មហា​វារ​សំយុត្ត​ខ្សែ ១៦ និង បដិសម្ភិទា​ខ្សែ ៩ ព្រះ​ញាណ​បវរ​វិជ្ជា អែម ចាងហ្វាង​សាលា​បាលី​ជាន់ខ្ពស់ អធិប្បាយ ទស្សនាវដ្តីកម្ពុជសុរិយា ឆ្នាំ១៩២៧ មហា​វារ​សំយុត្ត​ខ្សែ ១៦ សម្ដែង​ថា​មាន​ភិក្ខុ ១ អង្គមាន​នាម​និង​គោត្រ​មិន​ប្រាកដ ទូល​សួរ​ព្រះ​ដ៏​មាន​ព្រះ​ភាគ កាល​ដែល​ព្រះ​អង្គ​គង់​នៅ​វិហារ​ព្រះ​ជេតពន នគរ​សាវត្ថី ដោយ​បាលី​ថា ៖ អវិជ្ជា​អវ‍ិជ្ជា​ភន្តេវុច្ចត‍ិ កតមានុខោភន្ដេអវ‍ិជ្ជា កិតាវតាចអវ‍ិជ្ជាគតោហោត‍ិ ។ ប្រែ​ថា បពិត្រ​ព្រះ​ដ៏​មាន​បុណ្យ​ដ៏​ចម្រើន កិរិយា​ល្ងង់​ខ្លៅ​មិន​ដឹង​ព្រះ​អង្គ​ពោល​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា​អវិជ្ជា បពិត្រ​ព្រះ​ដ៏​មាន​បុណ្យ​ដ៏​ចម្រើន​អវិជ្ជា​នោះ​តើ​ដូចម្ដេច ? បុគ្គល​ដែល​លុះ​ក្នុង​ចំណោម​នៃ​អវិជ្ជា មាន​ដោយ​ហេតុ​ប៉ុន្មាន​យ៉ាង ? ។ ព្រះ​ដ៏​មាន​ព្រះ​ភាគ​ព្រះ​អង្គ​សម្ដែង​វិសជ្ជនា​ថាៈ យំខោភិក្ខុទុក្ខេអញាណំ ទុក្ខសមុទយេអញាណំ ទុក្ខនិរោធេអញាណំ ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទាយអញាណំ អយំវុច្ចត‍ិកិក្ខុអវ‍ិជ្ជា ឯតាវតាចអវ‍ិជ្ជាគតោហោត‍ិ ។ ប្រែ​ថាៈ ម្នាល​ភិក្ខុ សេចក្ដី​ល្ងង់​ពុំ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត សេចក្ដី​ល្ងង់​ពុំ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​សភាវៈ​​គឺ​តណ្ហា ជា​ទី​ប្រជុំ​បណ្ដាល​ឲ្យ​កើត​ឡើង​នូវ​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត សេចក្ដី​ល្ងង់​ពុំ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​ឧបាយ​ជា​ទី​រំលត់​នូវ​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត ម្នាល​ភិក្ខុ​សេចក្ដី​ល្ងង់​ពុំ​ដឹង​ច្បាស់ ៤ យ៉ាង​នេះ ព្រះ​តថាគត​ពោល​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា​អវិជ្ជា បុគ្គល​ដែល​លុះ​អំណាច​នៃ​អវិជ្ជា​ដោយ​ហេតុ​មាន​ប្រមាណ​ប៉ុណ្ណេះ​​ឯង ។ ភិក្ខុ​នោះ ទូល​សួរ​នូវ​វិជ្ជា​តទៅ​ទៀត ដោយ​បាលី​ថា ៖​ វ‍ិជ្ជាវ‍ិជ្ជាត‍ិភន្តេវុច្ចត‍ិ កតមានុខោភន្តេវ‍ិជ្ជា កិតាវតាចវីជាគតោហោត‍ិ ។ ប្រែ​ថាៈ បពិត្រ​ព្រះ​ដ៏​មាន​បុណ្យ​ដ៏​ចម្រើន កិរិយា​ដែល​ចេះ​ដឹង​ច្បាស់ ព្រះ​អង្គ​ពោល​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា​វិជ្ជា បពិត្រ​ព្រះ​ដ៏​មាន​បុណ្យ​ដ៏​ចម្រើន វិជ្ជា​នោះ​តើ​ដូចម្ដេច ? បុគ្គល​ដែល​លុះ​ក្នុង​អំណាច​នៃ​វិជ្ជា កើត​បាន​​ដោយ​ហេតុ​ប៉ុន្មាន ? ព្រះ​ដ៏​មាន​ព្រះ​ភាគ​ទ្រង់សម្ដែង​វិសជ្ជនា​ថា ៖ យំខោភិក្ខុ ទុក្ខេញាណំ ទុក្ខសមុទយេញណំ ទុក្ខនិរោធញាណំ ទុក្ខនិរោគាមិនិបដិបទាយញាណំ អយំវុច្ចត‍ិភិក្ខុវ‍ិជ្ជា​ ឯតាវតាចវ‍ិជ្ជាគតោហោត‍ិ​។ ប្រែ​ថាៈ ម្នាល​ភិក្ខុ សេចក្ដី​ចេះ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត​សេចក្ដី​ចេះ​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​សភាវៈ គឺ​តណ្ហា​ជា​ទី​ប្រជុំ​បណ្ដាល​ឲ្យ​កើត​ឡើង​នូវ​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត សេចក្ដី​ដឹង​ច្បាស់​ក្នុង​ឧបាយ​ជា​ទី​រំលត់​នូវ​កង​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត សេចក្ដី​ដឹង​ច្បាស់​នូវ​ផ្លូវ​ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​កាន់​ទី​រំលត់​ទុក្ខ​ឯ​ណា​មែន​ពិត ម្នាក​ភិក្ខុ សេចក្ដី​ចេះ​ដឹង​ច្បាស់​ទាំង ៤ យ៉ាង​នេះ ព្រះ​តថាគត​ពោល​ឲ្យ​ឈ្មោះ​ថា​វិជ្ជា បុគ្គល​ដែល​ដល់​នូវ​វិជ្ជា កើត​មាន​ដោយ​ហេតុ​មាន​ប្រមាណ​ប៉ុណ្ណេះ​ឯង ។ ម្យ៉ាង​វិញ​ទៀត ក្នុង​គម្ពីរ បដិសម្ភិទា ខ្សែ ៩ ព្រះ​សម្មា​សម្ពុទ្ធ ព្រះ​អង្គ​សម្ដែង​នូវ​ទោស​នៃ​អវិជ្ជា​មាន ៥ ដោយ​បាលី​ថា ៖ បញ្ចហាការេហិ អវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ ប្រែ​ថាៈ ទោស​របស់​អវិជ្ជា កើត​មាន​ដល់​​សត្វ ដោយ​អាការ​ទាំងឡាយ ៥ យ៉ាង ។ កតមេហិបញ្ចហាការេហិ អវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ អនិច្ចត្ថេនអវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ ទុក្ខ​ត្ថេនអវ‍ិជ្ជាយ-​អាទីនវោហោត‍ិ អនត្តត្ថេនអវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ សន្តាបត្ថេនអវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ វ‍ិបរិណាមណត្ថេន-អវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ ឥមេហិបញ្ចហិអាការេហិ អវ‍ិជ្ជាយអាទីនវោហោត‍ិ ។ ប្រែ​ថាៈ ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ ដោយ​អាការ​ទាំងឡាយ ៥ យ៉ាង​ដូចម្ដេច​ខ្លះ ? វិសជ្ជនា​ថា ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ ដោយ​អត្ថ​ថា​ញ៉ាំង​សត្វ​មិន​ឲ្យ​តាំង​នៅ​ជានិច្ច​មួយ ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ ដោយ​អត្ថ​ថា ញ៉ាំង​សត្វ​ឲ្យ​ដល់​នូវ​សេចក្ដី​ទុក្ខ ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ក្នុង​កាយ និង​ចិត្ត​មួយ ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ​ដោយ​អត្ថ​ថា ញ៉ាំង​សត្វ​ឲ្យ​មាន​តែ​ស្រាយ ៗ មិន​ឲ្យ​មាន​ខ្លឹមសារ​មួយ ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ ដោយ​អត្ថ​ថា ញ៉ាំង​សត្វ​ឲ្យ​ក្ដៅ​ក្រហាយ​សព្វ​ប្រព្រឹត្ត​ទៅ​ក្នុង​កាយ និង​ចិត្ត​ជានិច្ច​មួយ, ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ​ដោយ​អត្ថ​ថា ញ៉ាំង​សត្វ​ឲ្យ​ទ្រុឌទ្រោម​ចាស់​ជរា​គ្រាំគ្រា​ប្រែប្រួល​ទៅ​ជា​ប្រក្រតី​មួយ, ទោស​របស់​អវិជ្ជា​កើត​មាន​ដល់​សត្វ​ដោយ​អាការ​ទាំងឡាយ ៥ យ៉ាង​នេះ​ឯង ។ អវិជ្ជា​ដែល​នឹង​រលត់​សូន្យ​ទៅ​ដោយ​អាការ ៨ យ៉ាង​ដោយ​បាលី​ថា ៖ កតមេហិ អដ្ឋហិអាការេហិ អវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ និទាននិរោធេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ សមុទយនិវោធេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ ជាត‍ិនិរោធេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ ហេតុនិរោធេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ បច្ចយនិរោធេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ ញាណុប្បាទេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ និរោធុបដ្ឋានេនអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ ឥមេហិ អដ្ឋហិអាការេហិអវ‍ិជ្ជានិរុជ្ឈត‍ិ ។ ប្រែ​ថា អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ​ដោយ​អាការ​ទាំងឡាយ ៨ យ៉ាង​ដូចម្ដេច ? វិសជ្ជនា អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​រលត់​នូវ​នាម និង​រូប​ដែល​ជា​ទីតាំង​កើត​ឡើង​នៃ​កង​ទុក្ខ ១ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​រលត់​នូវ​សភាវៈ​គឺ​តណ្ហា ដែល​ជា​ទី​ប្រជុំកើត​ឡើង​នៃ​កង​ទុក្ខ ១ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​រលត់​នូវ​ជាតិ ១ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​រលត់​នូវ​បច្ច័យ គឺ​អាហារ និង​ផស្ស និង​នាម​រូប ១ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​កើត​ឡើង​នៃ​ញាណ​គឺ​ប្រាជ្ញ​ដឹង​ច្បាស់ ១ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​កិរិយា​បង្កើត​ឡើង​ប្រាកដ​នៃ​និរោធ ១ ថែម​អវិជ្ជា ១ ទៀត ដែល​ជា​មេ​ដើម​រលត់​សូន្យ​ទៅ​ដោយ​ធម៌​ទាំង ៧ ខាង​ដើម​នេះ​ត្រូវ​ជា ៨ អវិជ្ជា​រលត់​សូន្យ​ទៅ ដោយ​អាការ​ទាំងឡាយ ៨ នេះ ។សម្ដែង​អំពី​អវិជ្ជា និង វិជ្ជា​ចប់​សេចក្ដី​ជា​សង្ខេប​ប៉ុណ្ណេះ ៕ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

សុចរិត​ ៣ តីណិ​ សុចរិតានិ​ សុចរិត​ ៣​ យ៉ាង​ គឺ៖ ១.​ កាយសុចរិតំ​ សុចរិត​ដោយ​កាយ ២.​ វចីសុចរិតំ​ សុចរិត​ដោយ​វាចា ៣.​ មនោសុចរិតំ​ សុចរិត​ដោយ​ចិត្ត អធិប្បាយ ការ​ប្រព្រឹត្ត​ត្រឹម​ត្រូវ​ ឬ​ការប្រព្រឹត្ត​ល្អ ហេតុ​នោះ​ ទើប​ឈ្មោះ​ថា​ សុចរិត​ ( សុដ្ឋុ ចរិតានិ, សុន្ទរានិ វា ចរិតានីតិ សុចរិតានិ​ ) ។​ ធម៌​ទាំង​ ២​ ពួក​នេះ​ ( ទុច្ចរិត​ និង​សុចរិត )​ គួរ​ពោល​ដោយ​ន័យ​បញ្ញត្តិ​មួយ​ ដោយ​កម្មបថ​មួយ ។ ពោល​ដោយ​បញ្ញត្តិ​មុន​ ៖​ ការ​ប្រព្រឹត្ត​កន្លង​ល្មើស​សិក្ខាបទ​ដែល​បញ្ញត្ត​ទុក​ហើយ​ ក្នុង​កាយទ្វារ​ ឈ្មោះ​ថា​ កាយទុច្ចរិត,​ ការ​មិន​ប្រព្រឹត្ត​កន្លង​ល្មើស​ ឈ្មោះ​ថា​ កាយសុចរិត ។​​ ការប្រព្រឹត្ត​កន្លង​ល្មើស​សិក្ខាបទ​ដែល​បញ្ញត្ត​ទុក​ហើយ​ក្នុង​វចីទ្វារ​ ឈ្មោះ​ថា​ វចីទុច្ចរិត,​ ការ​មិន​ប្រព្រឹត្ត​ល្មើស​ ឈ្មោះ​ថា​ វចីសុចរិត ។​ ការ​ប្រព្រឹត្ត​កន្លង​ល្មើស​សិក្ខាបទ​ដែល​ទ្រង់​បញ្ញត្ត​ទុក​ហើយ​ ក្នុង​ទ្វារ​ទាំង​ ២​ នុ៎ះ​ឯង​ ឈ្មោះ​ថា​ មនោទុច្ចរិត,​ ការ​មិន​ប្រព្រឹត្ត​កន្លង​ល្មើស​ ឈ្មោះ​ថា​ មនោសុចរិត ។​ នេះ​ពោល​ដោយ​បញ្ញត្តិ ។ ចំណែក​ចេតនា​ ៣​ មាន​បាណាតិបាត​ជា​ដើម​ ដែល​កើត​ឡើង​ ទាំង​ក្នុង​កាយទ្វារ​ ទាំង​ក្នុង​វចីទ្វារ​ ឈ្មោះ​ថា​ កាយទុច្ចរិត ។​ ចេតនា​ ៤​ មាន​មុសាវាទ​ជា​ដើម​ ឈ្មោះ​ថា​ វចីទុច្ចរិត ។​ ធម៌​ ៣​ ដែល​ប្រកប​ដោយ​ចេតនា​ គឺ​ អភិជ្ឈា​ (​ ការ​សម្លឹង​រំពៃ​ចង់​បាន​ទ្រព្យ​អ្នក​ដទៃ )​ ព្យាបាទ​( ប៉ុន​ប៉ង​អាក្រក់​លើ​អ្នក​ដទៃ )​ មិច្ឆាទិដ្ឋិ​ ( យល់​ខុស )​ ឈ្មោះ​ថា​ មនោទុច្ចរិត ។​ ចេតនា​ក្តី​ វិរតិ​ក្តី​ ទាំង​ ៣​ យ៉ាង​ ដែល​កើត​ឡើង​ដល់​អ្នក​ដែល​វៀរ​ចាក​បាណាតិបាត​ជា​ដើម​ ឈ្មោះ​ថា​ កាយសុចរិត​, ចេតនា​ក្តី​ វិរតិ​ក្តី​ ទាំង​ ៤​ យ៉ាង​ ដែល​កើត​ឡើង​ដល់​អ្នក​ដែល​វៀរ​ចាក​មុសាវាទ​ជា​ដើម​ ឈ្មោះ​ថា​ វចីសុចរិត ។​ ធម៌​ ៣​ យ៉ាង​ដែល​ប្រកប​ដោយ​ចេតនា​ គឺ​ អនភិជ្ឈា​ ( មិន​សម្លឹង​រំពៃ​ចង់​បាន​ទ្រព្យ​អ្នក​ដទៃ )​ អព្យាបាទ​ ( មិន​ប៉ុន​ប៉ង​អាក្រក់​លើ​អ្នក​ដទៃ )​ សម្មាទិដ្ឋិ​( យល់​ត្រូវ )​ ឈ្មោះ​ថា​ មនោសុចរិត​ នេះ​ពោល​ដោយ​កម្មបថ ។ ទុច្ចរិត​ ៣ តីណិ​ ទុច្ចរិតានិ ទុច្ចរិត​ ៣​ យ៉ាង​ គឺ៖ ១. កាយទុច្ចរិតំ​ ទុច្ចរិត​ដោយ​កាយ

សំវេគោ​ ច​ សំវេជនីយេសុ​ ឋានេសុ​ សេចក្តី​សង្វេគ​ក្នុង​ហេតុ​ទាំង​ឡាយ​គួរ​សង្វេគ​ [ បាន​ដល់​ជាតិទុក្ខ​ ជរាទុក្ខ​ មរណទុក្ខ​ និង​ព្យាធិទុក្ខ ] សំវិគ្គស្ស​ ច​ យោនិសោ​ បធានំ សេចក្តី​ព្យាយាម​ [ បាន​ដល់​សម្មប្បធាន​ ៤ ]​ ដោយ​ឧបាយ​របស់​បុគ្គល​អ្នក​មាន​ចិត្ត​សង្វេគ អធិប្បាយ ក្នុង​ពាក្យ​ថា​ សំវេគោ​ ច​ សំវេជនីយេសុ​ ឋានេសុ​ នេះ​ ដែល​ឈ្មោះ​ថា​ សំវេគ​ បាន​ដល់​ ញាណទស្សនៈ​ ដោយ​ការ​ឃើញ​ ការ​កើត​ជា​ដើម​ដោយ​ភាព​ជា​ភ័យ​ យ៉ាង​នេះ​ថា​ ជាតិភ័យ​ ( ការ​កើត​ជា​ភ័យ )​ ជរាភ័យ​ ( ការ​ចាស់​ជា​ភ័យ )​ ព្យាធិភ័យ​ ( ការ​ឈឺ​ជា​ភ័យ )​ មរណភ័យ​ ( ការ​ស្លាប់​ជា​ភ័យ ) ។​ ពាក្យ​ថា​ សំវេជនីយំ​ ឋានំ​ សំដៅ​ដល់​ ជាតិ​ ជរា​ ព្យាធិ​ និង​មរណៈ។​ ធម៌​ទាំង​ ៤​ ប្រការ​នេះ​ លោក​ហៅ​ថា​ ធម៌​ជា​ទី​តាំង​ ជា​ហេតុ​នៃ​សេចក្តី​សង្វេគ​តក់​ស្លុត​ ព្រោះ​ជា​ហេតុ​នាំ​ឲ្យ​កើត​សេចក្តី​សង្វេគ​យ៉ាង​នេះ​ថា​ ជាតិទុក្ខ​ ជរាទុក្ខ​ ព្យាធិទុក្ខ​ មរណទុក្ខ ។ ពាក្យ​ថា​ សំវិគ្គស្ស​ ច​ យោនិសោ​ បធានំ​ គឺ​សេចក្តី​ព្យាយាម​ដោយ​ឧបាយ​ត្រូវ​ទំនង​ របស់​អ្នក​ដែល​កើត​សេចក្តី​សង្វេគ​យ៉ាង​នេះ ។​ ពាក្យ​នេះ​ជា​ឈ្មោះ​នៃ​សេចក្តី​ព្យាយាម​ដែល​មក​ហើយ​យ៉ាង​នេះ​ថា​ “ឥធ ភិក្ខុ អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយ ឆន្ទំ ជនេតិ​ ភិក្ខុ​ក្នុង​សាសនា​នេះ​ រមែង​ញ៉ាំង​ឆន្ទៈ​ឲ្យ​កើត​ឡើង​ ដើម្បី​ការ​មិន​កើត​ឡើង​នៃ​អកុសល​ធម៌​ដ៏​លាមក​ ដែល​នៅ​មិន​ទាន់​កើត​ឡើង” ។ ( សង្គីតិសុត្តវណ្ណនា ) បទ​ថា​ ជាតិភយំ​ ( ជាតិភ័យ )​ បាន​ដល់​ ញាណ​ដែល​ឃើញ​ជាតិ​ ( ការ​កើត )​ ដោយ​ភាព​ជា​ភ័យ​តាំង​នៅ ។​ សូម្បី​ក្នុង​ញាណ​ ដែល​ឃើញ​ជរា​ និង​មរណៈ​ ដោយ​ភាព​ជា​ភ័យ​ជា​ដើម​ ក៏​មាន​ន័យ​នេះ​ឯង ។ បទ​ថា​ អនុប្បន្នានំ​ បាបកានំ​ ( ដើម្បី​ញ៉ាំង​អកុសលធម៌​ដ៏​លាមក​ដែល​មិន​ទាន់​កើត )​ ជា​ដើម​ ព្រះ​ដ៏​​មាន​ព្រះ​ភាគ​ត្រាស់​សេចក្តី​ព្យាយាម​ដែល​ជា​ហេតុ​របស់​ភិក្ខុ​អ្នក​ឃើញ​ជាតិ​ជា​ដើម​ ដោយ​ភាព​ជា​ភ័យ​ហើយ​ ប្រាថ្នា​ដើម្បី​នឹង​រួច​ផុត​ចាក​ជាតិ​ ជរា​ ព្យាធិ​ និង​មរណៈ ។​ ( អដ្ឋសាលិនី​ អដ្ឋកថា ) ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

មន្ទិល​មាន ៨ ប្រការ គឺ ១. មន្ត​ទាំង​ឡាយ មាន​ការ​មិន​ស្វាធ្យាយ ជា​មន្ទិល ២. ផ្ទះ​ទាំង​ឡាយ មាន​ការ​មិន​ថែ​ទាំ​ជា​មន្ទិល ៣. ការ​ខ្ជិល​ច្រអូស ជា​មន្ទិល​នៃ​សម្បុរសរីរៈ ៤. ការ​ប្រហែស​ធ្វេស ជា​មន្ទិល​នៃ​អ្នក​រក្សា ៥. ការ​ប្រព្រឹត្ត​អាក្រក់ ( ចំពោះ​ប្តី ) ជា​មន្ទិល​របស់​ស្ត្រី ៦. សេចក្តី​កំណាញ់ ជា​មន្ទិល​របស់​អ្នក​ឲ្យ ៧. អកុសល​ធម៌​ដ៏លា​មក ជា​មន្ទិល​ក្នុង​លោក​នេះ និង​លោក​ខាង​មុខ ៨. អវិជ្ជា ជា​មន្ទិល​ក្រៃលែង ជាង​មន្ទិល​ទាំង​នោះ​ទៀត ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ​ទ្រង់​​ត្រាស់​​ថា៖ អសជ្ឈាយមលា មន្តា អនុដ្ឋានមលា ឃរា មលំ វណ្ណស្ស កោសជ្ជំ បមាទោ រក្ខតោ មលំ ។ មលិត្ថិយា ទុច្ចរិតំ មច្ឆេរំ ទទតោ មលំ មលា វេ បាបកា ធម្មា អស្មឹ លោកេ បរម្ហិ ច តតោ មលា មលតរំ អវិជ្ជា បរមំ មលំ ។ មន្ត​ទាំង​ឡាយ មាន​ការ​មិន​ស្វាធ្យាយ ជា​មន្ទិល ផ្ទះ​ទាំង​ឡាយ​មាន​ការ​មិន​ថែ​ទាំ ជា​​មន្ទិល ការ​ខ្ជិល​ច្រអូស ជា​​មន្ទិល​នៃ​ពណ៌​សម្បុរ ការ​ប្រហែស​ធ្វេស ជា​​មន្ទិល​​នៃ​​អ្នក​​រក្សា ការ​ប្រព្រឹត្ត​អាក្រក់ ( ចំពោះ​ប្តី ) ជាមន្ទិល​របស់​ស្ត្រី សេចក្តី​កំណាញ់ ជា​​មន្ទិល​​របស់​អ្នក​ឲ្យ អកុសល​ធម៌​ដ៏​លាមក ជាមន្ទិល​ក្នុង​លោក​នេះ និង​លោក​ខាង​មុខ មន្ទិល​​ដ៏​​លើស​ជាង​មន្ទិល​ទាំង​នោះ គឺ​អវិជ្ជា ជា​មន្ទិល​យ៉ាង​ក្រៃលែង ។ ( សុត្តន្តបិដក អង្គុត្តនិកាយ អដ្ឋកនិបាត និង​គាថា​ធម្មបទ ) ដោយ ៥០០០ឆ្នាំ

ធម៌​ ១០​ ជា​អាហារ​នៃ​ធម៌​ ១០​ ជា​ទី​ប្រាថ្នា​ កម្រ​បាន​ក្នុង​លោក ។ធម៌ទាំង ១០ យ៉ាង ជាអាហារនៃធម៌ទាំង ១០ នេះ ដែលជាទីប្រាថ្នា ជា​ទី​ត្រេក​អរ ជាទីគាប់ចិត្ត បុគ្គល​បាន​ដោយ​កម្រក្នុងលោក, ធម៌ទាំង ១០ នោះ គឺ ៖ ១. អនាលស្យំ ឧដ្ឋានំ ភោគានំ អាហារោ សេចក្តីមិនខ្ជិល សេចក្តី​ព្យាយាម​ ជាអាហាររបស់ភោគៈ ២. មណ្ឌនា វិភូសនា វណ្ណស្ស អាហារោ ការប្រដាប់ ការតាក់តែង ជាអាហារ​របស់ពណ៌សម្បុរ ៣. សប្បាយកិរិយា អារោគ្យស្ស អាហារោ ការធ្វើនូវសេចក្តីសប្បាយ ជាអាហារ​របស់​ភាព​មិន​មាន​​រោគ ៤. កល្យាណមិត្តតា សីលានំ អាហារោ សភាពមិត្តល្អ ជាអាហាររបស់សីល ៥. ឥន្ទ្រិយសំវរោ ព្រហ្មចរិយស្ស អាហារោ ការសង្រួមឥន្ទ្រិយ ជា​អាហារ​របស់ព្រហ្មចរិយៈ ៦. អវិសំវាទនា មិត្តានំ អាហារោ ការមិនពោលពាក្យខុស ជាអាហាររបស់មិត្តទាំងឡាយ ៧. សជ្ឈាយកិរិយា ពាហុសច្ចស្ស អាហារោ ការ​ធ្វើ​នូវ​កិរិយា​ស្វាធ្យាយ​ ជាអាហារ របស់​ភាព​ជា​អ្នក​​ចេះដឹងច្រើន ៨. សុស្សូសា បរិបុច្ឆា បញ្ញាយ អាហារោ ការស្តាប់ ការសាកសួរ ជា​អាហាររបស់បញ្ញា ៩. អនុយោគោ បច្ចវេក្ខណា ធម្មានំ អាហារោ ការប្រកបរឿយៗ ការ​ពិចារណា ជា​អាហារ​របស់​ធម៌​​ទាំងឡាយ ១០. សម្មាបដិបត្តិ សគ្គានំ អាហារោ សេចក្តីប្រតិបត្តិល្អ ជា​អាហារ​របស់​ឋានសួគ៌ ( អង្គុត្តរនិកាយ ទសកនិបាត លេខ ៥០ ទំព័រ ២៩៨ ) ធម៌​ ១០​ នាំ​ឲ្យ​អន្តរាយ​ដល់​ធម៌​ ១០​​ ដែល​ជា​ទី​ប្រាថ្នា​ កម្រ​បាន​ក្នុង​លោក ។ ធម៌​ ១០​ យ៉ាង នាំ​ឲ្យ​អន្តរាយ​ដល់​ធម៌​ ១០​​ យ៉ាងនេះ ដែល​ជា​ទី​ប្រាថ្នា​ ជា​ទី​ត្រេក​អរ ជាទីគាប់ចិត្ត បុគ្គល​កម្រ​​បាន​ក្នុង​លោក, ធម៌ ១០ យ៉ាងនោះ គឺ ៖ ១. អាលស្យំ អនុដ្ឋានំ ភោគានំ បរិបន្ថោ ការខ្ជិល និង​ការ​មិន​ប្រឹង​ប្រែង​ នាំឲ្យអន្តរាយដល់ភោគៈ ២. អមណ្ឌនា អវិភូសនា វណ្ណស្ស បរិបន្ថោ ការមិនប្រដាប់ មិន​តាក់​តែង​ នាំឲ្យអន្តរាយដល់ពណ៌​សម្បុរ ៣. អសប្បាយកិរិយា អារោគ្យស្ស បរិបន្ថោ ការ​ធ្វើ​នូវ​សេចក្តី​មិន​សប្បាយ​​ នាំ​ឲ្យ​អន្តរាយ​ដល់​ភាព​មិន​​មានរោគ ៤. បាបមិត្តតា សីលានំ បរិបន្ថោ មិត្តលាមក នាំឲ្យអន្តរាយដល់សីល ៥. ឥន្ទ្រិយាសំវរោ ព្រហ្មចរិយស្ស បរិបន្ថោ ការមិនសង្រួមនូវឥន្ទ្រិយ នាំ​ឲ្យ​អន្តរាយ​ដល់​ព្រហ្មចរិយៈ​ ៦. វិសំវាទនា មិត្តានំ បរិបន្ថោ ការពោលពាក្យខុស នាំឲ្យអន្តរាយដល់​ពួក​មិត្ត ៧. អសជ្ឈាយកិរិយា ពាហុសច្ចស្ស បរិបន្ថោ ការ​ធ្វើ​នូវ​សេចក្តី​មិន​ស្វាធ្យាយ​ នាំឲ្យអន្តរាយ ដល់​ភាព​​ចេះដឹងច្រើន ៨. អស្សុស្សុសា អបរិបុច្ឆា បញ្ញាយ បរិបន្ថោ ការមិនប្រុងស្តាប់ មិន​សាកសួរ នាំ​ឲ្យ​អន្តរាយ​ដល់​បញ្ញា ៩. អននុយោគោ អប្បច្ចវេក្ខណា ធម្មានំ បរិបន្ថោ ការ​មិន​ប្រកប​រឿយៗ​ ការមិនពិចារណា នាំឲ្យ​អន្តរាយ​ដល់ធម៌ទាំងឡាយ ១០. មិច្ឆាបដិបត្តិ សគ្គានំ បរិបន្ថោ សេចក្តីប្រតិបត្តិខុស នាំឲ្យអន្តរាយ ដល់ឋានសួគ៌ ( អង្គុត្តរនិកាយ ទសកនិបាត លេខ ៥០ ទំព័រ ២៩៧ ) ធម៌​ ១០​ ជា​ទី​ប្រាថ្នា​ កម្រ​បាន​ក្នុង​លោក ។ ធម៌ ១០ យ៉ាងនេះ ជាទីប្រាថ្នា ជាទីត្រេកអរ ជាទីគាប់ចិត្ត ដែល​បុគ្គល​បាន​ដោយ​កម្រ ក្នុង​លោក, ធម៌ទាំង ១០ យ៉ាងនោះ គឺ ៖ ១. ភោគា ភោគៈ ២. វណ្ណោ ពណ៌សម្បុរ ៣. អារោគ្យំ ការមិនមានរោគ ៤. សីលានិ សីល ៥. ព្រហ្មចរិយំ ព្រហ្មចរិយៈ ៦. មិត្តា មិត្ត ៧. ពាហុសច្ចំ សភាពជាអ្នកចេះដឹងច្រើន ៨. បញ្ញា បញ្ញា ៩. ធម្មោ ធម៌ [ លោកុត្តរធម៌ ៩ ] ១០. សគ្គា ឋានសួគ៌ ( អង្គុត្តរនិកាយ ទសកនិបាត លេខ ៥០ ទំព័រ ២៩៦ ) អរិយសាវ័ក​ ​ចម្រើន​ដោយ​ធម៌​ ១០ ធនេន ធញ្ញេន ច យោធ វឌ្ឍតិ បុត្តេហិ ទារេហិ ចតុប្បាទេហិ ច ស ភោគវា ហោតិ យសស្សី បូជិតោ ញាតីហិ មិត្តេហិ អថោបិ រាជុភិ ។ បុគ្គល​ណា​ក្នុង​លោក​នេះ​ ចម្រើន​ដោយ​ទ្រព្យ​ផង​ ដោយ​ស្រូវ​ផង​ ដោយ​កូន​​ផង​ ដោយ​ប្រពន្ធ​ផង​ ដោយ​សត្វ​​ជើង​ ៤​ ផង​ បុគ្គល​នោះ​ឈ្មោះ​ថា​ មាន​ភោគៈ​ មាន​យស​ដែល​ពួក​ញាតិ​ និង​មិត្ត​ ព្រម​ទាំង​ស្តេច​បូជា​ហើយ ។ សទ្ធាយ សីលេន ច យោធ វឌ្ឍតិ បញ្ញាយ ចាគេន សុតេន ចូភយំ សោ តាទិសោ សប្បុរិសោ វិចក្ខណោ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ ឧភយេន វឌ្ឍតិ ។ បុគ្គល​ណា​ ក្នុង​លោក​នេះ​ ចម្រើន​ដោយ​សទ្ធា​ផង​ ដោយ​សីល​ផង​ ដោយ​បញ្ញា​ផង​ ដោយ​ចាគៈ​ផង​ ដោយ​សុតៈ​​ទាំង​ពីរ​ផង​ បុគ្គល​បែប​នោះ​ ហៅ​ថា​ សប្បុរស​ ជា​អ្នក​ពិចារណា​ឃើញច្បាស់​ រមែង​ចម្រើន​ដោយ​ហេតុ​ទាំង​ពីរ​ ក្នុង​​បច្ចុប្បន្ន​នេះ​ឯង​ ។ ( អង្គុត្តរនិកាយ ទសកនិបាត លេខ ៥០ ទំព័រ ២៩៩-៣០០ ) កថាវត្ថុ​ ១០​ ឋានៈ​ដែល​គួរ​សរសើរ​ ១០ ហេតុដែលគួរនិយាយ លោកហៅថា កថាវត្ថុ, កថាវត្ថុនោះ មាន ១០ គឺ ១. អប្បិច្ឆកថា និយាយអំពីសេចក្តីប្រាថ្នាតិច ២. សន្តុដ្ឋិកថា និយាយអំពីសេចក្តីសន្តោស ៣. បវិវេកកថា និយាយអំពីសេចក្តីស្ងប់ស្ងាត់ ៤. អសំសគ្គកថា និយាយអំពីសេចក្តីមិនច្រឡូកច្រឡំ ដោយពួកគណៈ ៥. វីរិយារម្ភកថា និយាយអំពីប្រារព្ធសេចក្តីព្យាយាម ៦. សីលកថា និយាយអំពីសីល ៧. សមាធិកថា និយាយអំពីសមាធិ ៨. បញ្ញាកថា និយាយអំពីបញ្ញា ៩. វិមុត្តិកថា និយាយអំពីវិមុត្តិ ១០. វិមុត្តិញ្ញាណទស្សនកថា និយាយអំពីវិមុត្តិញ្ញាណទស្សនៈ ( អង្គុត្តរនិកាយ ទសកនិបាត លេខ ៥០ ទំព័រ ២៨២ ) អភិណ្ហប្បច្ចវេក្ខណៈ​ ១០ អភិណ្ហប្បច្ចវេក្ខណៈ បានដល់ ធម៌ដែលបព្វជិតគប្បីពិចារណារឿយៗ, អភិណ្ហប្បច្ចវេក្ខណៈនោះ មាន ១០ យ៉ាង គឺ ៖ ១. វេវណ្ណិយម្ហិ អជ្ឈូបគតោតិ បព្វជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្វំ បព្វជិត គប្បី​​ពិចារណា​រឿយៗ ថា​ អាត្មា​អញ​​កាន់​យក​នូវ​ភេទ​ដ៏​ប្លែក​ អំពី​​ភេទ​​របស់​​គ្រហស្ថ ២. បរប្បដិពទ្ធា មេ ជីវិកាតិ បព្វជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្វំ បព្វជិត​គប្បី​ពិចារណារឿយៗ ថា ការ​ប្រព្រឹត្ត​​ចិញ្ចឹមជីវិត របស់​អាត្មាអញ​ប្រព្រឹត្ត​ជាប់​ដោយបុគ្គលដទៃ ៣. អញ្ញោ មេ​ អាកប្បោ ករណីយោតិ បព្វជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្វំ បព្វជិត​គប្បី​ពិចារណា​រឿយៗ ថា អាកប្បកិរិយា​ផ្សេង​អំពី​គ្រហស្ថ​ អាត្មាអញគួរធ្វើ ៤. កច្ចិ នុ ខោ មេ អត្តា សីលតោ ន ឧបវទតីតិ បព្វជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្វំ​ បព្វជិត​គប្បី​ពិចារណា​​រឿយៗ​ ថា​ អាត្មាអញ​​មិន​តិះ​ដៀល​ខ្លួន​ឯង ដោយសីលធម៌បានទេឬ ? ៥. កច្ចិ នុ ខោ មំ អនុវិច្ច វិញ្ញូ សព្រហ្មចារី សីលតោ ន ឧបវទន្តីតិ បព្វជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្វំ​ បព្វជិត​គប្បី​ពិចារណារឿយៗ ថា ពួក​សព្រហ្មចារី ជាវិញ្ញូជន គយគន់មើលហើយ មិនតិះដៀលអាត្មាអញ ដោយ​សីលធម៌បានទេឬ ? ៦. សព្វេហិ មេ បិយេហិ មនាបេហិ នានាភាវោ វិនាភាវោតិ បព្វជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្វំ​ បព្វជិតគប្បី​ពិចារណារឿយៗ ថា ការ​ព្រាត់​ប្រាស​និរាស​ចាកសត្វ និងសង្ខារទាំងអស់ ដែល​ជា​ទី​ស្រឡាញ់ ជាទីគាប់ចិត្ត នៃ​អាត្មា​អញតែងមានជាធម្មតា ៧. កម្មស្សកោម្ហិ កម្មទាយាទោ កម្មយោនិ កម្មពន្ធុ កម្មប្បដិសរណោ យំ កម្មំ ករិស្សាមិ កល្យាណំ វា បាបកំ វា តស្ស ទាយាទោ ភវិស្សាមីតិ បព្វជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្វំ បព្វជិត​​គប្បី​ពិចារណារឿយៗ ថា អាត្មាអញមានកម្មជារបស់ខ្លួន មានកម្មជាទាយាទ មាន​កម្មជាកំណើត មានកម្មជាផៅពង្ស មានកម្មជាគ្រឿងរលឹក​ឃើញ អាត្មា​អញ​នឹង​ធ្វើ​នូវ កម្ម​ណា ល្អ ឬអាក្រក់ អាត្មាអញ​គង់​នឹង​បាន​ជា​អ្នក​ទទួល​យក​នូវ​ផល នៃ​កម្ម​នោះ​ពុំ​​ខានឡើយ ៨. កថម្ភូតស្ស មេ រត្តិន្ទិវា វីតិបតន្តីតិ បព្វជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្វំ​ បព្វជិត​គប្បី​ពិចារណា​រឿយៗ​ ថា យប់និងថ្ងៃទាំងឡាយ ចេះតែកន្លងទៅៗ តើអាត្មាអញ បានធ្វើដូចម្តេចខ្លះហើយ ? ៩. កច្ចិ នុ ខោហំ សុញ្ញាគារេ អភិរមាមីតិ បព្វជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្វំ បព្វជិត​គប្បី​ពិចារណា​រឿយៗ ថា អាត្មាអញ​មាន​សេចក្តី​អភិរម្យ​ ត្រេកអរក្នុងផ្ទះដ៏ស្ងាត់ខ្លះដែរឬទេ ? ១០. អត្ថិ នុ ខោ មេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មា អលមរិយញ្ញាណទស្សនវិសេសោ អធិគតោ សោហិ បច្ឆិមេ កាលេ សព្រហ្មចារីហិ បុដ្ឋោ ន មង្កុ ភវិស្សាមីតិ បព្វជិតេន អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្វំ​ បព្វជិតគប្បីពិចារណា​រឿយៗ ថា ឧត្តរិមនុស្សធម៌ គឺ ធម៌ជារបស់មនុស្សដ៏ប្រសើរក្រៃលែង មាន​ដល់​អាត្មាអញដែរឬ ធម៌​ដ៏​វិសេស ដែល​គួរនឹងឃើញ ដោយប្រាជ្ញាដ៏ប្រសើរ អាត្មាអញបានត្រាស់ដឹងហើយឬ អាត្មា​អញ​នោះ​ សព្រហ្មចារី​ទាំង​ឡាយ​សួរ​ក្នុង​កាលជាទីបំផុត ( មរណសម័យ ) នឹងមិនអឹមអៀមទេឬ ? ( អង្គុត្តរនិកាយ ទសកនិបាត លេខ ៥០ ទំព័រ ១៨៨ ដល់ ១៩០ ) សេចក្តីពន្យល់ វេវណ្ណិយំ ពាក្យថា​ វេវណ្ណិយំ​ ( អ្នក​មាន​ភេទ​ដ៏​ប្លែក )​ គឺ​ មាន​រូប​ប្លែក​ផ្សេង ៗ​ នោះ​ មាន​​ ២​ យ៉ាងគឺ មាន​រូប​ប្លែក​ផ្សេង​ដោយ​​សរីរៈ​ ១​ មាន​​រូប​​ប្លែក​​ផ្សេង​​ដោយ​​បរិក្ខារ​ ១ ។ បណ្តា​រូប​ប្លែក​ផ្សេង​ទាំង​ ២​ យ៉ាង​នោះ​ ការ​​មាន​​រូប​​ប្លែក​​ផ្សេង​​ដោយ​​​សរីរៈ​ គប្បី​ជ្រាប​ដោយ​ការ​កោរ​សក់​ និង​ពុក​មាត់ ។​ ក៏​​កាល​​មុន​​នឹង​​បួស​ សូម្បី​​ស្លៀក​​សំពត់​ ក៏​ត្រូវ​ប្រើ​សំពត់​សាច់​​ល្អិត​ ជ្រលក់​ពណ៌​ផ្សេងៗ​ សូម្បី​​​បរិភោគ​​ក៏​ត្រូវ​​បរិភោគ​​អាហារ​ឆ្ងាញ់ៗ​ ដាក់​លើ​ភាជន៍​មាស​ និង​ប្រាក់​ សូម្បី​​ដេក​ ឬ​​អង្គុយ​​ក៏​​ត្រូវ​ដេក​ ឬ​អង្គុយ​លើ​ទី​ដេក​ ទី​អង្គុយ​យ៉ាង​​ល្អ​ប្រណីត ​ក្នុង​​បន្ទប់​ស្រស់​ស្អាត ​សូម្បី​ផ្សំ​ថ្នាំ​ក៏​ត្រូវ​ប្រើ​ទឹក​ដោះ​​ថ្លា​ ទឹក​ដោះ​ខាប់​ជា​ដើម​ ប៉ុន្តែ​​​ចាប់​​តាំង​​ពី​​បួស​​ហើយ​ ចាំ​បាច់​ត្រូវ​ស្លៀក​សំពត់​កាត់​ដាច់​ ដេរ​ភ្ជាប់ ជ្រលក់​ដោយទឹក​អម្ចត់ ចាំបាច់ត្រូវឆាន់តែបាយលាយគ្នាក្នុងបាត្រដែក ឬ​បាត្រដី ចាំបាច់​ត្រូវ​ដេក​លើ​គ្រែដែលក្រាលដោយកម្រាល​ស្មៅជាដើម ក្នុង​សេនាសនៈ​មាន​គល់​ឈើ​ជា​ដើម ចាំបាច់ត្រូវអង្គុយលើកន្លែងមួយ និង​កន្ទេល​ផែងជាដើម ចាំ​បាច់​ត្រូវ​ផ្សំ​ថ្នាំដោយទឹកមូត្រស្អុយជាដើម ។ គប្បី​ជ្រាប​ភាពប្លែកផ្សេងគ្នាដោយបរិក្ខារ ក្នុង​សេចក្តីនេះដោយប្រការ ដូច្នេះ ។ ក៏បព្វជិតកាលពិចារណាយ៉ាងនេះ រមែង​លះបង់កោបៈ គឺសេចក្តីខឹងក្រោធ និងមានះ គឺសេចក្តីប្រកាន់​ចោល​បាន ។ បរប្បដិពទ្ធា​ មេ​ ជីវិកា ពាក្យថា បរប្បដិពទ្ធា មេ ជីវិកា សេចក្តីថា បព្វជិត​គប្បី​ពិចារណា​យ៉ាង​នេះ​ថា ការចិញ្ចឹមជីវិតដោយបច្ច័យ ៤ ចាំបាច់ត្រូវអាស្រ័យនឹងអ្នកដទៃ ឥរិយាបថ​ក៏សមគួរ អាជីវៈ ការចិញ្ចឹមជីវិតក៏បរិសុទ្ធ ជា​អ្នក​គោរព​កោត​ក្រែង​​ក្នុង​បិណ្ឌបាត ឈ្មោះថា ជាអ្នកបរិភោគមិនពិចារណាក្នុងបច្ច័យ ៤ ក៏ទេ ។ អញ្ញោ​ មេ​ អាកប្បោ​ ករណីយោ ពាក្យថា អញ្ញោ មេ អាកប្បោ ករណីយោ សេចក្តីថា បព្វជិត​គប្បី​ពិចារណា​ថា អាកប្បកិរិយាដើរឯណារបស់​ពួកគ្រហស្ថ គឺ​ការ​ឈាន​ជើង​ដោយ​មិនកំណត់ ការអើត-ក អាត្មាអញ​គប្បី​ធ្វើ​អាកប្បកិរិយា​ឲ្យ​ប្លែក​ផ្សេង​អំពី​អាកប្បកិរិយារបស់គ្រហស្ថនោះ យើងគប្បីមានឥន្ទ្រិយស្ងប់រម្ងាប់ មាន​ចិត្តស្ងប់ស្ងាត់ សម្លឹងមើលតែមួយជួរនឹម ឈានជើងសន្សឹមៗ ( មិន​ឈាន​ជើង​វែងពេក ) គប្បីដើរទៅ ដូចនាំរទេះផ្ទុកទឹកទៅក្នុងទីមិនរាបស្មើ ។ ព្រោះ​ថា បព្វជិតកាលពិចារណាយ៉ាងនេះ រមែងមានអាកប្បកិរិយាសមគួរ សិក្ខា ៣ រមែងបរិបូណ៌ ។ សីលតោ​ ន​ ឧបវទតិ ពាក្យថា សីលតោ ន ឧបវទតិ បានដល់ មិនតិះដៀលខ្លួនឯង ព្រោះ​សីល​ជា​បច្ច័យយ៉ាងនេះថា សីលរបស់អាត្មា​អញមិនបរិបូណ៌ ។ ព្រោះថា បព្វជិត​កាល​ពិចារណាយ៉ាងនេះ រមែងញ៉ាំងហិរិ សេចក្តីខ្មាសបាប ឲ្យ​កើត​ឡើង​ខាង​​ក្នុង ។ ហិរិនោះ ក៏ឲ្យសម្រេចសេចក្តីសង្រួមក្នុងទ្វារទាំង ៣ ។ សេចក្តី​សង្រួម​ក្នុងទ្វារទាំង ៣ រមែងជាចតុប្បារិសុទ្ធិសីល បព្វជិត​ដែល​តាំង​នៅ​ក្នុង​ចាតុប្បារិសុទ្ធិសីល ហើយចម្រើនវិបស្សនា រមែង​សម្រេច​ព្រះអរហត្តបាន ។ អនុវិច្ច​ វិញ្ញូ​ សព្រហ្មចារី ពាក្យថា អនុវិច្ច វិញ្ញូ សព្រហ្មចារី សេចក្តីថា ពួក​សព្រហ្មចារី​អ្នក​ប្រព្រឹត្ត​ព្រហ្មចរិយៈរួមជាមួយនឹងអ្នកជាបណ្ឌិត គយគន់ពិចារណាមើលហើយ ។ ព្រោះថា បព្វជិតកាលពិចារណាយ៉ាងនេះ ឱត្តប្បៈ សេចក្តី​ខ្លាច​បាប​ខាង​ក្រៅ រមែងតាំងឡើង ។ ឱត្តប្បៈនោះ រមែង​ឲ្យ​សម្រេច​សេចក្តី​សង្រួម​ក្នុង​ទ្វារ​ទាំង ៣ ។ ព្រោះហេតុនោះ ទើបគួរជ្រាប​សេចក្តីបន្តមកទៀត ( គឺ​រមែង​ញ៉ាំង​ចាតុប្បារិសុទ្ធិសីលឲ្យបរិសុទ្ធ … សេចក្តីដ៏សេស ដូចពាក្យថា សីលតោ ន ឧបវទតិ ) ។ នានាភាវោ​ វិនាភាវោ ពាក្យថា នានាភាវោ វិនាភាវោ សេចក្តីថា ភាវៈផ្សេងៗ ព្រោះកើត ព្រោះ​ព្រាត់ប្រាស ព្រោះស្លាប់ ។ ព្រោះថា បព្វជិតកាលពិចារណាយ៉ាងនេះ ឈ្មោះ​ថា មិនមានអាការ គឺសេចក្តីប្រមាទក្នុងទ្វារទាំង ៣ ។ មរណស្សតិ ការ​​រលឹកដល់សេចក្តីស្លាប់ ក៏ជាការតម្កល់ទុកហើយដោយល្អ ។ តស្ស​ ទាយាទោ​ ភវិស្សាមិ ពាក្យថា តស្ស ទាយាទោ ភវិស្សាមិ បានដល់ អាត្មាអញជាទាយាទ គឺ​ជាអ្នកទទួលផលដែលកម្មនោះឲ្យហើយ, ព្រោះថា បព្វជិត​កាល​ពិចារណា​យ៉ាងនេះ រមែងមិនធ្វើបាបទាំងពួង ។ កថម្ភូតស្ស​ មេ​ រត្តិន្ទិវា​ វីតិបតន្តិ ពាក្យថា​ កថម្ភូតស្ស មេ រត្តិន្ទិវា វីតិបតន្តិ សេចក្តីថា យប់ និងថ្ងៃកន្លងទៅ ផ្លាស់ប្តូរទៅ អាត្មាអញយ៉ាងដូចម្តេច​ហើយ គឺ​អាត្មា​អញ​កំពុង​ធ្វើ​វត្តប្បដិបត្តិ​ ឬមិនទាន់បានធ្វើទេ បានទន្ទេញពុទ្ធវចនៈ ឬ​មិន​ទាន់​បាន​ទន្ទេញ​ទេ បាន​ធ្វើកិច្ចក្នុងយោនិសោមនសិការ ឬក៏មិនទាន់បានធ្វើទេ ។ ព្រោះថា បព្វជិត​កាល​ពិចារណាយ៉ាងនេះ សេចក្តីមិន​ប្រមាទ រមែង​បរិបូណ៌ ។ សុញ្ញាគារេ​ អភិរមាមិ ពាក្យថា សុញ្ញាគារេ អភិរមាមិ សេចក្តីថា អាត្មាអញ​នៅ​តែ​ម្នាក់​ឯង​គ្រប់​ឥរិយាបថ ក្នុងទីស្ងាត់ ញ៉ាំងសេចក្តី​ត្រេកអរឲ្យកើតឡើងហើយឬនៅ ។ ព្រោះថា បព្វជិតកាលពិចារណាយ៉ាងនេះ កាយវិវេក រមែងបរិបូណ៌ ។ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ ពាក្យថា ឧត្តរិមនុស្សធម្មា សេចក្តីថា ធម៌ទាំងឡាយ មានឈានជាដើម របស់ឈានលាភី និងព្រះអរិយៈ ជា​មនុស្សដ៏ក្រៃលែង ជា​មនុស្ស​ឧត្តម​ខ្ពង់​ខ្ពស់ ឬធម៌ទាំងឡាយដ៏ក្រៃលែង ដ៏ប្រសើរជាងមនុស្សធម៌ ពោលគឺ​កុសល-កម្មបថ​ ១០ មាន គឺ មាន​នៅ​ក្នុង​សន្តាន​របស់​អាត្មា​អញ​ហើយ​ឬ​នៅ ។ បុដ្ឋោ,​ ន​ មង្កុ​​ ភវិស្សាមិ ពាក្យ​ថា​ បុដ្ឋោ​ បាន​ដល់​ ត្រូវ​មិត្ត​​សព្រហ្មចារី​​សួរ​​ដល់​​គុណ​វិសេស​​ដែល​​ខ្លួន​​សម្រេច ។ ពាក្យ​​ថា​ ន​ មង្កុ​ ភវិស្សាមិ​ បាន​ដល់​ អាត្មា​អញ​នឹង​មិន​ជា​​អ្នក​​អឹម​អៀម​ ឱន-​ក​ចុះ អស់​អំណាច​ ។​ ព្រោះ​ថា​ បព្វជិត​​កាល​​ពិចារណា​​យ៉ាង​​នេះ​ រមែង​មិន​ឈ្មោះ​ថា​ ស្លាប់​​ដោយ​ឥត​អំពើ ៕ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

តើ​​សាធុជន​​ទាំង​​ឡាយ​ដែល​​ចូល​មក​អាន​ញឹក​ញាប់​ ធ្លាប់​បាន​ឃើញ​​និយាយ​ទាក់​ទង​នឹង​សេចក្តី​​ប្រមាទ​ និង មិន​ប្រមាទ? ច្បាស់​ជា​ឃើញ​ញយ​ដង​ហើយ ហើយ​ប្រហែល​ជាគិត​ថា​ជា​ធម៌​ដដែល​ៗ​ ធ្វើ​ឲ្យ​គ្មាន​ចំណាប់​អារម្មណ៍។ បើ​គិត​ថា​ជា​ធម៌​ដដែល​ៗ​នោះ​ពិត​ជា​ត្រឹម​ត្រូវ តែ​បើ​គិត​ថា​មិន​គួរ​ឲ្យ​ចាប់​អារម្មណ៍​វិញ​ មិន​ត្រឹម​ត្រូវ​ទេ ព្រោះ​ក្នុង​ជីវិត​ប្រចាំថ្ងៃ​របស់​យើង​ តែង​តែ​វិល​វល់​ចំណាប់​អារម្មណ៍​ជា​មួយ​តែ​នឹង​រឿង​ដដែល​ៗ​ ជា​រៀង​រាល់​ថ្ងៃ។ បរិភោគអាហារ​ ដដែលៗ, ដេក ដើរ​ ឈរ អង្គុយ ដដែលៗ, ធ្វើកិច្ចការងារ ដដែលៗ, ចំពោះ​អ្នក​បរិភោគកាម រីករាយនឹងកាមគុណដដែលៗ ។ល។ ចំណែក​ឯ​ធម៌​មិន​ប្រមាទ​នេះ ក៏​នៅ​តែ​មាន​ដើម្បី​ដាស់​តឿន​សតិ​ដដែលៗ ព្រោះ​មនុស្ស​នៅ​តែ​ប្រព្រឹត្តខុស​ ភ្លាំងភ្លាត់ដដែលៗ ។ ពេល​ដែល​សាធុជន​បាន​ឃើញ​ពាក្យ​ថា “ មិន​ប្រមាទ” នេះ កុំ​ទាន់​បញ្ជូន​ចិត្ត​ បញ្ជូន​អារម្មណ៍ ទៅ​រក​ឋាន​សួគ៌ និព្វាន​ អ្វី គួរ​តែ​សម្លឹង​មើល​ស្ថាន​ភាព​ក្នុង​បច្ចុប្បន្ន​ ពេលនេះ ឥឡូវ​នេះ គឺ​កិច្ចការ​ប្រចាំ​ថ្ងៃ​របស់​យើង​គ្រប់​គ្នាថា បើសិន​ជា​រស់​នៅ​ដោយ​សេចក្តី​ប្រមាទ​ គឺ​ការ​ធ្វេស​ប្រហែស​ តើ​នឹង​មាន​អ្វី​កើត​ឡើង​ដល់​ជីវិត​ប្រ​ចាំ​ថ្ងៃ? អ្នក​បើក​បរ​ដែល​មាន​សេចក្តី​ប្រមាទរមែង​ជួប​ឧបទ្ទវហេតុ​ មាន​បើក​បរ​​បុកគ្នា ធ្លាក់​កន្លុក បុកសសេរ​ភ្លើង ធ្លាក់​ជ្រោះ ធ្លាក់​ច្រាំង​ជាដើម មិន​ត្រឹម​តែ​បង្ក​គ្រោះ​ថ្នាក់​ដល់​ខ្លួន​ឯង​តែ​ម្នាក់​ទេ ថែម​ទាំង​បង្ក​គ្រោះ​ថ្នាក់​ដល់​អ្នក​ដទៃ​ថែម​ទៀត។ អ្នក​ធ្វើ​កិច្ចការ​អ្វី​មួយ​ដោយក្តី​ប្រមាទ​គឺ​​គ្មាន​ការប្រុង​ប្រយ័ត្ន​ មិន​យកចិត្ត​ទុកដាក់ ចំពោះ​កិច្ចការ​របស់​ខ្លួន នឹង​ទទួល​ការ​ខាត​បង់​ ភ្លេច​ភ្លាំង​ កិច្ចការ​មិន​បានល្អ ទាំង​មិន​បានចម្រើន​ទៅ​មុខតាម​ការ​គួរ។ ដូច្នេះ​ធម៌​មិន​ប្រមាទ​នេះ​ជាធម៌​ចាំបាច់​បំផុត​សម្រាប់​ជីវិត​មនុស្ស​ក្នុង​ជីវភាព​ប្រចាំ​ថ្ងៃ ដែល​ត្រូវ​តែ​លើក​យក​មក​និយាយ​ឲ្យ​បាន​ញឹក​ញាប់ ដើម្បី​ជា​ការ​ជួយ​ពញ្ញាក់​ស្មារតីដល់​គ្នា​នឹង​គ្នា​។ ប្រយោជន៍​នៃ​សេចក្តី​មិន​ប្រមាទ​គឺ​បាន​ទាំង​សង្ខាង​គឺ​ផ្លូវ​លោក​និង​ផ្លូវ​ធម៌។ កុសល​ធម៌​ទាំង​ឡាយ​អាច​តាំង​នៅ​បាន​ដោយ​សេចក្តី​មិន​ប្រមាទ បើ​បុគ្គល​រស់​នៅ​ដោយ​សេចក្តី​ប្រមាទ​គឺ​ការប្រហែស​ធ្វេស ព្រះ​ពុទ្ធ​ជា​ម្ចាស់​ទ្រង់​ត្រាស់​ថា ស្លាប់​ទាំង​រស់ ស្អុយ​ទាំង​ស្រស់​ ដូច​មាន​ព្រះ​គាថា​ដែល​ដកស្រង់​ចេញ​ពី​ធម្មបទដ្ឋកថា​ខាង​ក្រោម​នេះ៖ អប្បមាទោ​ អមតំ ​បទំ​ បមាទោ មច្ចុនោ បទំ អប្បមត្តា ន មីយន្តិ យេ បមត្តា យថា មតា ឯតំ វិសេសតោ ញត្វា អប្បមាទមិ្ហ បណិ្ឌតា អប្បមាទេ បមោទនិ្ត អរិយានំ គោចរេ រតា តេ ឈាយិនោ សាតតិកា និច្ចំ ទឡ្ហបរក្កមា ផុស្សនិ្ត ធីរា និព្វានំ​ យោគក្ខេមំ អនុត្តរនិ្ត​ ។ សេចក្តី​មិនប្រមាទ ជា​ផ្លូវ​នៃ​សេចកី្ត​មិន​ស្លាប់, សេចកី្ត​ប្រមាទ​ជា​ផ្លូវ​នៃសេចកី្ត​ស្លាប់, អ្នក​ដែល​មិន​ប្រមាទ​ហើយ​ ឈ្មោះ​ថា​មិន​ស្លាប់, អ្ន​ក​ដែល​ប្រមាទ​ប្រៀប​​ដូច​ជា​​បុគ្គល​ ដែល​ស្លាប់​​ទៅ​ហើយ, បណិ្ឌត​ទាំង​ឡាយ​ដឹងរឿងនេះ​ដោយ​​វិសេស​ហើយ ទើប​តាំង​នៅ​ក្នុង​សេចកី្ត​​មិ​ន​ប្រមាទ ហើយ​រីក​រាយ​ក្នុង​សេចកី្ត​មិន​ប្រមាទ, ត្រេក​អរ​​ក្នុង ធម៌​ជា​ទី​គោច​ររបស់​ព្រះ​​អរិយៈ​​ទាំង​ឡាយ, បណិ្ឌត​អ្នក​មិន​ប្រមាទ​ទាំង​នោះ ជាអ្នកមានឈាន មានសេចកី្តព្យាយាម​មានការ​ប្រឹង​​ប្រែងជាប់ជានិច្ច ជាអ្នកបា្រជ្ញ​តែង​ពាល់​ត្រូវ​នូវ​ព្រះ​និព្វាន ដែល​ជា​ឋាន​ក្សេម​ចាក​​យោគៈ​ដ៍​ប្រសើរ​។ បមាទមនុយុញ្ជនិ្ត ពាលា​ទុម្មេធិនោ ជនា អប្បមាទញ្ច មេធាវី ធនំ​សេដ្ឋំវ រក្ខតិ​ ។ មា បមាទមនុយញ្ជេថ មា កាមរតិសន្ថវំ អប្បមត្តោ ហិ ឈាយន្តោ បប្បោតិ​ វិបុលំ សុខំ ។ ពួក​ជនពាល មាន​បញ្ញា​ល្ងង់ខ្លៅ រមែង​តាម​ប្រកប​នូវ​សេចកី្ត​ប្រមាទ, ​ចំណែក​​អ្នក​ប្រាជ្ញ​វិញ តែងរក្សាទុកនូវសេចកី្តមិនប្រមាទ ដូច​ជា​បុគ្គល​រក្សា​ទ្រព្យដ៏ប្រសើរទុក ​យ៉ាងនោះឯង ។​អ្នក​ទាំង​ឡាយ ចូរ​កុំ​តាម​ប្រកប​សេចកី្ត​ប្រមាទ​ឡើយ,​ ចូរ​កុំ​តាម​ប្រ​កប​នូវ​សេចកី្ត​ត្រេក​អរ​ក្នុង​កាម​ឡើយ​, ព្រោះ​ថា​ អ្នក​ដែល​មិន​ប្រមាទ​ហើយ រំពឹង​ពិចារណា​ត្រិះ​រិះ​នឹង​បាន​​សម្រេច​​នូវ​សេចកី្ត​សុខ​ដ៏​ប្រសើរ ​។ បមាទំ អប្បមាទេន យទា នុទតិ បណ្ឌិតោ បញ្ញាបាសាទមារុយ្ហ អសោកោ សោកិនឹ បជំ បព្វតដោ្ឋវ ភុម្មដ្ឋេ ធីរោ ពាលេ អវេក្ខតិ ។ ពេលណា បណិ្ឌត​កំចាត់​បង់​នូវ​សេចកី្ត​ប្រមាទ ដោយ​សេចកី្ត​មិន​ប្រមាទ,​ពេល​នោះ បណិ្ឌត​នោះ​នឹង​ឡើង​ទៅ​ដល់​បញ្ញា ដូច​ជា​បា្រសាទ មិន​មាន​សេចកី្ត​​សោក​​សៅ​តែង​​មើល​​ឃើញ​នូវ​ពួក​សត្វ ដែល​មាន​សេចកី្ត​សោក​សៅ​ អ្នក​មាន​បញ្ញា រមែង​មើល​ឃើញ​​នូវ​បុគ្គល​​ពាល​ទាំង​ឡាយ ដូច​ជា​បុគ្គល​ដែល​​ឈរ​នៅ​លើ​កំពូល​​ភំ្ន​មើល​ឃើញ​នូវ​​បុគ្គល​​ដែល​ឈរ​​នៅ​​លើ​​ផែន​ដី​យ៉ាង​នោះ​ឯង ។ កាល​​ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ​ទៀបនឹង​បរិ​និព្វាន ព្រះ​អង្គ​ក៏​ទ្រង់​បាន​លើក​យក​មក​រំលឹក​ជា​លើក​ចុង​ក្រោយ​ម្តង​ទៀត​នូវ​អប្បមាទធម៌​នេះ ដែល​យើង​តែង​តែ​ដឹង​ថា​ជា បច្ឆិមពុទ្ធវចនៈ គឺព្រះ​វាចាចុងក្រោយ​បង្អស់​របស់​ព្រះ​សម្មាសម្ពុទ្ធ ព្រោះ​តែ​ព្រះ​ធម៌​នេះ​មានសារៈសំខាន់​ចាំបាច់​នោះ​ឯង។ ដោយ៥០០០ឆ្នាំ

ប្រាសាទព្រះចង្កូមកែវ - ព្រះទាឋធាតុដ៏ពិសិទ្ធិថ្លៃថ្លារបស់ព្រះសម្ពុទ្ធ គឺជាសក្ការវត្ថុមួយ ដែលគួរធ្វើការបូជាដ៏ប្រសើរបំផុតនៃពុទ្ធបរិស័ទទូទាំងពិភពលោក និងជាវត្ថុដ៏មានតម្លៃដែលពុទ្ធបរិស័ទស្រីលង្កាយកចិត្តទុកដាក់ ថែរក្សាការពារ យ៉ាងហ្មត់ចត់នៅឯព្រះវិហារព្រះចង្កូមកែវក្នុងទីក្រុងឃេនឌី។ ពុទ្ធបរិស័ទកោះលង្កាមានជំនឿថា ព្រះទាឋធាតុបានជួយថែរក្សាប្រទេស និងសង្គមរបស់ពួកគេឱ្យមានភាពរីកចម្រើនត្រជាក់ត្រជុំអស់រយៈកាលជាង ២៥០០ ឆ្នាំមកហើយ។ ក្នុងរាជ្យរបស់ព្រះបាទ កតិសិរិមេវ៉ាន (Kitsiri Mevan)គ.ស.៣០១-៣២៨ ព្រះទាឋធាតុ គឺព្រះចង្កូមកែវឆ្វេងខាងលើ របស់ព្រះដ៏មានព្រះភាគ១ បាននាំមកពីដែនកាលិង្គ (Kalinga) ដោយព្រះនាង ហេមមាលា(Hemamālā) និងទន្តកុមារ (Danta-kumara)។ (សមន្តប្បាសាទិកា ពាហិរនិទាន បានប្រាប់ថា ជាព្រះ ទាឋធាតុស្តាំខាងក្រោមទេ ។ តែឯកសារជាច្រើនបានបញ្ជាក់ថា ព្រះទាឋធាតុ នៅឃេនឌី សព្វថ្ងៃ គឺជាព្រះធាតុឆ្វេងខាងលើទេ ដូច្នេះ សូមពុទ្ធបរិស័ទចងចាំនិងពិចារណារាវរកទៀតផងចុះ។ េបី ចេះអានភាសាអង់គេស្ល ក៏អាចអានសៀវភៅផ្សេងៗ ដែលយើង បានបង្ហាញនៅក្នុងឯកសារយោងជាពិសេស គឺឯកសារប្រចាំនៅ ព្រះវិហារព្រះចង្កូមកែវ និងបទានុក្រមព្រះពុទ្ធសាសនាដែល រដ្ឋាភិបាលរៀបចំតែម្តង។ The Sacred Tooth Relic at Sri Dalada Maligawa page 11 and better to check the Encyclopaedia of Buddhism vol.IV page 282.) វិហារព្រះចង្កូមកែវ គេចាត់ទុកព្រះចង្កូមកែវថា ជានិមិត្តរូបរបស់ព្រះរាជា ហើយជាវត្ថុដ៏ពិសិទ្ធិបំផុត នៃការគោរពបូជាក្នុងកោះស្រីលង្កានេះ។ ការកសាងវត្តអារាម និងព្រះវិហារនៅជិតព្រះរាជវាំង គឺជាទំនៀមទំលាប់ ឬប្រពៃណីរបស់ព្រះរាជានៃប្រទេសនេះទៅហើយ ដូច្នេះហើយ បានជាយើងឃើញមានព្រះវិហារសម្រាប់ដម្កល់ព្រះចង្កូមកែវជាច្រើនកន្លែងនៅតាមបណ្តាទីក្រុងចាស់ៗ ដូចជា Polonnaruwa, Beligala, Dambadeniya and Yapahuwaរបស់ប្រទេសនេះ។ ព្រះបាទអរិយចក្រវត្តិ(Aryachakravarti)បានដណ្តើមយកព្រះចង្កូមកែវ រួចភាសខ្លួនទៅប្រទេសឥណ្ឌា។ តែក្រោយមកព្រះបាទបរាក្រមពាហុ ទី៣ (Para-kramabahu III) បានយកព្រះទាឋធាតុនោះត្រឡប់មកស្រីលង្កាវិញ។ ព្រះបាទវិមលធម៌សុរិយា (Vimaladharma suriya) I បាននាំព្រះចង្កូមកែវត្រឡប់ទៅទីក្រុង Kandy វិញ បន្ទាប់មកព្រះអង្គក៏បានកសាងកន្លែង ដម្កល់ព្រះចង្កូមកែវ ហើយក្រោយមកព្រះរាជបុត្រ របស់ព្រះអង្គព្រះនាម វីរៈ បរក្រាមៈ នរេន្ទសិង្ហៈ (Veera Parakrama Narendasinghe) បានកសាងជាថ្មីវិញយ៉ាងផ្ចិតផ្ចង។ អាគារថ្មីបួនជ្រុងដែលធ្វើគ្របពីលើអាគារចាស់នោះ គឺគ្មានបានកែប្រែក្បាច់ ស្ថាបត្យកម្មអ្វីឡើយ។ ផ្នែកខាងក្នុងនៃវិហារព្រះចង្កូមកែវ អាគារព្រះចង្កូមកែវមានពីរជាន់ ហើយព្រះទាឋធាតុដម្កល់ទុកនៅជាន់ខាងលើក្នុងកោដ្ឋមាស ៧ជាន់រំលេចដោយវត្ថុដ៏មានតម្លៃជាច្រើនស្ថិតនៅក្នុងទូកញ្ចក់ដ៏ក្រាស់ ដែលមិនអាចបាញ់ទម្លុះដោយគ្រាប់កាំភ្លើងបាន។ នៅមានកោដ្ឋតូចមួយដទៃទៀត ដែលសម្រាប់បីទ្រ ក្នុងពេលប្រារព្ធធ្វើកម្មវិធីបុណ្យនៅរាល់ឆ្នាំ ក៏ដម្កល់ទុកក្នុងទូនេះដែរ។ មានគំនូរ បែបសាសនាដ៏វិចិត្រដែលគេលាបពណ៌ជាច្រើនដង តាំងពីសម័យបុរាណមកជាគ្រឿងលម្អបន្ទប់នេះដែរ។ មានតែព្រះសង្ឃអ្នកមើលការខុសត្រូវនៅទីកន្លែងនោះប៉ុណ្ណោះ ទើបអាចមានសិទ្ធិចូលក្នុងបន្ទប់នោះបាន ហើយមានតែព្រះសង្ឃតំណាងដល់និកាយធំៗ ពីរអង្គ និងបុរសម្នាក់ដែលរាជរដ្ឋាភិបាលបានចាត់ តាំងប៉ុណ្ណោះ ទើបមានសិទ្ធិបើកកោដ្ឋព្រះធាតុបាន។ ដំបូលប្រក់មាសនៃវិហារព្រះចង្កូមកែវ រីឯដំបូលប្រក់មាសខាងលើព្រះវិហារនោះ គឺជាការបរិច្ចាគធនធានកសាងឡើងដោយលោក ប្រធានាធិបតី រនសិង្ហៈ ប្រេមទស្សៈ(Narasinghe Premadassa) នៃប្រទេសនេះ ក្នុងឆ្នាំ១៩៨៧។ គ្រប់សម័យកាល Kandy គឺជាទីក្រុងដែលគួរឱ្យ ចាប់អារម្មណ៍ក្រៃលែង។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ក្នុងខែ សីហា ទីក្រុងចាស់បានក្លាយជាទីប្រជុំជនសម្រាប់កម្មវិធីរឿងព្រេងដ៏ល្បីល្បាញមួយ ក្នុងចំណោមកម្មវិធីជាច្រើនក្នុងទ្វីបអាស៊ី (Asia) យើងនេះ។ វត្ថុដ៏មានតម្លៃជាងគេក្នុងទីក្រុងKandyគឺព្រះវិហារ ព្រះចង្កូមកែវ (Daladā Māligawa) កន្លែងដម្កល់ព្រះចង្កូមកែវ និងបឹងនៅខាងមុខនោះឯង។ ពិធីបូជាគេធ្វើជារៀងរាល់ថ្ងៃក្នុងអាគារដម្កល់ព្រះចង្កូមកែវ ដើម្បីជាបុណ្យកុសល និងរលឹកដល់ព្រះពុទ្ធគុណ ហើយមានការបូជាដោយតន្ត្រីរបាំ មានផ្លុំខ្លុយ និង វាយស្គរជាដើមដើម្បីបូជាដល់ព្រះទាឋធាតុ។ នៅពេប្រារឰកម្មវិធីអាសាឡ្ហបូជា (Esala Perahera) ចាប់ផ្តើមធ្វើនៅខែមិថុនា ឬសីហា ជារៀងរាល់ឆ្នាំ គេបើកព្រះចង្កូមកែវ ឱ្យពួកពុទ្ធបរិស័ទគោរពបូជា ក្នុងទីសាធារណៈ។ អ្នកផ្លុំត្រែស័ង្ខ អ្នកវាយស្គរវាយចេញជាចង្វាក់ សម្រាប់អ្នករាំហើយដំរីដែលតាក់តែងដោយគ្រឿង អលង្ការផ្សេងៗដើរពីមុខផ្ទុកដោយកោដ្ឋមាសដម្កល់ ព្រះទាឋធាតុដ៏ឆើតឆាយ។ ពិធីដ៏មហិមានេះក្លាយ ជាទស្សនីយភាព និងភាពរុងរឿងដែលមិនអាចនឹងបំភ្លេចបានឡើយ។ ដោយ ៥០០០ឆ្នាំ

ព្រះ​បរម​សាស្តា​កាល​ដែល​ទ្រង់​គង់​ប្រថាប់​ក្នុង​ព្រះ​គន្ធកុដិ នា​ដែន​ដី​នៃ​ព្រៃ​ហេមពាន្ត ព្រះ​អង្គ​ទ្រង់​ប្រារព្ធ​មារា​ធិរាជ​។ក្នុង​កាល​នោះ​មារ​បាន​មក​អារាធនា​សូម​ឲ្យ​ព្រះ​អង្គ​ត្រឡប់​ទៅ​គ្រប់​គ្រង​រាជ​សម្បត្តិ​វិញ​ ព្រះ​ដ៏​មាន​ព្រះ​ភាគ​ទ្រង់​ត្រាស់​ទៅ​កាន់​មារ​ថា ភ្នំ​មាស​២​ ក៏​មិន​អាច​ធ្វើ​ឲ្យ​បុគ្គល​ម្នាក់​គ្រប់​គ្រាន់​បាន​ដែរ​ បុគ្គល​ជ្រាប​ដូច្នេះ​ហើយ​ គប្បី​ប្រព្រឹត្ត​ធម៌​សន្តោស​ ដូច្នេះ​ជា​ដើម។ ជា​បន្ត​ព្រះ​អង្គ​ទ្រង់​ត្រាស់​នូវ​គាថា​ដូច្នេះ​ថា៖ អត្ថម្ហិ ជាតម្ហិ សុខា សហាយា តុដ្ឋី សុខា យា ឥតរីតរេន បុញ្ញំ សុខំ ជីវិតសង្ខយម្ហិ សព្វស្ស ទុក្ខស្ស សុខំ បហានំ។ កាល​បើ​សេចក្តី​ត្រូវ​ការ​កើត​ឡើង​ហើយ​ សម្លាញ់​ទាំង​ឡាយ​នាំ​សេចក្តី​សុខ​មក​ឲ្យ​ សេចក្តី​ត្រេក​អរ​ដោយ​បច្ច័យ​តាម​មាន​តាម​បាន​ ជា​ហេតុ​នាំ​សេចក្តី​សុខ​មក​ឲ្យ​ បុណ្យ​នាំ​សេចក្តី​សុខ​មក​ឲ្យ​ក្នុង​កាល​អស់​ជិវិត​ ការ​លះ​បង់​ទុក្ខ​ទាំង​អស់​បាន​ ជា​ហេតុ​នាំ​សេចក្តី​សុខ​មក​ឲ្យ​។ សុខា មត្តេយ្យតា លោកេ អថោ បេត្តេយ្យតា សុខា សុខា សាមញ្ញតា លោកេ អថោ ព្រហ្មញ្ញតា សុខា សុខំ យាវ ជរា សីលំ សុខា សទ្ធា បតិដ្ឋិតា សុខោ បញ្ញាបដិលោភោ បាបានំ អករណំ សុខំ។ ការ​ប្រតិបត្តិល្អដល់មាតា នាំសេចក្តីសុខមកឲ្យក្នុងលោក ម៉្យាងទៀត ការប្រតិបត្តិល្អដល់បិតា នាំសេចក្តីសុខមកឲ្យ។ ការ​ប្រតិបត្តិ​ល្អ​ដល់​សមណៈ​​នាំ​សេចក្តីសុខ​មក​ឲ្យក្នុង​លោក​ ម៉្យាងទៀត ការ​ប្រតិបត្តិល្អ​ដល់​ព្រាហ្មណ៍(អ្នក​ដែល​មាន​បាប​បណ្តែត​ចោល​ហើយ​) នាំ​សេចក្តី​សុខ​មក​ឲ្យ​។ សីល​នាំ​សេចក្តី​សុខ​មក​ឲ្យ​ដរាប​ដល់​ចាស់​ សទ្ធា​ដែល​បុគ្គល​តំកល់​ស៊ប់​ហើយ នាំ​សេចក្តី​សុខ​មក​ឲ្យ​ ការ​បាន​ចំពោះ​នូវ​បញ្ញា​ នាំ​សេចក្តី​សុខ​មក​ឲ្យ​ ការ​មិន​ធ្វើ​បាប​ទាំង​ឡាយ​នាំ​សេចក្តី​សុខ​មក​ឲ្យ​៕ [ស្រង់ចេញពីសៀវភៅ "ព្រះពុទ្ធភាសិត"​រៀប​រៀង​ដោយ​អគ្គបណ្ឌិតធម្មាចារ្យ ប៊ុត សាវង្ស] ដោយ ៥០០០ឆ្នាំ

បុគ្គលដែលជាអ្នកប្រាជ្ញ គប្បីជាអ្នកមាននូវសច្ច (សច្ចបានដល់ វចីសច្ច)។ ត្រូវនិយាយអ្វី ត្រូវនិយាយការពិត រក្សាការពិតដែលយេីងនិយាយ។ (ព្រះអង្គសំដែងថា បុគ្គលត្រូវរក្សានូវសច្ច) ការរក្សានូវសច្ចទេីបអាចត្រាស់ដឹងនូវសច្ចបាន ហេីយការត្រាស់ដឹងនូវសច្ចហេីយមិនមែនគ្រប់គ្រាន់ទៀត ជួនកាលបានតែការត្រាស់ដឹងនូវសច្ចក៏ប៉ុន្តែ មិនអាចញាុំងនូវសច្ចឲ្យកេីតឡេីងបានទេ។ ចឹងបានជាព្រះអរិយបុគ្គលខ្លះ បានពាល់ត្រូវនូវព្រះនិព្វានមែន ក៏ប៉ុន្តែលេាកអត់ដឹងទេ ទៅសួរលេាកយ៉ាងមិចៗលេាកអត់ដឹងទេ ។ ក៏ប៉ុន្តែលេាកបានពាល់នូវសម្ជស្សនៃព្រះនិពា្វន ហេីយទៅសួរលេាកៗអត់ដឹងទេ ពីព្រេាះលេាកគ្រាន់តែបានត្រាស់ដឹងនូវសច្ច មិនបានឃេីញនូវការកេីតឡេីងនៃសច្ច ។ ចឹងបានជាយេីងត្រូវសិក្សានេះឲ្យបានល្អិតល្អន់ណាស់ហ្នឹង មិនមែនអ្នកដែលត្រាស់ដឹងៗហ្នឹងសុទ្ធតែអាចពន្យល់យេីងទាំងអស់គ្នាបានទេ អត់មែនទេ។ ដូចជាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ ព្រះបច្ចេកពុទ្ធចឹង ព្រះបច្ចេកពុទ្ធអាចពន្យល់ដូចជាព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធបានដែរ គឺអត់បានទេ គ្រាន់តែបានសម្តែងបន្តិចបន្តួចហ្នឹង បានចឹង អត់ដឹងថាយ៉ាងមិចៗ អត់ដឹងៗក្រសែរនៃក្បួននៃការបដិបត្តិរំលត់កិលេស សមុច្ឆេទកិលេស យ៉ាងមិចៗលេាកអត់ដឹង។ ប៉ុន្តែលេាកបានសមុច្ឆេទកិលេសហេីយនៅ ថាបានហេីយ ក៏ប៉ុន្តែការពន្យល់អត់ដឹង ដូចចាបចេះធ្វេីសំបុកចឹង តេីយេីងចេះធ្វេីសំបុកដូចចាបដែរ ឲ្យចាបវាពន្យល់ឲ្យយេីងធ្វេីសំបុកដូចចេះមួយៗ វាពន្យល់មិចបាន បេីវាពាំតែ១សសៃទាញហូតចុះហូតឡេីងអូសចុះអូសឡេីង ក៏ប៉ុន្តែយេីងឃេីញហូតចុះហូតឡេីងមួយសន្ទុះ១អាទិត្យមកចេញជាសំបុកល្មមវាពង កូនវានៅម៉ាស្រួលចឹងទៅ។ ចឹងយេីងត្រូវសិក្សាព្រះឱសព្រះអង្គហ្នឹងឲ្យទូលំទូលាយឲ្យទាស់តែមែនទែន ។ បុគ្គលដែលជាអ្នកប្រាជ្ញគប្បីជាអ្នកមាននូវសច្ច បានដល់វចីសច្ច មានវចីសច្ចហេីយ ត្រូវមានញ្ញាណសច្ចៗ សំដៅយកវិបស្សនា សំដៅយកសតិប្បដ្ឋាន សតិទល់ជាមួយនឹងសភាវៈ ។ ហេីយបន្តមកទៀតមគ្គសច្ច សំដៅយកសោតាបដិមគ្គ ជាដេីមហ្នឹងឯង ។ ចឹងបុគ្គលជាអ្នកប្រាជ្ញគប្បីជាអ្នកមាននូវសច្ច គឺបានសេចក្តីថា គឺជាអ្នកបដិបត្តិតែម្តង ត្រូវបដិបត្តិឲ្យឃេីញនូវសច្ចធម៌តាមសេចក្តីពិត ដែលមិនមែនជាយេីង ។ លេីកមុនយេីងច្រឡំថាជាយេីង ប្រកាន់ថាជាយេីង ឥឡូវវាអត់មែនយេីង ។ ចំពេាះអ្នកប្រាជ្ញ មុនី ហ្នឹង គឺជាអ្នកមាននូវសច្ច ហេីយមាននូវសច្ចហេីយ នូវមានអ្វីទៀត គឺជាអ្នកមិនឃ្នេីសឃ្នង់ៗគឺដេាយអំណាចនៃមានៈហ្នឹងឯង ជាអ្នកមិនពុតត្បុត លះបង់នូវពាក្យ ញុះ ញុង មិនក្រេវក្រេាធ (មុនីបេីយេីងតាំងចិត្តចេញហេីយ តេីយេីងនៅតាំងចិត្តខឹងជាមួយនណាទៀត) បេីយេីងនៅក្រេាធឈ្មេាះថា តេីយេីងចេញឬក៏នៅ គឺយេីងនៅ ។ ចឹងបេីយេីងជាមុនី គឺត្រូវកុំក្រេវក្រេាធ ពាក្យសេាកសៀតចាក់ដេាត ញុះញុង ហេីយកុំមានសេចក្តីទ្វេសប្រហែសទ្វេស ឆ្លងឲ្យផុតនៅលេាភៈដ៏លាមក និងមច្ឆរិយៈ ។ នេះសុទ្ធតែយកកិលេស ហ្នឹងសុទ្ធតែកាត់ហេីយណា កុំក្រេវក្រេាធ កាត់សេចក្តីក្រេាធ ដេាយអទេាសៈ ដេាយខន្តី នេះសុទ្ធតែកាត់ហេីយ ។ ហេីយកាលណាកាត់ទៅរសាត់ទៅដែរ រសាត់ទៅហេីយហ្នឹង។ ក៏ប៉ុន្តែកាត់ហ្នឹងសុទ្ធតែទៅដេាយអំណាចនៃបញ្ញា ថ្នាក់វិបស្សនា។ បន្តមកទៀត នរជនដែលជាអ្នកមានចិត្តបង្អេានទៅកាន់ព្រះនិព្វានៗដែលយេីងបានស្តាប់ពីព្រះអង្គគឺឲ្យផុតពីខន្ធបព្ចាកៈ អ្វីដែល ឲ្យតែបង្អេាន កុំទាក់ទិនជាមួយខន្ធបពា្ចកៈ គឺព្រះនិព្វាន មិនចឹង ព្រះនិព្វានគឺជាអ្វី ព្រះនិពា្វនគឺជាការផុតចាកខន្ធមិនចឹង ។ ខណៈដែលយេីងមិនបង្អេានទៅរកខន្ធនេាះ ខណៈហ្នឹងតេីយេីងបង្អេានទៅរកទីណា ការមិនបង្អេានទៅរកខន្ធនេះឯងគឺជាការបង្អេានទៅរកព្រះនិព្វាន ។ តែបេីយេីងបង្អេានទៅរកខន្ធ ខណៈដែលកំពង់ឃេីញ ជាខន្ធឬក៏ព្រះនិព្វាន គឺជាខន្ធ ចឹងយេីងកុំបង្អេានទៅរកវា ខណៈដែលឃេីញនូវរូបអាហ្នឹងមិនជាខន្ធ បេីយេីងមិនបង្អេានទៅរករូប កំណត់ដឹងរូបតាមសេចក្តីពិត ហេីយមិនជាប់ជំពាក់មានការរលាស់ចេញអំពីរូប ហ្នឹងចេញទៅរកនិព្វានដែរ គឺទៅរកព្រះនិព្វាន គឺត្រង់ព្យពា្ជនៈដែលយេីងបានស្តាប់ អំពីព្រះអង្គចឹងការឃេីញនូវទេាសខន្ធបពា្ចកៈហ្នឹង ហេីយកាន់យកនូវសន្តិបទៗ សំដៅទៅលេីអ្វី គឺព្រះនិព្វាន ។ ខន្ធបពា្ចកៈហ្នឹងវាមានការប្រព្រឹត្តទៅគឺជាសុខ ឬក៏ជាទុក្ខ វាគឺជាទុក្ខ ចឹងអ្វីដែលអត់មានខន្ធ គឺជាសុខ ឬក៏ជាទុក្ខ គឺជាសុខ ដូចជាអ្នកកំពង់នៅកណ្តាលភ្លេីងចឹង កំពង់នៅកណ្តាលភ្លេីងក្តៅឬក៏ត្រជាក់ ក្តៅ ។ ចឹងកំពង់ដែលនៅផុតភ្លេីង ដឹងថាត្រជាក់ដែរ ដឹងតេីស ។ បង្អេានសភាពទាំងអស់ហ្នឹងទៅរកព្រះនិព្វាន ត្រង់ដែលដាច់អំពីខន្ធនេះឯង។ រៀនចឹងទៅទេីបយេីងបានស្ងប់ ។ ដកស្រងពី MP3 សំដែងព្រះធម៌ដេាយ៖ លេាកគ្រូ រស់ សុផាត ដោយ៥០០០ឆ្នាំ