៅជាសុខក្នុងសមថអារម្មណ៍ក្នុងខណៈនេាះ។ ៥- ឯកគ្គតាចេតសិក ជាបដិបក្ខដល់កាមច្ឆន្ទនីវរណៈ ព្រេាះពេលសមាធិតាំងមាំក្នុងអារម្មណ៍នៃសមថភាវនាហេីយ ក៏មិនត្រេអរក្នុងកាមអារម្មណ៍ណាៗឡេីយ។ រូបាវចរបឋមជ្ឈានកុសលចិត្ត ជាអប្បនាសមាធិដែលចុះស៊ប់ែណនក្នុងអារម្មណ៍ដេាយអង្គ​ឈាន​ ៥ ។ ដូច្នេាះ សូម្បីដល់ទៅថារូបាវចរឈានកុសលនឹងកេីតឡេីង គ្រាដំបូងត្រឹមតែ​មួយ​ខណៈក៏ដេាយ កាលណាភវង្គចិត្តកេីតខ័ណ្ឌច្រេីនខណៈរលត់ទៅហេីយ មនេាទ្វារវិថីចិត្តក៏​កេីត​បន្ត ដេាយមនេាទ្វារាវជ្ជនចិត្តកេីតឡេីងរំពឹងដល់អង្គនៃឈាន ១ ខណៈ ហេីយរលត់​ទៅ រួច​ហេីយមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត កេីតឡេីងពិចារណាអង្គឈាននេាះ ៧ ខណៈ ហេីយ​ភវង្គចិត្តក៏កេីតខ័ណ្ឌ ។ មនេាទ្វារវិថីចិត្តកេីតឡេីង ពិចារណាអង្គឈានមួយក្នុង ១ វារៈ​ខណៈដែលមនេាទ្វារវិថីចិត្ត កេីតឡេីងពិចារណាអង្គនៃឈាននិមួយៗនៃវារៈនីមួយ​ៗ​នេាះ​ ជាបច្ចវេក្ខណវិថី ដែលត្រូវកេីតចាកអំពីឈានវិថីគ្រប់ៗគ្រា។ បញ្ញានៃអ្នកដែលបន្លុះរូបាវចរឈានកុសលចិត្ត ទេីបដឹងសេចក្តីខុសគ្នានៃអង្គឈានទាំង ៥ គឺ ដឹងសេចក្តីផ្សេងៗគ្នានៃវិតក្កចេតសិក និង វិចារចេតសិក ដឹងសេចក្តីផ្សេងគ្នានៃបីតិចេតសិក និងសុខ (សេាមនស្សវេទនាចេតសិក) និងដឹងនូវលក្ខណៈនៃឯកគ្គតាចេតសិក ដែលជាអប្បនាសមាធិ។ អ្នកចម្រេីនសមថភាវនាត្រូវមានសតិសម្បជញ្ញៈជាប្រក្រតី និងដឹងលក្ខណៈនៃចិត្ត ដែលជាកុសលនិងអកុសលដែលកេីតផ្លាស់ប្តូរគ្នា និង ជ្រែកខ័ណ្ឌគ្នាយ៉ាងរហ័សឲ្យបានត្រឹមត្រូវ ។ បេីមិនដូចយ៉ាងនេាះទេ ក៏នឹងយល់ខុសថាលេាភមូលចិត្តដែលរួមនឹងសេាមនស្សវេទនា ជាសេចក្តីស្ងប់ និងជាកុសល ។ អ្នកចម្រេីនសមថភាវនាមិនមានអាការខុសប្រក្រតី​ណា​ៗ​ឡេីយ​ ព្រេាះការចម្រេីនសមថភាវនា ជាការចម្រេីនកុសលតាមផ្លូវចិត្ត ដែលកាលណាចិត្តស្ងប់​ហេីយ ក៏នឹងប្រាកដតែនិមិត្តនៃអារម្មណ៍ ដែលធ្វេីឲ្យចិត្តបង្អេានទៅជាកុសល តាំងមាំក្រៃលែង​ឡេីងៗ ដូចអ្នកដែលចម្រេីនអាបេាកសិណ ក៏មាននិមិត្តនៃអាបេាកសិណជាអារម្មណ៍ប៉ុណ្ណេាះ គឺគ្មាននឹងទៅឃេីញនរក សួគ៌ ទេវតា ហេតុការណ៍រឿងរ៉ាវផ្សេងៗឡេីយ។ ខណៈដែលធ្វេីសមាធិហេីយឃេីញនូវភាពផ្សេងៗ ខណៈនេាះក៏មិនមែនសមថភាវនា ។ ការចម្រេីនសមថភាវនា ត្រូវជាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ដែលស្ងប់ព្រេាះរលឹកនូវអារម្មណ៍ណាមួយនៃសមថភាវនាក្នុង ៤០ អារម្មណ៍ ។ សូម្បីលេាភមូលចិត្ត ឬមហាកុសល​ញ្ញាណ​វិប្បយុត្តចិត្តនឹងមានអារម្មណ៍ណាមួយក្នុង ៤០ អារម្មណ៍ ក៏មិនមែនជាសមថភាវនាដែរ ដូចក្មេងៗ ឬមនុស្សចាស់ ដែលទន្ទេញថា ពុទ្ធេា ៗ ដេាយមិនបានរំលឹកដល់ព្រះពុទ្ធ​គុណប្រការផ្សេងៗ ក៏មិនមែនជាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តចិត្ត ។ អ្នកដែល​ឃេីញ​សាកសព ហេីយភ័យខ្លាចក៏ជាទេាសមូលចិត្ត មិនមែនមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត ។ អ្នកដែលព្យាយាមធ្វេីទាំងមិនជាក់ប្រាកដក្នុងចិត្តត្រង់ខ្យល់ដកដង្ហេីម ដេាយមិនទាំងដឹងថា ព្រេាះហេតុអ្វីចិត្តទេីបនឹងស្ងប់បាន ក៏មិនមែនជាមហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្ត ។ កសិណដទៃៗ និងអារម្មណ៍ដទៃៗនៃសមថភាវនានេាះ មហាកុសលញ្ញាណសម្បយុត្តិចិត្ត ត្រូវពិចារណា​ដេាយត្រឹមត្រូវទេីបចិត្តស្ងប់បាន ដេាយន័យតែមួយដូចនឹងការចម្រេីនបឋវី​កសិណ​។ កាលអ្នកបន្លុះបឋមជ្ឈានកុសល ឃេីញទេាសនៃវិតក្កចេតសិក ដែលជាចេតសិកច្រត់ទល់ចុះក្នុងអារម្មណ៍ថា ប្រក្រតីរមែងច្រត់ទល់ចុះក្នុងអារម្មណ៍ដែលជាកាមារម្មណ៍ គឺ រូប សំឡេង ក្លិន រស ផេាដ្ឋព្វៈ ទេីបនៅជិតបង្កេីយនឹងអកុសលធម៌ទាំងឡាយ បេីអាចឲ្យឈានចិត្តនេាះប្រាសចាកវិតក្កចេតសិកឲ្យមានតែវិចារចេតសិក បីតិ សុខ ឯកគ្គតា ក៏រមែងស្ងប់ប្រណីតជាង ហេីយទេីបព្យាយាមរលឹកដល់អារម្មណ៍នៃបឋមជ្ឈានកុសល ដែលបានបន្លុះហេីយ រួចព្យាយាមរវ័ងផ្គងឲ្យចិត្តស្ងប់តាំងមាំត្រង់អារម្មណ៍នៃបឋមជ្ឈាន ដេាយមិនឲ្យវិតក្ក ចេតសិក ត្រូវច្រត់ទល់ក្នុងអារម្មណ៍នេាះឡេីយ សឹងនឹងសំរេចបានកាលណាដល់ព្រមដេាយ វសី ៥ គឺសេចក្តីជំនាញ វៀងវៃក្នុងឈាន ៥ ប្រការសិន។ វសី ៥ គឺ “១”៖ ១- អាវជ្ជនវសី ជំនាញក្នុងការនឹកដល់បឋមជ្ឈាន ក្នុងស្ថានទី និង ខណៈ តាមដែលប្រាថ្នា។ ២- សមាបជ្ជនវសី ជំនាញក្នុងការចូលឈាន គឺឲ្យឈានចិត្តកេីតបាន ក្នុងស្ថានទី និង ខណៈតាមដែលប្រាថ្នា។ ៣- អធិដ្ឋានវសី ជំនាញក្នុងការឲ្យឈានចិត្តកេីតរលត់បន្តយូរឆាប់ តិចច្រេីន ក្នុងស្ថានទី និង ខណៈតាមដែលប្រាថ្នា។ ៤- វុដ្ឋានវសី ជំនាញក្នុងការចេញចាកឈានបាន ក្នុងស្ថានទី និង ខណៈតាមដែលប្រាថ្នា។ ៥- បច្ចវេក្ខណវសី ជំនាញក្នុងការនឹកដល់អង្គឈាននិមួយៗបាន ក្នុងស្ថានទី និង ខណៈតាមដែលប្រាថ្នា។ ការដែលបន្លុះឈានចិត្តថ្នាក់ខ្ពស់ឡេីងទៅបាននេាះ ត្រូវឃេីញទេាសរបស់អង្គឈានថ្នាក់​ដេីម​ៗ ហេីយលះអង្គឈានបានតាមលំដាប់ គឺ៖ ទុតិយជ្ឈាន លះវិតក្កៈ ទេីបប្រកបជាមួយអង្គឈាន ៤ គឺ វិចារ បីតិ សុខៈ ឯកគ្គតា។ តតិយជ្ឈាន លះវិចារៈ ទេីបប្រកបជាមួយអង្គឈាន ៣ គឺ បីតិ សុខៈ ឯកគ្គតា។ ចតុត្ថជ្ឈាន លះបីតិ ទេីបប្រកបជាមួយអង្គឈាន ២ គឺ សុខៈ ឯកគ្គតា។ បពា្ចមជ្ឈាន លះសុខៈ ទេីបប្រកបជាមួយអង្គឈាន ២ គឺ ឧបេក្ខា ឯកគ្គតា។ ការលះអង្គឈានទៅនិមួយៗនេាះ ជាឈានដេាយបពា្ចកន័យ គឺដេាយន័យនៃឈាន ៥។ ចំពេាះអ្នកដែលបញ្ញាអាចលះវិតក្ក និង វិចារបាន ព្រមគ្នានេាះ ជាឈានដេាយចតុត្ថន័យ គឺដេាយន័យនៃឈាន ៤ ដូចនេះ៖ ទុតិយជ្ឈាន លះវិតក្ក វិចារ ទេីបប្រកបដេាយអង្គឈាន ៣ គឺ បីតិ សុខៈ ឯកគ្គតា។ តតិយជ្ឈាន លះបីតិ ទេីបប្រកបដេាយអង្គឈាន ២ គឺ សុខៈ ឯកគ្គតា។ ចតុត្ថជ្ឈាន លះសុខៈ ទេីបប្រកបដេាយអង្គឈាន ២ គឺ ឧបេក្ខា ឯកគ្គតា។ ទុតិយជ្ឈានដេាយចតុត្ថន័យ ក៏គឺ តតិយជ្ឈានដេាយបពា្ចកន័យ។ តតិយជ្ឈានដេាយចតុត្ថន័យ ក៏គឺ ចតុត្ថជ្ឈានដេាយបពា្ចកន័យ។ ចតុត្ថជ្ឈានដេាយចតុត្ថន័យ ក៏គឺ បពា្ចមជ្ឈានដេាយបពា្ចកន័យ។ បេីដាច់នៅវសីហេីយ ការលះអង្គឈានថ្នាក់ដេីមៗ ដេីម្បីបន្លុះឈានថ្នាក់ខ្ពស់ឡេីងជារឿយៗនេាះ ក៏ប្រព្រឹត្តទៅមិនបានឡេីយ ។ កាលណាឈានវិថីចិត្តរលត់ហេីយ បច្ចវេក្ខណវិថីត្រូវកេីតតគ្រប់លេីក ។ ការរំងាប់កិលេសដេាយការចម្រេីនសមថភាវនា មិនមែនរំលត់កិលេសជាសមុច្ឆេទ ដូច្នេះទេីបឈានចិត្តអាចទ្រុឌទ្រេាមអន់ថយ គឺកេីតយឺតមិនជំនាញវៀងវៃដូចពីដេីមក៏មាន ឬក៏រហូតអាចនឹងមិនកេីតទាល់តែសេាះក៏មាន ។ ដូច្នេះដែលឈានចិត្តនឹងកេីតបានជំនាញវៀងវៃនេាះ ទេីបត្រូវមានវសីគ្រប់ៗឈាននៅជាដរាប (សេចក្តីល្អិតមាននៅក្នុងវិសុទ្ធិមគ្គ) អារម្មណ៍នៃសមថភាវនា ៤០ នេាះ អារម្មណ៍ខ្លះចិត្តក៏ស្ងប់បាន មិនដល់ឧបចារសមាធិទេ អារម្មណ៍ខ្លះចិត្តក៏ស្ងប់បានដល់ឧបចារសមាធិ អារម្មណ៍ខ្លះចិត្តក៏ស្ងប់ បានដល់បឋមជ្ឈានប៉ុណ្ណេាះ អារម្មណ៍ខ្លះចិត្តក៏ស្ងប់ បានដល់ ចតុត្ថជ្ឈានបពា្ចកន័យ អារម្មណ៍ខ្លះក៏ស្ងប់បានដល់បពា្ចមជ្ឈាន ហេីយអារម្មណ៍ខ្លះក៏ជាអារម្មណ៍ចំពេាះតែបពា្ចមជ្ឈានប៉ុណ្ណេាះដូចយ៉ាងនេះគឺ៖ អនុស្សតិ ៦ បានដល់ ពុទ្ធានុស្សតិ ១ ធម្មានុស្សតិ ១ សង្ឃានុស្សតិ ១ ចាគានុស្សតិ ១ សីលានុស្សតិ ១ ទេវតានុស្សតិ ១ ។ អ្នកដែលមិនមែនព្រះអរិយបុគ្គលរលឹកដល់អនុស្សតិ ៦ នេះ ចិត្តស្ងប់បានមិនដល់ឧបចារសមាធិទេ ចំពេាះព្រះអរិយបុគ្គលនេាះអាចស្ងប់បានដល់ ឧបចារសមាធិប៉ុណ្ណេាះ មិនដល់អប្បនាសមាធិឡេីយ ។ អនុស្សតិ ២ គឺ ឧបសមា​នុស្សតិ​ ការរលឹកដល់ព្រះនិព្វាន និងមរណានុស្សតិ ការរលឹកដល់សេចក្តីស្លាប់នេាះ មរណានុស្សតិស្ងប់បានដល់ ឧបចារសមាធិប៉ុណ្ណេាះ តែឧបសមានុស្សតិស្ងប់ បានដល់ឧបចារសមាធិចំពេាះតែអ្នកដែលជាព្រះអរិយបុគ្គលប៉ុណ្ណេាះ។ អាហាេរបដិកូលសញ្ញា ១ គឺ ការរលឹកដល់សេចក្តីបដិកូលនៃអាហារ ចិត្តស្ងប់បានដល់ឧបចារសមាធិ ។ ចតុធាតុវវដ្ឋាន ១ គឺ ការរលឹកដល់ ធាតុដី ទឹក ភ្លេីង ខ្យល់ ត្រង់កាយ ចិត្តស្ងប់បានដល់ឧបចារសមាធិ ។ អសុភ ១០ គឺ ការរលឹកដល់សភាពនៃសាកសព ១០ យ៉ាង ចិត្តស្ងប់បានដល់បឋមជ្ឈាន ។ កាយគតាសតិ (អនុស្សតិ) ១ គឺការនឹកដល់សេចក្តីមិនគួរប្រាថ្នានៃចំណែកផ្សេងៗ គឺ អាការ ៣២ នៃកាយមួយចំណែក ដូចសក់ រេាម ក្រចក ធ្មេញ ស្បែក ជាដេីម ចិត្តអាចស្ងប់បានដល់បឋមជ្ឈាន ។ អានាបាណស្សតិ (អនុស្សតិ) ១ ការរលឹកដល់ខ្យល់ដកដង្ហេីម ចិត្តស្ងប់ ដល់ បពា្ចមជ្ឈាន, កសិណ ១០ ចិត្តស្ងប់បានដល់បពា្ចមជ្ឈាន ព្រហ្មវិហារ ៣ គឺ មេត្តា ១ ករុណា ១ មុទិតា ១ ចិត្តស្ងប់បានចតុត្ថជ្ឈាន​ដេាយ​បពា្ចកន័យ (តតិយជ្ឈានដេាយចតុត្ថន័យ)។ ព្រហ្មវិហារ ១ គឺ ឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារ កាលណាចិត្តស្ងប់ចាកពីព្រហ្មវិហារ ៣ ដល់​ចតុត្ថជ្ឈាន​ហេីយ​ ទេីបចម្រេីនឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារធម៌តទៅទៀតបាន ។ ក្នុងបណ្តាព្រហ្មវិហារធម៌ ៤ ឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារ ទេីបមានអារម្មណ៍ចំពេាះតែបពា្ចមជ្ឈានតែមួយឈានប៉ុណ្ណេាះ ។ អរូបជ្ឈាន ៤ គឺ បពា្ចមជ្ឈានដែលមិនមានរូបជាអារម្មណ៍ ។ អ្នកដែលនឹងចម្រេីនអរូបជ្ឈានបាននេាះ ត្រូវបន្លុះរូបបពា្ចមជ្ឈានសិនពេលឃេីញទេាសនៃរូបបពា្ចមជ្ឈានថា សូម្បីនឹងដល់ជារូបជ្ឈានថ្នាក់ខ្ពស់បំផុតគឺថ្នាក់រូបបពា្ចមជ្ឈានក៏ពិតមែនក៏ដេាយ តែកាលណានៅមានរូបជាអារម្មណ៍ ក៏នៅជិតបង្កេីយញាប់ញ័រដល់ការដែលនឹងបង្អេានទៅដល់រូបដែលជាកាមារម្មណ៍បានដេាយងាយ គួរនឹងលេីករូបដែលជាអារម្មណ៍ចេញ ហេីយបង្អេានចិត្តទៅដល់អារម្មណ៍ដែលមិនមែនរូប សឹងស្ងប់ប្រណីតជាងរូបទៅទៀត។ អានបន្ត

ក្រមង៉ុយ​ ជាអ្នកប្រាជ្ញ​អក្សរសាស្ត្រ​ខ្មែរ​ ដែល​ខ្មែរ​គ្រប់រូប​ទទួលស្គាល់ថាជា​អ្នកបង្កើត​ច្បាប់​ប្រៀនប្រដៅ ដាស់​តឿន ដល់​កូន​ខ្មែរ និង​បង្កើតវោហារ​ស័​ព្ទ​ខ្មែរ។ ប្រវត្តិរូប​សង្ខេប គេ​មិនដឹង​ពី​ថ្ងៃ​ខែ​កំណើត របស់​អ្នក​ភិរម្យ​ភាសា​អ៊ូ ហៅ​ង៉ុយ ទេ ប៉ុន្តែ​ឯកសារ​បាន​អះអាងថា លោក​ប្រសូត នៅ​ឆ្នាំ​១៨៦៥ ត្រូវ​នឹង​ពុទ្ធ​សករាជ ២៤០៨ នៅ​ភូមិ​ព្រៃ​អណ្ដូង​ស្វាយ ឃុំ​កំបូល ស្រុក​ភ្នំពេញ ​(​បច្ចុប្បន្ន​ស្រុក​អង្គស្នួល​)​ ខេត្ត​កណ្ដាល ។​ ហើយលោកមានឈ្មោះ​ពី​កំណើត​គឺ អ៊ុក អ៊ូ ហៅ​ង៉ុយ ។ ​ឯកសារ​ដែល​អាច​ប្រមូល​បាន​ឥឡូវនេះ មិន​បាន​បញ្ជាក់​ទេ​ថា លោក​មាន​បងប្អូន​ប៉ុន្មាន​នាក់ គឺ​គ្រាន់តែ​និយាយថា​លោក​ជា​កូន​ទី​២​ក្នុង​គ្រួសារ​ប៉ុណ្ណោះ ។​ បិតា​របស់​លោក គឺ​ចៅពញា​ធម្ម​ធារា មេឃុំ​កំបូល នាម​អ៊ុក ។ រីឯ​មាតា នាម អៀង ជា​បុត្រី​របស់​ចៅពញា​ម៉ុក មេឃុំ​ស្ពានថ្ម ស្រុក​ខេត្ត​ជាមួយគ្នា ។ មាតាបិតា លោក​ត្រូវជា​បងប្អូន​ជីទួតមួយ​នឹង​គ្នា ។​ ​ជីវិត​ស្នេហា​របស់​កវី​ប្រជាប្រិយ​យើង​ ពុំទាន់​មាន​ឯកសារ​ណា​រៀបរាប់​ទេ យើង​គ្រាន់តែ​ដឹង​ថា​ ក្រោយពី​បាន​ចាក់​សិក្ខាបទ​មកជា​គ្រ​ហស្ត​ លោក​មាន​ភរិយា ឈ្មោះ អ៊ិន និង​មានកូន​សុទ្ធតែ​ប្រុស​ចំនួន​៦​រូប​,​រួមមាន​ឈ្មោះ ដួង​,​ចេង ,​ចា​,​ចិន​,​ចុង​,​ចេវ ។ ​តាម​ការបញ្ជាក់​របស់​លោក យី ធន់ ក្នុងចំណោម​កូន​លោក​ទាំង​៦​រូប មាន​កូន​ទី​៥ ដែល​មាន​ទេព្យកោសល្យ​ខាង​សំនួនវោហារ ហើយ​ក៏​ល្បីល្បាញ​ផងដែរ​ក្នុង​ឈ្មោះថា​"​អាចារ្យ​ចុង​" ។ តាម​ពត៌មាន​ខ្លះ​ទៀត​និយាយ​ថា លោក​អ៊ុក អ៊ូ មាន​ចៅ​ម្នាក់​ទៀត​ដែរ ដែល​មាន​វោហារ​ល្បី​ខាង​ច្រៀង​អា​យ៉ៃ ហើយ​មាន​រូបរាង​ស្គម​ស្ដើង​ដែល​គេ​ធ្លាប់​ឮ​ឈ្មោះថានាយ​ស្លឹក ។ នៅពេល​ច្រៀង​អា​យ៉ៃ នាយ​ស្លឹក​តែង​ឧទ្ទេស​នាម​ខ្លួន​គាត់​ថា​"​ស្រុក​ខ្ញុំ​នៅ​ខាងលិច​ ពោធិចិនតុង កូន​អាចារ្យ​ចុង ចៅ​អាចារ្យ​ង៉ុយ​" ។​ អាចារ្យ ចុង បានទទួល​អ​និកម្ម​ក្នុង​គុក​នយោបាយ​នៅ​ឆ្នាំ ១៩៥៥ ពេញ​បោះឆ្នោត​គណៈបក្ស​ប្រជា​ធិ​តេ​យ្យ ប្រកួតប្រជែង និង​បក្ស​សង្គមរាស្ត្រនិយម។ ក្នុងការ​រស់នៅ​ជា​កសិករ តា​ង៉ុ​យ​មាន​ប្រជាប្រិយ​ភាពខ្លាំង​ខាង​វោហារ និង​ល្បិច​លើក​កំណាព្យភ្លាមៗ ច្រៀង ឡើង និង​សំនៀង​សាដៀវ​យ៉ាង​ពិ​រោះ ព្រមទាំង​ចំណេះ​ខាង​ធ​ម៏​អា​ថ៍​យ៉ាង​ខ្ពង់ខ្ពស់ ដែល​ធ្វើ​ឧ្យ​កសិករ​ឯទៀត​រាប់អាន ស្រឡាញ់​ទុក​លោក​ជា​អ្នកប្រាជ្ញ​ក្នុងភូមិ​ស្រុក ហើយ​អ្នកស្រុក​ហៅ​លោ​កថា ភិរម្យ ង៉ុ​យ។ បន្ទាប់មក​រដ្ឋអំណាច បាន​តាំង​លោក​ជា ( ក្រម ) គឺជា​ភារៈ​ជន ដែល​ធ្វើ​ទំនាក់ទំនង​ទាក់ទង​រវាង​រដ្ឋបាល និង​ប្រជាជន​ក្នុង​ឃុំ។ ពេល​រដូវរំហើយ ក្រោយពី​កិច្ចការ​ច្រូតកាត់​អ្នក​ប្រាជ្ញ​អក្សរសាស្ត្រ​ខ្មែរ​ក្រម​ង៉ុ​យ តែងតែ​ទេរ​សនា​ប្រៀនប្រដៅ ច្រៀង​កំណាព្យ​បន្ទ​ដោយ​សំនៀង​សាដៀវ​ដ៏​ក្រលួច​ពី​ភូមិ​មួយ ដោយ​យំ​ស្រណោះ​អាណិត​ខ្មែរ​គ្នាឯង ពី​ភាព ខ្សត់ខ្សោយ ក្រីក្រ ល្ង​ង​ខ្លៅ ឈ្លោះ​គ្នាឯង​បែកបាក់​សា​ម្គី។ ល ។ ផ្ទុយ​នឹង​ទម្ងន់​ព​ន្ឋ​ដារ​នៃ​រដ្ឋអំណាច​បារាំង ភាពរហ័សរហួន​ឆ្លាត​ការកេងបន្លំ​ជន​បរ ទេស មាន​ចិន យួន ជាដើម។ សំ​នូរ​ល្បីល្បាញ​ពី​កវី​សិល្បករ​នេះ លេចឮ​ដល់ទី​ក្រុង ហើយ​សម្តេច​ចក្រី​បាន​ហៅ​ឧ្យ ទៅ​ច្រៀង​ថ្វាយ​ស្តេច​ស៊ី​សុ​វ​ត្តិ​ពេញ​ព្រះទ័យ​បាន​ឧ្យ​រង្វាន់​ជា ប្រាក់កាស និង​គោ​រម្យ​ងារ​ជា ព្រះ​ភិរម្យ​ភាសា។ អ្នក​ភិរម្យ​ភាសា​អ៊ូ​​ហៅ​​ង៉ុយ (​ក្រម​ង៉ុយ​) ​គឺជា​​គោរមងារ​​មួយ​​ដែល​​ហ្លួង​ ស៊ីសុវត្ថិ ប្រទាន​​ឲ្យ​​កវី អ៊ុក អ៊ូ ហៅ​ង៉ុយ អ្នក​​ដែល​​បាន​​ធ្វើ​​ឲ្យ​​កូន​​ខ្មែរ​​បាន​​រស់​នៅ​​ក្នុង​​ការ​​ប្រៀន​ប្រដៅ​​បែប​​ប្រជា​ប្រិយ​ដោយ​​ការរួម​បញ្ចូល​​រវាង​​ពុ​ទ្ធោ​វាទ ជា​មួយ បរិស្ថាន​​សង្គមកិច្ច​​កម្ពុជា​នា​​សម័យ​កាល​ថ្មី​មួយ : ​ប្រជាជន​កម្ពុជា​​បាត់បង់​សេរីភាព និង​​ឥស្សរ​ភាព​ជា​ម្ចាស់​​ប្រទេស ដោយ​​ពួក​អាណានិគម​​បារាំង​​បាន​​ចាប់​បង្ខំ​ដាក់​នឹម​​ត្រួតត្រា​។​ ជាមួយនឹង​គោរមងារ​នេះ អ្នកមុខអ្នកកា​រទាំង​ឡាយ​តែង​ហៅ​លោក​ថា​​អ្នក​ភិរម្យ​ភាសា​អ៊ូ ហៅ​ង៉ុយ​ ព្រោះ​ដើម្បី​កុំឲ្យ​ច្រឡំ​នឹង​នាយ​ក្រុមវាំង​ម្នាក់​នា​សម័យ​នោះ​ដែល​ មាន​ឈ្មោះ​​ អ៊ូ ដែរ ។ ក៏ប៉ុន្តែ ឈ្មោះ​ខ្លី ដែល​អ្នកស្រុក​ចូលចិត្ត​ហៅ​ហើយ​ដែល​បន្ត​ស្ថិតស្ថេរ​មកទល់ពេលនេះ គឺ​ឈ្មោះ ​ក្រម​ង៉ុយ​ ។​ អ្នកភិរម្យ​ភាសា​អ៊ូ បាន​ទទួល​អនិច្ចកម្ម នៅ​ថ្ងៃ​សុក្រ ៦​កើត ខែ​មិគសិរ ព​.​ស ២៤៧៩ គ​.​ស ១៩៣៦ ក្នុង​ជន្មាយុ​៧១​ឆ្នាំ ដោយ​ជំងឺ​ទល់​លាមក ។​ ការសិក្សា និង​ស្នាដៃ កុមារ​ង៉ុយបាន​ចូលរៀន​លេខ​ន​ព្ធ​ន្ត អក្សរសាស្ត្រ​នៅ​វត្ត​អង្គ​បឹង​ចក ភូមិ​បែក​ស្គរ ឃុំ​បែក​ចាន ដែលជា​ស្រុកកំណើត​របស់​លោក។​ ​គាត់​ជា​ក្មេង​ឧស្សា​ហ៍រៀនសូត្រ បាន​បួស​ជា​សាមណេរ ចេះ​ធ​ម៌​អា​ថ៌ ជ្រៅជ្រះ ហើយ​កាល​ពេញវ័យ២១ឆ្នាំ​សាមណេរ ក៏​បំពេញ​ឧបសម្បទា​ជា​ភិក្ខុ ដែល​បាន​សិក្សា​ធ​ម៌​ឱអា​ថ៍ ស្វះស្វែង រៀន​ប្រែ​ព្រះ​ត្រ័យបិដក​ដំបូង ក្នុង​សំណាក់​លោកគ្រូ​អាចារ្យ​ទិ​ត្យ​គង់​វត្ត​បឹង​ចក ភូមិ​បែក​ស្គរ ឃុំ​បែក​ចាន ស្រុក​ភ្នំពេញ ខេត្តកណ្តាល។ បន្ទាប់ពី​ប្រែ​ព្រះ​ត្រ័យបិដក ភិក្ខុ ង៉ុ​យ ស្វែង​រៀន​ឧ​បស្ស​នា​កម្មដ្ឋាន ក្នុង​សំណាក់​ព្រះ​អាចារ្យ​ជាច្រើន កន្លែង​ទៀត។ ​ បន្ទាប់​ពី​បួស​ពី​សាមណេរ​ (​បួស​នេន​) ​បាន​ប៉ុន្មាន​ឆ្នាំ លោក​បាន​សឹក ​(​លា​ចាក​សិក្ខាបទ​)​ ទៅ​បំរើ​មាតា បិតា ហើយ​បាន​ធ្វើ​ជា​ស្មៀន​របស់​ឪពុក​លោក​ក្នុង​ការដើ​រហូត​ពន្ធស្រូវ​អាជ្ញា​ ហ្លួង។​ ​នៅ​អាយុ ២១​ឆ្នាំ លោក​បាន​បួស​ម្ដងទៀត​ ​ដោយ​បំពេញ​ឧបសម្បទា​ជា​ភិក្ខុ​(​បួស​ភឹក​)​នៅក្នុង​វត្ត​ដដែល​ដោយ​មាន​ព្រះ ​ឧបជ្ឈាយ៍​នាមសាស់ , លោកគ្រូសូត្រស្តាំ នាមជ្រូក ជាកម្មវាចា, លោកគ្រូសូត្រឆ្វេង មានអ៊ុងជាអនុស្សាវន។ សូមបញ្ជាក់ថា ក្នុង​ការបំពេញ​ឧបសម្បទា​ជាភិក្ខុ ព្រះនាមគ្រូឧបជ្ឈាយ៍ ដែល​បំបួស​មាន​សារៈសំខាន់​ណាស់​សំរាប់​ព្រះសង្ឃ​ពុទ្ធសាសនា​ក្នុងការ​ឧទ្ទិស​​រំលឹក​មួយជីវិត។​ ​ភិក្ខុ អ៊ូ បាន​រៀនសូត្រ​ធម៌អាថ៌ និង​រៀន​ប្រែ​ព្រះ​ត្រៃ​បិតក​ (​ពី​បាលី​មក​ភាសា​ខ្មែរ​)​ ដំបូង​ក្នុង​សំណាក់ ​លោក​គ្រូ​អាចា​ទិត្យ នៅ​វត្ត​ខាងលើ ។​ បន្ទាប់មក​លោក​បាន​ស្វែងរក​រៀន​វិបស្សនា​កម្មដ្ឋាន ក្នុង​សំណាក់​លោក​អាចារ្យ​ជា​ច្រើន​កន្លែង។ លោក​បាន​គង់​ក្នុង​ផ្នួស​៥​ឆ្នាំ លុះ​ចេះដឹង​ល្មមប្រើ​ការ​បាន​ហើយ លោក​ក៏​លាចាក​សិក្ខាបទ​មក​បកប្រែ​​ជីវភាព​ជា​គ្រហស្ថ​វិញ ដោយ​បន្ត​ជួយ​ធ្វើការ​ឪពុក​ក្នុងការ​ជា​ក្រម​ផង ជា​ស្មៀន​ផង។ ដល់​ពេល​ស្រុក​ភ័ន្ត​ប្រែ លោក​លាឈប់​ធ្វើការ​រាជការ​ហើយ​មក​រស់នៅ​ជា​កសិករ​ធម្មតា។​ ​គឺ​ចាប់ពី​ពេល​នោះ​ហើយ ដែល​លោក​បាន​ប្រើ​ទេព្យកោសល្យ​គ្មាន​ពីរ​របស់​លោក​ច្រៀង ឬ​ទេសនា​ពី​ភូមិ​មួយ​ទៅ​ភូមិ​មួយ ក្នុង​ពិធី​បុណ្យទាន​នា​រដូវរំហើយ ស្រឡះដៃ​ពី​ការងារ​ស្រែចំការ។ ​ការ​ច្រៀង ឬ​ទេសនា​នោះ​មិន​កំណត់​ថ្លៃ​ទេ ប៉ុន្តែ​អ្នកស្រុក​តែង​ប្រមែប្រមូល​ស្រូវ​អង្គ​ជូន​លោក​តាម​សទ្ធា។​ ​ការរៀនសូត្រ​របស់​ក​វី​យើង​មិន​ចប់​ទេ ពោល​គឺ រៀង​រាល់​ពេញ​ធ្វើដំណើរ​កាត់​ភ្នំពេញ លោក​តែង​ឈប់​សុំ​ចត​នៅ​វត្តឧណ្ណា​លោម ជជែក​ពិគ្រោះ​រៀនសូត្រ​ជាមួយ​ភិក្ខុសង្ឃ​នៅ​ទីនោះ អំពី​បញ្ហា​ផ្សេងៗ​ទាក់ទង​នឹង​ពុទ្ធ​សាសនា។​ ដំណើរ​ច​ច្រប់ ច្រៀង​ទេសនា​របស់​លោក​អ៊ុក អ៊ូ បាន​ល្បី​ដល់​ស្ដេច ហើយ​ព្រះបាទ​ស៊ីសុវត្ថិ ដែល​គ្រង​រាជ​ជំនាន់​នោះ ក៏​ត្រាស់​បង្គាប់​ឲ្យចូល​គាល់ និង​ច្រៀង​ថ្វាយ​រហូត​លោក​បាន​ទទួល​គោរម​ងារ​"ភិរម្យ​ភាសា​"​ជាប់​រៀងមក។​ ​ដូចដែល​បាន​រៀបរាប់​ខាងលើ អ្នក​ភិរម្យ​ភាសា​អ៊ូ ហៅ​ង៉ុយ មិន​បាន​សរសេរ​កំណាព្យ​ដែល​លោក​ស្មូត​ច្រៀង​នោះ​ដោយ​ខ្លួនឯង​ទេ ហេតុនេះហើយ​ទើប​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​អញ្ជើញ​លោក​មក​ច្រៀង​យឺតៗ ហើយ​កត់ត្រា​ទុក។​ ​ស្នាដៃ​របស់​ក្រម​ង៉ុយ ដែល​គេ​រកឃើញ​រហូតមកដល់​សព្វថ្ងៃនេះ រួមមាន: ១- ច្បាប់ល្បើកថ្មី (​ជា​បទ​កាកគតិ​-​ឆ្នាំ​១៩២២) ២- ច្បាប់កេរកាលថ្មី (​ជា​បទ​ព្រហ្មគីតិ​-​ឆ្នាំ​១៩២២) ៣- សេចក្ដីរំលឹកដាស់តឿន (​ជា​បទ​ពាក្យ​៧-​ឆ្នាំ​១៩៣១) ៤- ពាក្យកាព្យ​ប្រដៅ​ជន​ប្រុស​ស្រី (​ជា​បទ​ពាក្យ​៧- មិនដឹង​កាលបរិច្ឆេទ​, អាច​ក្នុង​ឆ្នាំ​១៩៣៥ ព្រោះថា​ស្នាដៃ​ទី​៥) ៥- បណ្ដាំក្រមង៉ុយ (​ជា​បទ​ព្រហ្មគីតិ​- ក្នុង​រវាង​ឆ្នាំ​១៩៣៥) បើតាម​លោក យី ធន់​ដដែល បានឲ្យដឹងថា នៅ​មាន​ដៃ​ផ្សេង​ទៀត​របស់​ក្រម​ង៉ុយ ដែល​គេ​រក​មិនឃើញ​ឯកសារ​សរសេរ ប៉ុន្តែ​អ្នក​ស្រាវជ្រាវ​មុនៗ​បាន​ចាត់ទុកថា​ជា​ស្នាដៃ​របស់​លោក​ដែរ គឺ​ចម្រៀង​ស្ដីអំពី : ការប្រែប្រួល​នៃ​ស្រុកទេស​,​ កតញ្ញូ​កតវេទី​,​ ត្រៃ​លក្ខណ៍​,​ ចំរៀង​ស្រី​-​ ប្រុស ។​ កិត្តិស័ព្ទលោកតាក្រមង៉ុយ ក្រម​ង៉ុយ​គឺជា​កវី​ម្នាក់​ដែល​មិន​សរសេរ​នូវ​កំណាព្យកាព្យឃ្លោង​ដែល​លោក​ច្រៀង​នោះ​ ឡើយ ។ ស្នាដៃ​របស់​លោក​ដែល​គង់វង្ស​មកដល់​សព្វថ្ងៃនេះ​កើតមានឡើង​ដោយ​ការអញ្ជើញ​ លោក​ទៅ​ច្រៀង​នៅ​វិទ្យាស្ថាន​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​នៅ​ភ្នំពេញ ហើយ​ធ្វើ​ការកត់ត្រា​ទុក ។​ ​លោក ប៉ែន ជីវ (​ស្លាប់​ឆ្នាំ​១៩៧៧ ជំនាន់​ខ្មែរក្រហម​) ធ្លាប់បាន​អះអាង​ថា លោក​បាន​ស្ថិតនៅក្នុង​ក្រុម​ស្មៀន​វ័យក្មេង ដែល​មាន​ភារៈ​ជួយ​កត់ត្រា​ចម្រៀង​កំណាព្យ​របស់​ក្រម​ង៉ុយ តាម​ការរៀបចំ​របស់​លោកស្រី​ស៊ុយ​ហ្សាន​កាប៉ឺ​ឡែស (Suzanne Karpeles) ដែល​ជា​នាយិកា​វិទ្យា​ស្ថាន​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​នា​សម័យ​នោះ ។ ឯកសារ​របស់លោក​យី ធន់ ដែល​ត្រូវបាន​បោះពុម្ពផ្សាយ​ដោយ​សាលាក្រុង​ភ្នំពេញ​មាន​ចំណងជើង​ថា​ "​អ្នក​ ភិរម្យ​ភាសា​អ៊ូ ហៅ​ង៉ុយ"​ ​នា​ឆ្នាំ​២០០៨ ក៏​បាន​បញ្ជាក់ថា លោក សឺ​ដេស បាន​នាំ​ឲ្យ​អ្នក​ភិរម្យ​ភាសា​ទៅ​ជួប​លោក​ស្រី កាប៉ឺ​ឡែស ហើយ​ពេល​ច្រៀង​កត់ត្រា​ចប់ លោកស្រី​ជនជាតិ​បារាំង​រូបនោះ បាន​ផ្ដល់ប្រាក់​១​រៀល​ជូន​លោក​កវី​យើង ដើម្បី​ជា​និមិត្តរូប​នៃ​ការស្រឡាញ់​វប្បធម៌ អរិយ​ធម៌​ខ្មែរ ។​ ក្រោយមក​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​បាន​ចាត់ចែង​ចងក្រង​ចំរៀង​ កំណាព្យ​នោះ​ជា​សៀវភៅ​ទៅ​បោះពុម្ព​ចំនួន​៤​ច្បាប់ ដែល​បន្ទាប់មក​ទៀត​បញ្ចូល​គ្នា​ធ្វើ​ជាមួយ​ច្បាប់​វិញ ។​ ​ការគ្មានទេមិនមែន​គ្រាន់តែ​ស្ថិតនៅត្រង់​ជើង​កាព្យ​ពិរោះ ពោរពេញ​ទៅដោយ​ខ្លឹមសារ​ជ្រាលជ្រៅ​នោះទេ ប៉ុន្តែ​លោក​ថែមទាំង​មាន​ទេព្យកោសល្យ​ក្នុងការ​ដេញចាប៉ី​ខ្សែ​មួយឬ​សាយដៀវ​ ថែម​ទៀត​ផង ។ ពេល​លោក​សូត្រ​កំណាព្យ លោក​តែង​ដេញចាប៉ី​ខ្សែ​មួយ​កំដរ ដែល​បន្ថែម​នូវ​ការ​ទាក់ចិត្ត​យ៉ាង​អស្ចារ្យ ។​ ​ក្នុងពេល​ដែល​លោក​ច្របល់​គ្រប់​ទិស​ច្រៀង​ទូន្មាន​មនុស្ស​ផងទាំងពួង លោក​តែង​មាន​បង្វិច និង​ឈើច្រត់​កាន់​តាម​ខ្លួន​ជាប់​ជានិច្ច ។ យើង​អាច​ស្រមៃ​អំពី​រូបរាង​របស់​ក្រុម​ង៉ុយ​គឺ បុរស​ម្នាក់​មាឌធំ ដុះ​ក្បាលពោះ កាត់សក់​ជ្រង​ខ្លី ទុក​ពុកមាត់​ខាងលើ និយម​ស្លៀកសំពត់​ចងក្បិន ពាក់​អាវកត្រង់​ឡេវ​ធំ ពាក់​ស្បែកជើងផ្ទាត់ និង​មួក​សំបុក​។ គឺ​រូបរាង​នេះហើយ ដែល​សិល្បៈករ​ចំលាក់​បាន​ឆ្លាក់​ឡើង​ដាក់​តម្កល់​នៅ​បូជនីយដ្ឋា​ន​អ្នកភិ​ រម្យភា​សាអ៊ូ ហៅ​ង៉ុយ នា​ទីក្រុង​ភ្នំពេញ​សព្វថ្ងៃនេះ ។​ ​បើ​តាម​ការ​ចងក្រងរ​បស់​លោក​យី ធន់ បានឲ្យដឹងថា ចាប៉ី​ខ្សែ​មួយ​របស់​ក្រុម​ង៉ុយ អាច​ដោះ​ចេញ​ពី​គ្នា​ហើយ​តម្លើង​បាន​ភ្លាមៗ​កាលណា​គាត់​ត្រូវ​ការប្រើ ។ ឃ្លោក​នៃ​ចាប៉ី​ខ្សែ​មួយ​ឬ​សាយដៀវ​នោះ​លោក​ដាក់​ក្នុង​បង្វិច ហើយ​ឈើច្រត់​ត្រូវបាន​លោក​យកមក​ធ្វើ​ជា​ដង រួច​ដាក់​ខ្សែ កើត​ជា​ឧបករណ៍​ចាប៉ី​ខ្សែ​មួយ​ប្រគុំ​បាន​ភ្លាម ។​ ​កិត្តិ​ស័ព្ទ​នៅ​ក្រៅប្រទេស​ កេ្តរិ៍​ឈ្មោះ​របស់​ក្រម​ង៉ុយ បាន​សាយភាយ​រហូតដល់​ស្រុក​សៀម ។ ស្ដេច​សៀម បានធ្វើ​រាជសារ​មក​សុំ​អញ្ជើញ​អ្នក​ភិរម្យ​ភាសា​អ៊ូ ទៅ​ច្រៀង​ថ្វាយ​ឯ​ស្រុក​បាងកក ។ លោក​ក្រម​ង៉ុយ បាន​ធ្វើដំណើរ​ទៅ​​នៅ​ស្រុក​សៀម​អស់​រយៈពេល​៣​ខែ ហើយ​បាន​ទទួល​ការ​រាប់អាន ពី​សំណាក់​ព្រះមហាក្សត្រ និង​មន្ត្រី​សៀម ។ ពេល​នោះ​ស្ដេច​សៀម​បាន​ប្រទាន​ងារ​ជា​ភិរម្យ​ភាសា​ "​ផៃ​រ៉ោះ​លឿ​កឺន​" ​និង​ប្រទាន​​​ឡេវអាវ​ប្រាក់​ឌួង ព្រមទាំង​ប្រាក់​និង​វត្ថុ​ផ្សេងៗ​ទៀត​ជាច្រើន ។ ​តាម​ការរៀបរាប់​ឯកសារ​ទាំងឡាយ​មិន​បាន​បញ្ជាក់​ទេ​ថា ការអញ្ជើញ​ទៅកាន់​ស្រុក​សៀម​នោះ​កើតឡើង​នៅពេលណា។ ប្រភពអត្ថបទដកស្រង់ ប្រភពសំឡេងmp3 ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ​

លោក ញ៉ុក ថែម កើតនៅថ្ងៃទី ២១ខែ មិថុនា ឆ្នាំ ១៩០៣ នៅឃុំស្វាយប៉ោ ស្រុកសង្កែ ខេត្តបាត់ដំបង។ បិតាលោក ឈ្មោះ ញុំ រីឯមាតា ឈ្មោះ ហៀក ជាជាតិខ្មែរ ហើយជាកសិករនៅភូមិអូតាគី ឃុំជ្រៃស្រុក ខេត្តបាត់ដំបង។ គាត់មានប្អូនប្រុសម្នាក់នាម ញ៉ុក ហុល។ កុមារភាព និងការសិក្សា កាលពីកុមារភាព គឺក្នុងឆ្នាំ១៩១៣ លោកបានទៅរៀននៅវត្តពោធិវង្ស ស្រុកសង្កែ ខេត្តបាត់ដំបង។ លោកបានសិក្សាអក្សរជាតិ ក្នុងសំណាក់លោកគ្រូអាចារ្យសន ហើយ​បាន​សិក្សា​ធម៌វិន័យ ក្នុងសំណាក់លោកគ្រូសូត្រ អ៊ីវ ទូច នៅវត្តពោធិវង្ស។ នៅឆ្នាំ ១៩១៨ លោកមានបព្វជ្ជា (បួស) ជា​សាមណេរ ។ ក្នុងឋានៈជាសាមណេរនេះ លោក​បាន​សិក្សា​ធម៌វិន័យ និង​ភាសា​បាលី ក្នុងសំណាក់លោកគ្រូអាចារ្យផ្សេងៗ នៅ​ខេត្ត​បាត់ដំបង ។ លោក​​ក៏​បាន​ទៅ​សិក្សា​នៅ​បរទេសដែរ គឺ​ក្នុង​ឆ្នាំ ១៩១៩ លោក​បាន​បន្ត​វិជ្ជា​នៅ​ក្រុង​បាងកក ប្រទេសថៃ ។ លោក​បាន​ជាប់​សញ្ញាប័ត្រ​ធម្មសិក្សា​ជាន់​ត្រី នៅកំឡុងឆ្នាំ ១៩២១ និងជាប់សញ្ញាប័ត្រធម្មសិក្សាជាន់ទោ ក្នុង​ឆ្នាំ ១៩២៣ ។ នៅឆ្នាំ ១៩២៤ លោកបាន​ឧបសម្ប័ទ​ជាភិក្ខុ ហើយនៅក្នុងឆ្នាំដដែល​នេះ លោក​បាន​ជាប់​សញ្ញាប័ត្រ​បរិយត្តិ​ភាសា​បាលី ទីមហា ៣ ប្រយោគ ។ ពីរ​ឆ្នាំក្រោយមក គឺឆ្នាំ ១៩២៦ លោក​បាន​ជាប់ ទីមហា ៤ ប្រយោគ ហើយ​​ពីរ​ឆ្នាំតមកទៀត(១៩២៨) លោក​ជាប់ទីមហា ៥ ប្រយោគ និង​ជាទី​បញ្ចប់ លោកបានជាប់ទីមហា ៦ ប្រយោគ នៅក្នុងឆ្នាំ១៩២៩ ។ សូម​បញ្ជាក់​ថា នៅ​ប្រទេស​ថៃ ការសិក្សា​ភាសា​បាលី មាន​សរុប​ទាំង​អស់​ ៩ ប្រយោគ (ជាន់ ឬ កម្រិត) ដែល​ប្រយោគ​ទី ៩ ជា​ប្រយោគ​ខ្ពស់​បំផុត (ថ្នាក់​បណ្ឌិត) ។ លោកបាន លា​ចាក​សិក្ខាបទ​មក​ជា​គ្រហស្ថ នៅឆ្នាំ ១៩៣៦ ។ ការងារ ពេល​លោក​ទៅ​សិក្សា​នៅ​ប្រទេស​ថៃ លោក​ក៏​បាន​ធ្វើការ​នៅ​ទី​នោះ​ដែរ ។ លោក​ធ្វើ​ជា​គ្រូបង្រៀន​ភាសា​បាលី នៅ​ទីក្រុង​បាងកក ចាប់​ពី​គ.ស.១៩២៧ ទៅ​ទល់​នឹង គ.ស.១៩៣០ ទើប​ត្រឡប់​មក​កាន់​ទីក្រុង​ភ្នំពេញ​វិញ ដោយ​ចូល​ធ្វើ​ជា​សមាជិក​គណៈកម្មាការ​ប្រព្រះត្រៃបិដក នៅ​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ។ នៅ​ឆ្នាំ ១៩៣៨ លោក​ធ្វើការ​នៅ​ព្រះរាជបណ្ណាល័យកម្ពុជា មាន​មុខងារ​ជា​អ្នកចាត់ចែង​ បោះពុម្ព​ផ្សាយ​សៀវភៅ​ផ្សេងៗ និងទស្សនាវដ្ដីកម្ពុជសុរិយា។ នៅ​ឆ្នាំ​បន្ទាប់​មក(១៩៣៩) លោក​បាន​ធ្វើជា​តំណាង​សម្ដេចព្រះនរោត្ដមសុធារស និង​ជា​អធិបតី​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ក្រុងភ្នំពេញ ជាមួយ​តំណាង​ផ្សេងៗ​ទៀត លោក​បាន​​ទៅ​រៀបចំ​កម្មវិធី​សិក្សា និង​ពិធី​សម្ពោធន៍​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​នៅ​ក្រុង​ហ្លួងព្រះបាង និង​ក្រុង​វៀងច័ន្ទ នា​ប្រទេស​លាវ ។ ឆ្នាំ ១៩៤២ លោក​បាន​ទៅ​សម្ពោធ​មន្ទីរ​សាសនបណ្ឌិត្យ​ខេត្តឃ្លាំង ប្រទេស​វៀតណាម​ភាគ​ខាង​ត្បូង និងឆ្នាំ ១៩៤៣ លោក​ជា​តំណាង​រៀបចំ​កម្មវិធី​សិក្សា​ សម្រាប់​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ នៅ​ខេត្ត​ប៉ាក់សេ​ ប្រទេសលាវ ។ លោកញ៉ុក ថែម បាន​ធ្វើជា​សាស្ត្រាចារ្យ​ខ្មែរ​នៅ​ថ្នាក់​ទី ៥ នៃសាលាគរុវិជ្ជានៅ​ឆ្នាំ ១៩៤៥ ។ នៅ​ឆ្នាំ ១៩៤៦ លោក​ធ្វើការ​នៅវិទ្យាស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ ព្រមទាំង​ជា​សាស្ត្រាចារ្យ​ នៅ​វិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិទៀត​ផង ។ ប៉ុន្តែ​នៅ​ឆ្នាំ ១៩៥០ លោក​លា​ឈប់​ពី​ពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ​ ចូល​មក​បម្រើ​ក្រសួងសិក្សាធិការជាតិ ក្រោយ​ពេល​ដែល​បារាំង​ផ្ទេរ​វិទ្យាល័យស៊ីសុវត្ថិ មក​ជា​សម្បត្តិ​ជាតិ ​ហើយ​លោក​ធ្វើជា​សាស្ត្រាចារ្យ ជាប់​សន្យា​រហូត​មក ។ ប្រាំមួយ​ឆ្នាំ​ក្រោយ​មក គឺ​នៅ​ឆ្នាំ ១៩៥៦ លោក​សុំ​ផ្លាស់​ទៅ​ធ្វើ​ជា​សាស្ត្រាចារ្យ​ខ្មែរ នៅ​វិទ្យាល័យមុនីវង្ស នា​ក្រុងបាត់ដំបង ។ ប៉ុន្តែ​ក្នុង​ឆ្នាំ ១៩៥៨ លោក​បាន​ផ្លាស់​ទៅ​ធ្វើការ​នៅ​វិទ្យាស្ថានជាតិគរុកោសល្យ នា​ក្រុង​ភ្នំពេញ​វិញ​ ក្នុង​ឋានៈ​ជា​សាស្ត្រាចារ្យ​ផង និង​អ្នកស្រាវជ្រាវ​ឯកសារ​អក្សរសាស្ត្រ​ខ្មែរ នៅ​វិទ្យាស្ថាន​នោះ​ផង ។ លោក​ជា​សាស្ត្រាចារ្យ​ខ្មែរ​ នៅ​សាលាភូមិន្ទរដ្ឋបាល ។ ស្នាដៃ កាលលោកទៅសិក្សា និងធ្វើការនៅប្រទេសថៃ លោកបាននិពន្ធសៀវភៅជាភាសាថៃ ឬបាលីថៃ។ ស្នាដៃទាំងនោះ មានជាអាទិ៖ នមោកថា នានាជាតក វណ្ណនា ធម្មនិទ្ទេសភាគ១ ទេវតាភាសិត និងពុទ្ធភាសិត។ ក្រៅពីនេះ លោកមានស្នាដៃជាភាសាខ្មែរយ៉ាងច្រើនដូចជា៖ ពុទ្ធប្បវត្តិសង្ខេប អនុពុទ្ធប្បវត្តិ ភាគ១-២ ប្រជុំភាសិត ភាគ១-២ មហាវេស្សន្ដរជាតក ប្រជុំពុទ្ធភាសិត ជាតិសាសនាព្រះមហាក្សត្រ រឿងបិសាចស្នេហា (ប្រលោមលោកបោះពុម្ពឆ្នាំ១៩៤២) រឿងកុលាបប៉ៃលិន (ប្រលោមលោកបោះពុម្ពក្នុងឆ្នាំ១៩៣៦ ឬ១៩៤៣) ឯកសហរាត្រី (ភាគខ្លះ ប្រែ) ចូឡវេទល្លសូត្រ (ប្រែ) វិធីប្រតិបត្តិធម៌ ពន្លឺអាស៊ីទ្វីប (ប្រែ) បញ្ញាសជាតកសង្ខេប ភាគ១-២។ ន​មោ​ដីកា​កថា នានា​ជាតក​វណ្ណ​ន ធម្មបទ​និទ្ទេស ទេវតា​ភាសិត ពុទ្ធភាសិត និង អត្ថបទ​​​ថៃ​លើ​សាស្ត្រា​ស្លឹក​រិត រឿងប្រលោមលោកបិសាច​ស្នេហា ភ្នំពេញ ១៩៤២ រឿងប្រលោមលោកកុលាប​ប៉ៃលិន ភ្នំពេញ ១៩៤៣៕ ប្រភពអត្តបទដកស្រង់ ប្រភពសំឡេងmp3 ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ​

ជីវប្រវត្តិសង្ខេប ឧកញ៉ា សុត្តន្តប្រីជាឥន្ទ(១៨៥៩-១៩២៤) កំណើតកើតនៅស្រុកទន្លេធំ គឺភូមិរកាកោង ស្រុកមុខកំពូល ខេត្តកណ្ដាល មាតាឈ្មោះយាយមុំ បិតា​ឈ្មោះ​បពា្ចង​កែ​។ ឧកញ៉ាកើតថ្ងៃចន្ទ ខែអាសាធ ឆ្នាំវក ពុទ្ធសករាជ២៤០៣ ត្រូវនឹង ថ្ងៃទី២២ កក្កដា ឆ្នាំ១៨៥៩។ កាលអាយុ ១០ឆ្នាំនៅវត្តសិក្សាអក្សរខែ្មរ អាយុ​១៥​ឆ្នាំ​ចេញរៀនប្រែព្រះបរិយត្តិ បួសជាសាមនេរ រួចទៅរៀន នឹងលោក​ព្រះអាចារ្យពេជ ស្រុកព្រះត្រពាំង។ អាយុ១៨ឆ្នាំ លោក​បាន​ទៅ​រៀន​នឹង​លោក​គ្រូ​ព្រះពុទ្ធឃោសាចារ្យប្រាក់ វត្តឧណ្ណាលោម ក្រុងភ្នំពេញ។ លុះដល់១៩ ឆ្នាំ លោកក៏បានទៅរៀននឹងលោកគ្រូព្រះអាចារ្យសុខ វត្តកែវ ស្រុកបាត់ដំបង។ ដល់អាយុ២០ ឆ្នាំ លោកឧកញ៉ាបានបួសជាភិក្ខុ នៅវត្តកែវ បាន១វស្សាទើបលាព្រះឧជ្ឈាយាចារ្យទៅរៀន នៅក្រុងបាងកក ស្រុកសៀម។ ក្រោយពីរៀនបាន៧វស្សាក៏វិលមកស្រុកខែ្មរវិញ ក្នុងអំណាចលោកព្រះយ៉ាកថាថន(ញ៉ុញ) នៅវត្តកណ្តាល ស្រុកបាត់ដំបង រួមបាន១០វស្សា ក៏លាសិក្ខាបទសឹកមកមានបុត្រភរិយានៅភូមិជ្វាធំ លោក កថាថន(ឈុំ) ចិញ្ចឹមជាទី ហ្លួង​វិចិត្រ​វោហារ​បាន​តែង​បាន​ប្រែ​បាលី​ជា​សម្រាយ​មានឈ្មោះ៤៤ ឈ្មោះជាសៀវភៅខ្លះ ចារស្លឹករឹតខ្លះ។ លុះអាយុបាន៥៥ឆ្មាំ រាជការក្រុងភ្នំពេញ បាន​អោយ​លោកយកមកតាំងទីជា ឧកញ៉ាសុត្តន្តប្រីជាឥន្ទ ប្រោសអោយជួយតែងសព្វវចនាធិប្បាយខែ្មរ នៅទីសាលាបាលី។ ក្នុងរវាងអាយុ ៥៥ឆ្នាំ ដល់អាយុ៦៥ឆ្នាំ លោក​បាន​លា​រាជ​ការវិល មកនៅស្រុកបាត់ដំបងវិញ។ លុះនៅថ្ងៃ ១០កើត ខែអស្សុជ ឆ្នាំជូត ឆស័ក លោកធ្លាក់ខ្លួនព្យាធិ ដោយមានរោគក្អក បណ្តា​កូន​ចៅ​រាល់​គ្នា នាំគ្នាប្រតិបត្តិប្រកបថ្នាំ រកគ្រូរក្សាពុំចេះធូរឡើយ លុះដល់ថ្ងៃ អាទិត្យ ១២កើត ខែកត្ដិក ឆ្នាំជូត ឆស័ក ក៏ទទួលអនិច្ចកម្មនៅវេលាម៉ោង៨ព្រឹក គឺថ្ងៃ ៨ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ ១៩២៤៕ ស្នាដៃ គតិលោក (បោះពុម្ពដោយពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ) និរាសនគរវត្ត ពាក្យកាព្យ (បោះពុម្ពដោយពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ) រឿងអំបែងបែក (ជាសាស្ត្រាស្លឹករឹត) បឋមសម្ពោធិ (ជាក្រាំង) លោក នីតិបករណ៍ (ពាក្យកាព្យ) សុភាសិតច្បាប់ស្រី (បោះពុម្ពដោយពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ) ក្បួនមេកាព្យ និងស្នាដៃដទៃច្រើនទៀតបូករួមមាន ៤៤ មុខ។ ប្រភពអត្ថបទដកស្រង់ ប្រភពសំឡេងmp3 ដោយ​៥០០០​ឆ្នាំ​

ហួង​ហែង​ខ្លាំង​ពេក វា​នាំ​ឲ្យ​លំបាក​ទាំង​អស់​គ្នា គឺ​លំបាក​ទាំង​យើង​អ្នក​ហួង​ហែង​គេ ទាំង​គេ​ដែល​ត្រូវ​យើង​ហួង​ហែង​នោះ​ឯង ។ ការ​ហួង​ហែង​ដូច​ជា​ការ​ឱប​រឹត បើ​វា​តឹង​ពេក​ទៅ វា​ពិត​ជា​នាំ​ឲ្យ​លំបាក​ដក​ដង្ហើម​ណាស់ ម្ល៉ោះ​ហើយ​រឿង​រ៉ាវ​វា​រឹត​តែ​ធំ​ឡើង ដល់​ថ្នាក់​នៅ​ជា​មួយ​គ្នា​មិន​បាន សូម្បី​តែ​កូន ក៏​មិន​ចង់​នៅ​ជា​មួយ​នឹង​ម៉ែឪ​ដែល​ហួង​ហែង​ពេក​នោះ​ដែរ ។ ត្រូវ​ពិចារណា​ថា អ្នក​ណា​ៗ ក៏​គេច​មិន​ផុត​អំពី ចាស់ ឈឺ ស្លាប់ ព្រាត់​ប្រាស និង​ផល​កម្ម​ដែរ ខ្លួន​យើង​ក៏​គេច​មិន​ផុត ហើយ​ដល់​យើង​ស្លាប់​ទៅ យើង​នៅ​ហួង​ហែង​ស្អី​បាន​ទៀត ដូច្នេះ​ត្រូវ​ប្រញាប់​រៀប​ចំ​ឲ្យ​ហើយ​ស្រេច​គ្រប់​រឿង កុំ​ចាំ​បាច់​ហួង​ហែង​វែង​ឆ្ងាយ ត្រូវ​រស់​នៅ​ប្រកប​ដោយ​បញ្ញា ពោល​គឺ​ព្យាយាម​អប់រំ​បញ្ញា មាន​ចិត្ត​សុខ​ស្ងប់ សប្បាយ​ៗ​មុន​ពេល​ស្លាប់ ព្រោះ​មិន​មាន​អ្វី​សម្រាប់​ឲ្យ​ហួង​ហែង ដល់​ពេល​ស្លាប់​ទៅ​បិទ​ភ្នែក​ជិត ។ ដកស្រង់ពីសៀវភៅ ជំនួយសតិភាគទី២២ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

យើង​កើត​មក មិន​បាន​យក​អ្វី ៗ មក​ទេ ក្រៅ​ពី​ការ​សន្សំ​សន្ដាន ដល់​ពេល​ចាក​លោក​នេះ​ទៅ​ទៀត ក៏​អត់​យក​អ្វី ៗ អំពី​លោក​នេះ​ទៅ​ដែរ ក្រៅ​អំពី​ការ​សន្សំ​កម្ម ប៉ុន្តែ​មនុស្ស​យើង​ហួង​ហែង​អ្វី ៗ ក្នុង​លោក​នេះ ថា​ជា​របស់​ខ្លួន​ឯង ដែល​នាំ​ឲ្យ​មាន​សេចក្ដី​ទុក​សោក​កើត​ឡើង ទាំង​ដែល​មិន​បាន​ដឹង​ថា អ្វី ៗ ទាំង​អស់ ជា​របស់​ក្នុង​លោក​នេះ មិន​មាន​អ្នក​ណាឲ្យ​យើង​ដោយ​បរមត្ថ​ឡើយ ម្ល៉ោះ​ហើយ​មនុស្ស​យើង ព្រោះ​ហេតុ​តែ​ការ​មិន​ដឹង ទើប​បាន​ជា​វង្វេង ក្នុង​របស់​ដែល​ឲ្យ​គ្នា​ដោយ​សន្មតិ ប្រាកដថា អញ និង​ថា​ជា​របស់​អញ ។ ចំណុច​នេះ​ហើយ ដែល​ធ្វើ​ឲ្យ​មនុស្ស​យើង មាន​ការ​ខក​ចិត្ត និង​ទុក្ខ​សោក​កន្ទក់​កន្ទេញ ។ ដកស្រង់ពីសៀវភៅ ជំនួយសតិភាគទី២២ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

បដិបទា [ប៉ៈដិប៉ៈទា ] ( បា., សំ. ) ការប្រព្រឹត្ត, កាន់, ធ្វើតាម; ច្រើននិយាយថា សេចក្ដីបដិបត្តិ, ការប្រតិបត្តិ ដូចគ្នានឹងបដិបត្តិ ឬ ប្រតិបត្តិ ដែរ ។ បដិបទា មាន ៤ យ៉ាង គឺ ៖ ១. ទុក្ខា បដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា បដិបទាជាទុក្ខតែត្រាស់ដឹងបានដោយយឺតយូរ ២. ទុក្ខា បដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា បដិបទាជាទុក្ខតែត្រាស់ដឹងបានដោយឆាប់រហ័ស ៣. សុខា បដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា បដិបទាជាសុខតែត្រាស់ដឹងបានដោយយឺតយូរ ៤. សុខា បដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា បដិបទាជាសុខតែត្រាស់ដឹងបានដោយឆាប់រហ័ស (សុត្តន្តបិដក ទីឃនិកាយ បាដិកវគ្គ សង្គីតិសូត្រ បិដកលេខ ១៩ ទំព័រ ១៦៣) ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ បដិបទា (ការប្រតិបត្តិ) នេះមាន ៤ ។ បដិបទា ៤ គឺ អ្វីខ្លះ ។ គឺប្រតិបត្តិលំបាក ទាំងត្រាស់ដឹងក៏យឺតយូរ ១ ប្រតិបត្តិលំបាក តែត្រាស់ដឹងឆាប់ ១ ប្រតិបត្តិស្រួល តែត្រាស់ដឹងយឺតយូរ ១ ប្រតិបត្តិស្រួល ទាំងត្រាស់ដឹងក៏ឆាប់ ១ ។ ម្នាលភិក្ខុទាំងឡាយ បដិបទាមាន ៤ យ៉ាងនេះឯង ។ (សុត្តន្តបិដក អង្គុត្តរនិកាយ ចតុក្កនិបាត ចតុត្ថបណ្ណាសក បដិបទាវគ្គ បិដកលេខ ៤៣ ទំព័រ ១៩) បដិបទារបស់ព្រះសារីបុត្រ ១. បដិបទាឲ្យបានសម្រេចមគ្គ ៣ ខាងក្រោមរបស់ព្រះសារីបុត្រជា សុខា បដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា (បដិបត្តិស្រួល តែត្រាស់ដឹងយឺតយូរ) ។ (មនោរថបូរណី អដ្ឋកថា អង្គុត្តរនិកាយ ចតុក្កនិបាត ចតុត្ថ បណ្ណាសក បដិបទាវគ្គ សារិបុត្តសូត្រ) ២. បដិបទាឲ្យបានសម្រេចអរហត្តមគ្គរបស់ព្រះសារីបុត្រជា សុខា បដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា (បដិបត្តិលំបាក តែត្រាស់ដឹងឆាប់រហ័ស) ដោយមានសូត្រជាសាធកៈថា ម្នាលអាវុសោ បណ្ដាបដិបទាទាំង ៤ នេះ ចិត្តខ្ញុំអាស្រ័យនូវបដិបទា ដែលជាប្រតិប័ទស្រួលទាំងត្រាស់ដឹងបានឆាប់នេះ ទើបរួចចាកអាសវៈទាំងឡាយ ព្រោះមិនប្រកាន់មាំ ។ (សុត្តន្តបិដក អង្គុត្តរនិកាយ ចតុក្កនិបាត ចតុត្ថបណ្ណាសក បដិបទាវគ្គ សារិបុត្តសូត្រ បិដកលេខ ៤៣ ទំព័រ ៣៣) បដិបទារបស់ព្រះមហាមោគ្គល្លាន ១. បដិបទាឲ្យបានសម្រេចមគ្គ ៣ ខាងក្រោមរបស់ព្រះមហាមោគ្គល្លានជា សុខា បដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា (បដិបត្តិស្រួល តែត្រាស់ដឹងយឺតយូរ) ។ (មនោរថបូរណី អដ្ឋកថា អង្គុត្តរនិកាយ ចតុក្កនិបាត ចតុត្ថបណ្ណាសក បដិបទាវគ្គ មហាមោគ្គល្លានសូត្រ) ២. បដិបទាឲ្យបានសម្រេចអរហត្តមគ្គរបស់ព្រះមហាមោគ្គល្លានជា ទុក្ខា បដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា (បដិបត្តិលំបាក តែត្រាស់ដឹងឆាប់រហ័ស) ដោយមានសូត្រជាសាធកៈថា ម្នាលអាវុសោ បណ្ដាបដិបទាទាំង ៤ នេះ ចិត្តខ្ញុំអាស្រ័យនូវបដិបទាដែលជាប្រតិប័ទលំបាក តែត្រាស់ដឹងបានឆាប់នេះ ទើបរួចចាកអាសវៈព្រោះមិនប្រកាន់មាំ ។ (សុត្តន្តបិដក អង្គុត្តរនិកាយ ចតុក្កនិបាត ចតុត្ថ បណ្ណាសក បដិបទាវគ្គ មហាមោគ្គល្លានសូត្រ បិដកលេខ ៤៣ ទំព័រ ៣២) មហាមោគ្គល្លានសុត្តាទិវណ្ណនា ក្នុងសូត្រទី ៧ និង ទី ៨ នេះ មានវិនិច្ឆ័យដូចតទៅ ៖ ភាវៈជាសុខបដិបទទន្ធាភិញ្ញានៃមគ្គទាំងឡាយ ៣ ខាងក្រោម និង ភាវៈជាទុក្ខបដិបទ-ខិប្បាភិញ្ញានៃអរហត្តមគ្គ របស់ព្រះមហាមោគ្គល្លានត្ថេរ គឺព្រះអដ្ឋកថាចារ្យ (មនោរថបូរណី អដ្ឋកថា អង្គុត្តរនិកាយ ចតុក្កនិបាត ចតុត្ថបណ្ណាសក បដិបទាវគ្គ មហាមោគ្គល្លានសូត្រ) ពោលហើយដោយបទជាដើមថា មហាមោគ្គល្លានស្ស, ភាវៈជាសុខបដិបទទន្ធាភិញ្ញានៃមគ្គទាំងឡាយ ៣ ខាងក្រោម និង ភាវៈជាសុខបដិបទខិប្បាភិញ្ញានៃអរហត្តមគ្គ របស់ព្រះសារិបុត្តត្ថេរ គឺព្រះអដ្ឋកថាចារ្យ (មនោរថបូរណី អដ្ឋកថា អង្គុត្តរនិកាយ ចតុក្កនិបាត ចតុត្ថបណ្ណាសក បដិបទាវគ្គ សារិបុត្តសូត្រ) បានសម្ដែងហើយ ។ ចំណែកឯក្នុង វិសុទ្ធិមគ្គប្បករណ៍ លោកពោលថា មគ្គទាំងឡាយ សូម្បី ៤ របស់ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទាំង​ឡាយ​ រមែងជាសុខបដិបទខិប្បាភិញ្ញាតែម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ, មគ្គទាំងឡាយ សូម្បី ៤ របស់ព្រះធម្មសេនា​បតី​សារីបុត្រ រមែងជាសុខបដិបទខិប្បាភិញ្ញាតែម្យ៉ាងដូចគ្នា ។ ចំណែក បឋមមគ្គ (សោតាបត្តិមគ្គ) របស់ព្រះមហាមោគ្គល្លានត្ថេរ រមែងជាសុខបដិបទខិប្បាភិញ្ញា, មគ្គទាំងឡាយ ៣ ខាងលើ (របស់ព្រះមហាមោគ្គល្លានត្ថេរនោះ) រមែងជា ទុក្ខបដិបទទន្ធាភិញ្ញា ។ ចំណែកក្នុងគម្ពីរ អដ្ឋសាលិនី អដ្ឋកថាធម្មសង្គណី ពោលថា ពិតមែនហើយ មគ្គទាំងឡាយ សូម្បី ៤ របស់ព្រះតថាគត និង ព្រះសារីបុត្រ រមែងជាសុខបដិបទខិប្បាភិញ្ញាតែម្យ៉ាងប៉ុណ្ណោះ ។ ចំណែកឯបឋមមគ្គរបស់ព្រះមហាមោគ្គល្លានត្ថេរ រមែងជាសុខបដិបទខិប្បាភិញ្ញា ហើយមគ្គទាំង ៣ ខាងលើ របស់លោក រមែងជា ទុក្ខបដិបទខិប្បាភិញ្ញា ។ មគ្គទាំងអស់នោះ រមែងមិនអនុលោមដល់គ្នានឹងគ្នា ។ ព្រះបាលី (ព្រះត្រៃបិដក) និង អដ្ឋកថាទាំងឡាយនេះ រមែងមិនស្មើគ្នា (មិនដូចគ្នា)សូមសិក្ខាកាមទាំងឡាយ (អ្នកប្រាថ្នាក្នុងការសិក្សា) គប្បីពិចារណាតាមសមគួរចុះ ។ ពាក្យទាំងអស់នោះ គឺខ្ញុំព្រះករុណាគប្បីកាន់យកថា ជាមតិរបស់ព្រះភាណកាចារ្យទាំងឡាយនោះៗ ដែលលោកពោលយ៉ាងនោះៗ ក្នុងទីនោះៗ ។ មហាមោគ្គល្លានសុត្តាទិវណ្ណនា ចប់ ។ (សារត្ថមញ្ជូសា នាម អង្គុត្តរនិកាយដីកា ) ប្រែ និង ប្រមូលរៀបរៀងដោយ ខេមរ អភិធម្មាវតារ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

សីលវិសុទ្ធិ សេចក្តី​បរិសុទ្ធ​នៃ​សីល ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ សេចក្តី​បរិសុទ្ធ​នៃ​ទិដ្ឋិ អធិប្បាយ ពាក្យ​ថា​ សីលវិសុទ្ធិ​ គឺ​សីល​ដែល​អាច​នឹង​ឲ្យ​ដល់​សេចក្តី​បរិសុទ្ធ​បាន ។​ ចំណែក​ក្នុង​​ព្រះ​អភិធម្ម​ លោក​ចែក​សីលវិសុទ្ធិ​ទុក​យ៉ាង​នេះ​ថា​ “តត្ថ កតមា សីលវិសុទ្ធិ? កាយិកោ អវីតិក្កមោ វាចសិកោ អវីតិក្កមោ កាយិកវាចសិកោ អវីតិក្កមោ, អយំ វុច្ចតិ សីលវិសុទ្ធិ​ បណ្តា​ធម៌​ទាំង​នោះ​ សីលវិសុទ្ធិ​ តើ​ដូច​ម្តេច?​ គឺ​ ការ​មិន​ប្រព្រឹត្ត​កន្លង​ល្មើស​តាម​ផ្លូវ​កាយ​ ការ​មិន​ប្រព្រឹត្ត​កន្លង​ល្មើស​តាម​ផ្លូវ​វាចា​ ការ​មិន​ប្រព្រឹត្ត​កន្លង​ល្មើស​តាម​ផ្លូវ​កាយ​ និង​តាម​ផ្លូវ​វាចា​ នេះ​ហៅ​ថា​ សីលវិសុទ្ធិ” ។ ពាក្យ​ថា​ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ​ គឺ​ទស្សនៈ​ដែល​អាច​នឹង​ឲ្យ​ដល់​សេចក្តី​បរិសុទ្ធ​បាន​ ក្នុង​ព្រះ​អភិធម្ម​ លោក​ពោល​ដល់​ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ​ទុក​យ៉ាង​នេះ​ថា​ “តត្ថ កតមា ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ? កម្មស្សកតញាណំ សច្ចានុលោមិកញាណំ មគ្គសមង្គិស្សញាណំ ផលសមង្គិស្សញាណំ​ បណ្តា​ធម៌​ទាំង​នោះ​ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ​ តើ​ដូច​ម្តេច?​ គឺ​ កម្មស្សកតញ្ញាណ​ សច្ចានុលោមិកញ្ញាណ​ មគ្គសមង្គីញាណ​ ផលសមង្គីញាណ” ។ ក្នុង​បណ្តា​ញាណ​ទាំង​ឡាយ​នេះ​ ការ​ដឹង​យ៉ាង​នេះ​ថា​ “ទុច្ចរិត​ ៣​ ដែល​ខ្លួន​ក្តី​ អ្នក​ដទៃ​ក្តី​ ធ្វើ​ហើយ​ មិន​ឈ្មោះ​ថា​ជា​កម្ម​របស់​ខ្លួន​ ព្រោះ​ទម្លាយ​បង់​នូវ​ប្រយោជន៍​ សុចរិត​ ៣​ ឈ្មោះ​ថា​ ជា​កម្ម​របស់​ខ្លួន​ ព្រោះ​នាំ​មក​នូវ​ប្រយោជន៍”​ ដូច្នេះ​ ឈ្មោះ​ថា​ កម្មស្សកតញ្ញាណ ។​ អ្នក​ដែល​តាំង​នៅ​ក្នុង​ញាណ​ហើយ​ ខ្វល់​ខ្វាយ​ ( ធ្វើ )​ កម្ម​ដែល​ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ក្នុង​វដ្តៈ​ជា​ច្រើន​ និង​សម្រេច​អរហត្ត​ដោយ​ងាយ​ស្រួល​ មាន​ចំនួន​រាប់​មិន​អស់ ។​ ចំណែក​វិបស្សនាញាណ​ លោក​ហៅ​ថា​ សច្ចានុលោមិកញ្ញាណ​ ព្រោះ​អនុលោម​វចីសច្ចៈ​ និង​មិន​អនុលោម​នឹង​បរមត្ថសច្ចៈ ។ ( សង្គីតិសុត្តវណ្ណនា ) បទ​ថា​ កម្មស្សកតញ្ញាណំ​​ ( ការ​ដឹង​ច្បាស់​កម្ម​ជា​របស់​ខ្លួន )​ បាន​ដល់​ បញ្ញា​ជា​គ្រឿង​ដឹង​ថា​ នេះ​ជា​កម្ម​របស់​​ខ្លួន​ នេះ​មិន​មែន​ជា​កម្ម​របស់​ខ្លួន​ បណ្តា​កម្ម​ទាំង​ ២​ នោះ​ កម្ម​ដែល​ខ្លួន​ធ្វើ​ហើយ​ ឬ​អ្នក​ដទៃ​ធ្វើ​ហើយ​ ចូរ​លើក​ទុក​សិន​ចុះ អកុសលកម្ម​សូម្បី​ទាំង​អស់​ មិន​មែន​ជា​របស់​ខ្លួន​ តើ​ព្រោះ​ហេតុ​អ្វី?​ ព្រោះ​ទម្លាយ​បង់​នូវ​ប្រយោជន៍​ និង​ព្រោះ​នាំ​មក​នូវ​វត្ថុ​ដែល​គ្មាន​ប្រយោជន៍​ ចំណែក​កុសលកម្ម​ ឈ្មោះ​ថា​ ជា​កម្ម​របស់​ខ្លួន​ ព្រោះ​ទម្លាយ​បង់​នូវ​វត្ថុ​មិន​មែន​ជា​ប្រយោជន៍​ និង​ព្រោះ​នាំ​មក​នូវ​ប្រយោជន៍​ ក្នុង​សេចក្តី​នោះ​ ដូច​បុរស​មាន​ទ្រព្យ​ មាន​ភោគៈ​ ដើរ​ផ្លូវ​ឆ្ងាយ​ ក្នុង​ចន្លោះ​ផ្លូវ​ កាល​គេ​ប្រកាស​ការ​លេង​នក្ខត្តឫក្ស​ក្នុង​ស្រុក​ និង​និគម​ជា​ដើម​ ក៏​មិន​បាន​គិត​ថា​ អញ​ជា​អាគន្តុកៈ​ ( ភ្ញៀវ )​ គប្បី​អាស្រ័យ​នរណា​ហ្ន៎​ លេង​បុណ្យ​នក្ខត្តឫក្ស​ កាល​លេង​នក្ខត្តឫក្ស​តាម​ទំនង​ដែល​ខ្លួ​ន​ត្រូវ​ការ​ រមែង​ឆ្លង​ផ្លូវ​កន្តារ​ដោយ​សប្បាយ​ យ៉ាង​ណា​ សត្វ​ទាំង​នេះ​តាំង​នៅ​ក្នុង​កម្មស្សកតញ្ញាណ​នេះ​ ក៏​យ៉ាង​នោះ​ដូច​គ្នា​ ធ្វើ​កម្ម​ដែល​ជា​វដ្តគាមិនី​ច្រើន​ សោយ​សេចក្តី​សុខ​ដោយ​សេចក្តី​សុខ​ សម្រេច​ព្រះ​អរហត្ត​ហើយ​ហួស​គណនា ។ បទ​ថា​ សច្ចានុលោមិកញ្ញាណំ​ ( ការ​ដឹង​ច្បាស់​អនុលោម​តាម​សច្ចៈ ៤ )​ បាន​ដល់​ វិបស្សនាញាណ​ដែល​ស្រប​តាម​សច្ចៈ ៤ ។ បទ​ថា​ មគ្គសមង្គិស្ស​ ញាណំ​ ផលសមង្គិស្ស​ ញាណំ​ ( ការ​ដឹង​ច្បាស់​របស់​បុគ្គល​អ្នក​ព្រម​ព្រៀង​ដោយ​មគ្គ​ ការ​ដឹង​ច្បាស់​របស់​បុគ្គល​អ្នក​ព្រម​ព្រៀង​ដោយ​ផល )​ បាន​ដល់​ មគ្គញាណ​ និង​ផលញាណ​នុ៎ះ​ឯង ។ ***និទ្ទេស​នៃ​សីលវិបត្តិ​ គប្បី​ជ្រាប​ដោយ​ន័យ​ផ្ទុយ​នឹង​សោរច្ចនិទ្ទេស​ និទ្ទេស​នៃ​ទិដ្ឋិវិបត្តិ​ គប្បី​ជ្រាប​ដោយ​ន័យ​ផ្ទុយ​គ្នា​នឹង​ទិដ្ឋិ​សម្បទា​ និង​និទ្ទេស​នៃ​ទិដ្ឋិសម្បទា​ គប្បី​ជ្រាប​ដោយ​ន័យ​ផ្ទុយ​គ្នា​នឹង​និទ្ទេស​នៃ​ទិដ្ឋិបាទាន ។​ និទ្ទេស​នៃ​សីលវិសុទ្ធិ​ ដូច​នឹង​និទ្ទេស​នៃ​សីលសម្បទា​ក៏​ពិត​មែន​ ទោះ​បី​យ៉ាង​នោះ​ ក្នុង​និទ្ទេស​នៃ​សីលសម្បទា​នោះ​ ព្រះ​អង្គ​ត្រាស់​បាតិមោក្ខសំវរសីល​ដែល​ឲ្យ​ដល់​វិសុទ្ធិ​ ចំណែក​ក្នុង​និទ្ទេស​នៃ​សីលវិសុទ្ធិ​នេះ​ ត្រាស់​សីល​ដែល​ដល់​វិសុទ្ធិ ។ ប្រភព ដោយ៥០០០ឆ្នាំ